De wereld van het jonge kind
#7 Mrt 2023
Vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
Sociaal-emotioneel
Verteltas en inclusief onderwijs Rekenen
Rekeninzicht stimuleren in interactie
Aan de slag!
Materialen doen ertoe!
Maak een kriebelbeestjes museum
De personen op de foto's bij dit artikel hebben geen relatie tot de inhoud van dit artikel.
Feestje: voor iedereen leuk? Betekenis van gedrag
Deze jaargang bestaat HJK 50 jaar. Dat is een goede reden om vanuit allerlei perspectieven naar het thema ‘Feest’ te kijken. Dat doen we ook vanuit de sociaal-emotionele ontwikkeling van het kind. Niet ieder kind reageert enthousiast op een feestje. Hoe zou dat (mogelijk) kunnen komen? Wat betekent dit voor jou als professional? TEKST LISANNE QUINTEN EN LOTTE ADRIAANS
14
HJK #7 2023
BEELD TOM VAN LIMPT
Sociaal-emotioneel
het duiden van hun gevoelens nog afhankelijk van de volwassenen om hen heen, van de relatie die ze met hen hebben (Zaal & Boerhave, 2022). Ze reguleren deze gevoelens via volwassenen, door middel van co-regulatie dus. Ze hebben ouders en leerkrachten nodig die hun binnenwereld onder woorden brengen. Dit wordt ook wel mind-mindedness genoemd; opvoeders die zich telkens in het kind verplaatsen en woorden geven aan de binnen wereld van het kind (Uittenbogaard & Spruit, 2022).
H
et is 8:30 uur, de bel gaat en school begint. Meester Roel kijkt de klas rond; alle kinderen wachten tot Amy op school is. Amy is vandaag jarig en viert haar verjaardag op school. Een kwartiertje later is Amy met haar ouders op school, maar Amy wil de klas niet in. Ze gaat onder haar jas bij de kapstok zitten en laat zich niet zien. De moeder van Amy verliest uiteindelijk haar geduld en tilt haar de klas in. Amy laat van zich horen: verbaal, maar ook fysiek, sputtert ze tegen en laat ze zien dat ze haar feestje nu niet wil vieren. Met de nodige grapjes probeert meester Roel de sfeer om te buigen. De andere kinderen worden ongeduldig en de ouders van Amy weten zich geen houding te geven. Met een boos gezicht en dikke, rode ogen deelt Amy uiteindelijk haar traktatie uit.
Onderzoekers ontdekten dat mind- mindedness van opvoeders sterk bijdraagt aan het reguleren van emoties bij (jonge) kinderen (Zeegers, 2019). Veel ouders en leerkrachten vinden het belangrijk dat kinderen leren om hun emoties te reguleren. Dat een kind blij is met een extraatje in de klas, maar nog wel kan kalmeren. Of gefrustreerd raakt bij het verliezen van een spelletje in de gymzaal, maar niet woedend. Hiervoor is het cruciaal dat opvoeders woorden geven aan wat een kind van binnen voelt. Kinderen in de leeftijd van vier tot zeven jaar zitten qua emotionele ontwikkeling doorgaans in de identificatiefase. In deze fase worden ze steeds zelfstandiger. In de overgang van de peuternaar de kleuterfase zijn kinderen nog heel afhankelijk van de sturing van volwassen en hun aanwezigheid om regels eigen te maken. Er spelen heel diverse angsten die passen bij en voortkomen uit hun rijke fantasiewereld. Ze leren door middel van taal en aanbod van sociale regels in groepsverband (Zaal & Boerhave, 2022). Een mind-minded leerkracht die taal geeft aan de binnenwereld en de sociale regels kan verduidelijken, helpt de kinderen om de ontwikkeling van veel samen doen naar meer zelfstandigheid.
