De wereld van het jonge kind
#3 Nov 2023
Vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
Spelen
Goed onderwijs zonder methode Taal
Lezen en schrijven hand in hand
Thematiseren met jonge kinderen
Aan de slag!
Met HERFST SCHATTEN!
Lezen en schrijven hand in hand Werken aan basisvaardigheden
In 2022 heeft toenmalig minister Dennis Wiersma het masterplan ‘basisvaardigheden’ gepresenteerd. In dit plan is aandacht voor het belang van goed onderwijs in taal, rekenen-wiskunde en burgerschap. Hoe kun je ontwikkelingsgericht werken aan taal- en leesontwikkeling van jonge kinderen volgens de LIST-methodiek? TEKST ANJA VAN SCHIJNDEL EN LISANNE QUINTEN
14
HJK #3 2023
BEELD ANJA VAN SCHIJNDEL
Taal
‘I
s dit een eendenkuiken of een kippenkuiken?’ Juf Wendy leest voor uit De lente van kleine beer. Na de hele winter geslapen te hebben, wordt kleine beer wakker. In de sneeuw vond hij een steen en samen met de steen ging hij op pad. Toen hij op een ochtend wakker werd, zag hij dat uit de steen een kuikentje was gekomen. De kinderen van groep 1/2 van juf Wendy worden het niet eens: is dit nu een kuikentje van een eend of een kip?
Venndiagram: is het een eenden- of kippenkuiken?
Vroeg werken aan motivatie
In de groep van juf Wendy wordt volgens de methodiek van LIST (Smits, Houtveen, & Brokamp, 2017) beginnende geletterdheid vormgegeven. LIST staat voor LeesInterventieproject voor Scholen met een Totaalaanpak. Kort en krachtig staat LIST ook voor: Lezen IS Top (Fontys, z.d.). Leesmotivatie is een van de kernbegrippen uit deze aanpak. Gemotiveerd
zijn om tot lezen en schrijven te komen, is daarom een van de belangrijke succesfactoren. Uit onderzoeken van PIRLS (Swart et al., 2023) en Houtveen en Van Steensel (2022) blijkt dat kinderen die lezen leuk vinden, ook betere resultaten halen. Daarom is vroegtijdig starten met het vergroten van leesmotivatie een belangrijk speerpunt én daarom al relevant voor professionals die werken met (heel) jonge kinderen. Dit zorgt voor een positieve spiraal (Mol & Bus, 2011): lezen wordt leuk, het competentiegevoel stijgt, lezen wordt nog leuker, et cetera. Jonge kinderen kunnen dan met een goed gevulde rugzak aan het aanvankelijke lees- en schrijfonderwijs beginnen.
Kennis en begrip van de wereld
Naast motivatie is een van de andere kern begrippen binnen LIST ‘kennis en begrip van de wereld’ (Smits, Houtveen, & Brokamp, 2017). Er wordt een groot beroep gedaan op het lezen over betekenisvolle situaties. Kinderen lezen niet om hun leestechniek te verbeteren, maar (voor)lezen wordt als middel ingezet om kennis over de wereld te vergroten. Het lezen vindt plaats in een rijke context door vanuit een thema te werken. Bouwman en collega’s (2020) spreken over een thema als geheel van samenhangende activiteiten waarbij kennis en vaardigheden door een professional worden verbonden aan sociaal-culturele activiteiten. Kinderen zijn nieuwsgierig en intrinsiek gemotiveerd om meer te weten te komen over de wereld om hen heen. Thematiseren wordt door SLO gezien als verdieping op het thematisch werken. Thematiseren is het beredeneerd werken met een thema en is dus een dynamisch proces tussen kind en professional.
Ontwerpen van aanbod volgens LIST
In het artikel van Bouwman en Wanningen (2022) is uitgebreid het verschil beschreven tussen thematisch werken en thematiseren. Ook de voorbereiding en de opbouw van het thema worden in dat artikel duidelijk.
HJK #3 2023
15
Taal
Wanneer je volgens de LIST-methodiek werkt, hanteer je de aanpak van het themati seren én ga je daarnaast op zoek naar boeken passend bij het thema. De thema’s binnen LIST zijn brede thema’s waar veel verschillende perspectieven en dilemma’s over bestaan en die steeds weer het denken stimuleren en die van nature leiden tot discussie en hogere orde denken (Smits, Houtveen, & Brokamp, 2017). Eén prentenboek staat centraal, daarnaast wordt gezorgd voor ongeveer tien tot vijftien boeken. Zorg hierbij voor een diversiteit aan boeken in type boek en in het onderwerp.
Kwaliteitscriteria boeken
In LIST wordt alleen gebruikgemaakt van prentenboeken met tekst. Daarnaast worden de volgende criteria gehanteerd wanneer boeken geselecteerd worden: • De boeken geven diverse perspectieven op het thema. • De diversiteit aan en in boeken is herkenbaar in de groep, kinderen kunnen zich hiermee
Onderwerp in het prentenboek verwerkt Het is voorjaar en de wereld verandert zienderogen. Het onderwerp dat juf Wendy aan bod wil laten komen, is: ‘Groeien’. Ze kiest daarom voor het centrale prentenboek We hebben er een geitje bij. Ook andere prentenboeken rondom dit onderwerp reserveert juf Wendy tijdig in de bibliotheek. Daarnaast zorgt ze voor verhalende, prenten- en informatieve boeken over onder andere gezond eten, babydieren en seizoenen. Diversiteit in boeken brengt ze aan door bijvoorbeeld op zoek te gaan naar een tegenstelling of een transfer te maken ‘van dier naar mens’. Het kleuren monster wordt bijvoorbeeld gebruikt om met kinderen te praten over groeien in emoties en het overwinnen van angsten.