Kinderen kunnen diverse angsten hebben
Mind-mindedness
Amy is al vroeg in het schooljaar jarig. Ze zit in groep 2 en haar groep is dit jaar net gewisseld van leerkracht. In haar sociaal-emotionele ontwikkeling maakt ze een wat jongere indruk. Ze vindt het moeilijk om haar gevoelens onder woorden te brengen. Jonge kinderen zijn voor
HJK #7 2023
15
Sociaal-emotioneel
Gedachten, emoties en verwachtingen Dat klinkt eenvoudig, maar blijkt in de praktijk nog best ingewikkeld. In het voorbeeld van Amy wordt duidelijk dat de spanningen en de verwachtingen van de ouders en de leerkracht toenemen. De eigen gedachten en emoties spelen ook een rol in dit proces. Amy had zich thuis na het ontbijt al flink tegendraads gedragen. Ze wilde niet naar school, ging op de bank zitten en wilde niet met haar ouders praten. Ouders voelden teleurstelling. Ze wisten zich geen raad met hun dochter die zich zo anders gedroeg dan verwacht. Bovendien hadden zij het beeld van een feestje dat leuk hoort te zijn. Moeder had haar best gedaan om mooie traktaties te maken. Het gedrag van Amy kwam ondankbaar op ouders over en zij werden humeuriger naarmate Amy zich moeilijker liet sturen. Met al deze gevoelens kwamen Amy en ouders de school binnen.
Bij een feest worden emoties intens beleefd
En jij? Meester Roel deed extra zijn best om de verjaardag van Amy voor álle kinderen een feest te laten zijn. In gesprek met collega’s realiseerde hij zich dat dit vooral met zijn eigen overtuiging te maken had: bij feest horen plezier, lachen en grapjes. Heb jij zelf zicht op jouw eigen overtuigingen, die zo bepalend zijn voor jouw gedrag? Neem zelf eens een situatie uit jouw groep als voorbeeld waarin het niet vanzelfsprekend goed gaat. Welke verwachtingen heb jij van deze situatie? Zijn deze verwachtingen reëel? Om wie gaan deze verwachtingen? Wat kun jij hierin veranderen?
16
HJK #7 2023
Meester Roel wilde op zijn beurt zijn best doen om er voor Amy een leuke dag van te maken. De groep was nieuw voor hem. Hij wilde graag dat Amy en de klas zouden genieten van het vieren van een verjaardag. Dat iedereen zou weten dat dit bij meester Roel een feestje zou zijn. Hij ging extra hard zijn best doen door grappen te maken. Dit klinkt allemaal heel logisch, begrijpelijk en voor velen heel her kenbaar. Dit is ook het ingewikkelde bij feest; emoties worden intens beleefd. Voor kinderen zijn er onderliggend de nodige spanningen: krijg ik de cadeautjes die ik had gevraagd? Komt mijn tante wel op mijn verjaardag? Wat vinden de kinderen van mijn feestkleren? Is de traktatie wel lekker? Et cetera.
Speciale gelegenheden
Deze situaties doen zich juist voor bij dagen die anders zijn dan normaal, zoals feestdagen. Voor (jonge) kinderen is overzicht en structuur heel belangrijk. Het ontbreekt hen nog aan innerlijke structuur waardoor het aanbrengen van deze structuur/overzicht voor veiligheid en voorspelbaarheid kan zorgen. Feestdagen verlopen doorgaans anders dan anders. Dit roept meer gevoelens van spanning en angst op. Lang niet alle kleuters zijn voldoende toegerust om met deze spanningen om te kunnen gaan. Het ene kind slaapt al dagen onrustiger voor zijn verjaardagsfeest of de schoolreis. Het andere kind heeft zijn of haar driftbui al gehad voor het feest begonnen is, of ontploft direct na afloop. Juist op die momenten is het belangrijk dat gevoelens erkend worden, dat ze er mogen zijn. Hier is het belangrijk om de mind-mindedness actief in te zetten. In het voorbeeld van Amy zou het haar kunnen helpen als haar ouders en de leerkracht haar gevoelens benoemen, passend bij wat er op dat moment speelt. Ze uit zich boos, maar voelt ze zich ook echt zo van binnen? In dit voorbeeld is het heel goed mogelijk dat er meer spanning onder zit, spanning voor het onbekende, voor wat er gaat
Niet ieder kind reageert enthousiast op een feestje
komen, of spanningen vanuit de diverse angsten die jonge kinderen nog kunnen ervaren. Het benoemen kan in dit voorbeeld door te zeggen: ‘Je vindt het vast spannend, omdat je niet weet hoe het vandaag allemaal zal gaan.’ Vervolgens kan ze worden gerust gesteld: ‘We doen het samen’, ‘We helpen jou.’ En door die combinatie vindt er regulatie plaats (Uittenbogaard & Spruit, 2022).