16
HJK #3 2023
identificeren en worden uitgelokt tot denken, nieuwe mogelijkheden en/of creativiteit. • De boeken bevatten rijke taal, waar mogelijk met ritme, rijm, beeldspraak, sensorische taal, vloeiende zinnen die prettig voor gelezen kunnen worden, herhaling, geen verarming van de taal, goed vertaald als het een vertaling betreft (Van Koeven & Smits, 2020). • Het verhaal (de inhoud) en de prenten verrijken elkaar. De prenten zorgen voor concretisering van rijke taal en nemen daarmee een belangrijke plaats in. • De boeken hebben een sterke verhaallijn die zich bijvoorbeeld uit in een verrassing, spannende of ongewone karakters, een onverwachte karakterontwikkeling of ongewone gebeurtenissen. Naast bovenstaande kwaliteitscriteria neemt het digibord een belangrijke plaats in. Om de betrokkenheid van kinderen te vergroten en prenten volledig tot hun recht te laten komen, wordt aangeraden het boek in te scannen en het boek gelijktijdig met het voorlezen digitaal weer te geven (Smits, Houtveen, & Brokamp, 2017).
Creatief schrijven
In LIST kunnen lezen en schrijven niet zonder elkaar. Betekenisvolle lees- en schrijfactiviteiten gaan hand in hand. In het LIST-programma voor kleuters (en aanvankelijk lezen), vormt schrijven dan ook een integraal onderdeel (Houtveen, Brokamp, & Smits, 2012). Creatief schrijven (ook wel ‘stellen’) richt zich op de communicatieve eigenschap van taal. Kinderen leren dat schrijven een doel heeft: schriftelijk weergeven van eigen gedachten en communiceren met anderen. Creatief schrijven stimuleert de ontwikkeling van klankbewustzijn en de letterkennis. Kinderen gebruiken al vroeg fonologische vaardigheden om woorden te spellen. Ook zonder dat ze daar instructie voor hebben gehad. We noemen dit invented spelling (spontane spelling). Ze associëren symbolen met de klanken die ze horen in de woorden die ze willen schrijven. Kinderen
denken op die manier actief na over letters en klanken. Ze verdelen de woorden die ze willen schrijven in de klanken waaruit het woord bestaat. Het blijkt dat de vaardigheid van kinderen om woorden te lezen, gekoppeld is aan hun vaardigheid om woorden te schrijven en vice versa (Smits, Houtveen, & Brokamp, 2017). Deze vaardigheid ontwikkelt zich geleidelijk van het tekenen van woorden via krabbelen en het maken van letterachtige tekens naar het gebruiken van een of meer letters uit het woord. Uiteindelijk gebruikt het kind een zelfbedachte spelling (invented spelling) (Van Koeven & Smits, 2020). Hoe meer gelegenheid kinderen hebben om te schrijven, hoe groter de kans is dat zij woorden zullen spellen die zij hebben gezien en gehoord. Het is dus belangrijk dat de kinderen vaak in de gelegenheid worden gesteld om te schrijven zonder dat ze ingeperkt worden door eisen van correcte spelling en netjes schrijven. Te vaak horen we nog ‘Maar ik kan niet schrijven’ uit de mond van een peuter of kleuter.
In de praktijk
Zorg dus voor voldoende schrijfmaterialen, zoals: pennen, stiften, potloden, wasco (liefst geen stempels), en spullen om op te schrijven, zoals: papier, post-its, briefjes, wisbordjes, enveloppen. Het spellen zelf gebeurt altijd in functionele en motiverende contexten gekoppeld aan het thema. Denk daarbij aan hanteren van een nieuwsbord waar allerlei nieuwtjes worden geschreven over en van de kinderen,
het schrijven van een briefje (dokter, oma, de poes, tv, et cetera), het maken van lijstjes (kooklijstje, pillenlijstje, boekenlijst), het schrijven van een mooie kaart (kringgesprek over een zieke oma), een to-dolijstje, namen van de kinderen opschrijven en deze met elkaar vergelijken, een postbus of ideeënbus, etiketjes maken bij een tentoonstellingstafel. Nog veel meer inspiratie is te vinden in het blog ‘Iedereen kan leren schrijven’ (https://iedereenkanlerenschrijven.nl/blog) en in het boek Wat een goede tekst (De Lint & Van Norden, 2023)
Wat is er allemaal belangrijk bij het maken van een carnavalshoek?
Hoe verder?
In dit artikel hebben we je laten kennismaken met de principes van LIST, gekoppeld aan het thematiseren bij jonge kinderen. Hoe dit er in de praktijk bij peuters en kleuters uitziet, komt in een vervolgartikel aan bod. Daarbij gaan we in op praktische onderwerpen als hoe vaak lees je voor, hoe stimuleer je hogere orde denkvaardigheden, op welke manier werk je aan woordenschat en hoe geef je het creatief schrijven vorm?
Anja van Schijndel is docent en ontwikkelaar Master EN bij Fontys OSO, LIST-begeleider en ze begeleidt scholen bij het verbeteren van hun begrijpend leesonderwijs
Lisanne Quinten
De literatuurlijst is te vinden op: www.hjk–online.nl/artikelen
Gemotiveerd zijn om tot lezen en schrijven te komen, is een van de belangrijke succesfactoren
is docent en LIST- begeleider jonge kind bij Fontys OSO, specialist jonge kind en groepsleerkracht bij speelleercentrum de Oversteek in Liempde. Ook is zij redactielid van HJK
HJK #3 2023
17