Benoemen van gevoel
Uit deze ervaring blijkt dat ouders en/of leerkrachten het idee hebben dat ze kinderen vooral moeten opvoeden; dat ze kinderen moeten bijbrengen hoe ze zich horen te gedragen. In dit voorbeeld had meester Roel Amy kunnen aanspreken op het ‘storend gedrag’ van onder de jassen blijven zitten en haar bij kunnen brengen dat dit niet zo hoort. Het loont echter om te kijken naar de oorzaak van dit gedrag. Door signalen waar te nemen, kun je zicht krijgen op die oorzaak in plaats van alleen gevolgen te veranderen (zie het kader ‘Kind- en omgevingskenmerken’). Het begrijpen van gedrag draagt bij aan het opbouwen van deze vertrouwensrelatie en dat samen vergroot de effectiviteit van het handelen (Beets Kessens, 2014). Wanneer een kind vol spanning zit, komt deze corrigerende boodschap niet binnen. Het vergroot de
spanning misschien alleen maar, want het kind zou kunnen denken: nu vindt de leerkracht ook nog eens dat ik het niet goed doe. De correctie komt pas binnen als de spreekwoordelijke emmer, die vol heftige gevoelens zit, wat leger is. Dus ‘first connect, then correct’. En ook
Kind- en omgevingskenmerken De ontwikkeling van het kind wordt beïnvloed door de (kwaliteit van de) omgeving van het kind. Bronfenbrenner (1998) geeft in het ecologisch model weer dat het belangrijk is om niet alleen naar het kind te kijken, maar ook te kijken wie er in de directe en indirecte sociale omgeving van het kind betrokken is. In deze situatie heeft meester Roel niet alleen de kindkenmerken, maar ook de omgevingskenmerken in beeld gebracht. Zijn handelen kon beter op de behoeftes van Amy worden afgestemd, omdat ouders aangaven dat zij in dit soort situaties veel waarde hechten aan sociaal-wenselijk gedrag. Zij probeerden dit gedrag van Amy te voorkomen en onbewust gingen zij daarmee voorbij aan het gevoel van Amy.
HJK #7 2023
17
Juist als een kind een feestje spannend of stom vindt, is het belangrijk dat gevoelens erkend worden, dat ze er mogen zijn
Lisanne Quinten is docent bij Fontys OSO, groepsleerkracht bij speelleercentrum de Oversteek in Liempde en redactielid van HJK
Lotte Adriaans is orthopedagoog-generalist en EMDR-practitioner en werkzaam in haar Basic Trust-praktijk met een specialisatie op het gebied van hechting en trauma
hier geldt dat dit kan door eerst het gevoel van het kind te benoemen (connect) en dan pas je verwachting als leerkracht uit te spreken (correct).
Samen oplossingen zoeken
Meester Roel en de ouders van Amy hebben meerdere keren contact gehad om samen te zoeken naar een oplossing voor Amy, om haar te helpen met deze momenten om te gaan. In rust hebben ze nabesproken wat er speelde en wat ze denken dat Amy kan helpen in het volgende spannende moment: het benoemen van haar gevoel, het voorstructureren van de dag om meer veiligheid en grip te ervaren en afstemming tussen de leerkracht en de ouders maken onderdeel uit van het plan.
Zorg voor meer veiligheid en grip op de situatie
18
HJK #7 2023
Leren van ervaringen
Vandaag is het feest! De kinderen gaan op schoolreis, de bus staat al klaar. Amy komt de school binnen, met vader achter haar. Vader steekt zijn duim op naar meester Roel. Dat hadden ze vooraf samen afgesproken, om even kort contact te hebben over hoe Amy de dag gestart is. Meester Roel heeft gisteren al van alles verteld over de schoolreis: hoe ze er komen, wat er te doen is, hoe het gaat met eten en drinken. Thuis hebben de ouders van Amy met haar plaatjes opgezocht van de bus en de bestemming. Dat bracht Amy rust, net zoals het weten welk kind er naast haar kwam te zitten in de bus. Als Amy op school is, gaat ze bij de kapstok zitten. Meester Roel gaat even naast haar zitten. ‘Wat fijn dat jij er vandaag bent, Amy. Je vindt het spannend en je hebt nog even de tijd nodig om tot rust te komen. Als je naar de klas wil komen, dan kom je maar. Ik laat de deur voor jou open staan.’ Wanneer de bel gaat, loopt Amy naar de klas en gaat ze met een grote lach op haar gezicht bij haar vriendinnen zitten.
De literatuurlijst is te vinden op: www.hjk-online.nl/artikelen