Abril é un país G - Tereixa Constenla

ABRIL É UN PAÍS

TEREIXA CONSTENLA

OS HEROÍSMOS DESCOÑECIDOS DA REVOLUCIÓN DOS CARAVEIS ÁGORA

ANTES DE NADA

Había tempo que Europa non acordaba cunha revolución cando se atopou con aquela reviravolta portuguesa, xurdida no lugar e na hora polos que ninguén agardaba. A Revolución dos Caraveis, que rematou a ditadura máis lonxeva da Europa occidental, transformouse nun mito, dentro e fóra do país. A rompente onde bateu a historia de Portugal antes de comezar a camiñar cara á outra marxe. Se os estadounidenses fenden os seus períodos contemporáneos segundo o asasinato de Kennedy e o ataque ás Torres Xemelgas, os portugueses fano co 25 de abril de 1974. Aquel xoves o mundo remexeuse ao ver militares empuñando fusís con flores e descubrir que chimpaban o ditador sen rabuñadura ningunha.

O golpe de Estado que derrubou o réxime foi obra de capitáns idealistas, destemidos e fartos de morrer e matar en tres guerras coloniais en África. Deseguida os cidadáns encheron as rúas e trocaron o golpe por unha revolución. Non houbera inxerencia de servizos secretos estranxeiros nin de comités centrais de resistencia ningunha. Varias ducias de cargos intermedios do exército traizoaron a cadea de mando e argallaron unha rebelión sen matanzas, vinganzas

nin violencias. Eles percibían mellor ca ninguén o lameiro no que se atopaba o país, apreixado polos trece anos de guerra, esburacado pola emigración masiva e asoballado durante preto de medio século. Decontado, a revolución ateigouse de heroes, surrealismos e maxias mentres a porta da liberdade se abría de súpeto. De onde viñan aqueles oficiais que conspiraran nove meses para asaltar o poder co obxectivo de democratizar, descolonizar e desenvolver o país?

No verán do 2021, aos poucos días de comezar eu a traballar como correspondente en Lisboa, morreu o cerebro do plan operativo da rebelión, Otelo Saraiva de Carvalho. Lendo no moito que se publicou naqueles días, atopeime coa figura de Fernando Salgueiro Maia, un capitán de cabalaría xulgado polos portugueses como o grande heroe de abril. Maia estivo disposto a inmolarse pola revolución, alén de amosar un talento natural para impedir que o día feliz virase cara ao tráxico.

Se alguén coma o capitán Maia nacese nos Estados Unidos de América ou en Francia, dous países con arte e industria para transformar as iconas locais en glorias universais, hoxe levariamos camisetas coa súa faciana e citariamos frases súas coma se fose Martin Luther King.

Porén, naceu e morreu en Portugal, un país de tamaño pequeno e soños grandes, berce de aventureiros como Magalhães ou Vasco da Gama, que saíron da casa e cambiaron o mundo. Tamén un país que pode ser acedo cos seus. Maia coñeceu a gloria e o castigo e disque padeceu con ambos.

A poesía e o pobo axeonlláronse aos seus pés. Ao lombo cargou con carraxes e vinganzas. Nin sequera un home disposto a sacrificarse pola liberdade é profeta na súa terra. E nada tan rechamante para cativar a curiosidade dunha xornalista coma un heroe maltratado. Quixen sabelo todo sobre el. Polo camiño atopei outros protagonistas e acontecementos abraiantes do Portugal do século xx que engadín a este libro e que nos axudan a comprender mellor aquela sociedade que un día de primavera se apoderou do seu destino.

Achar a Maia o único valente desta revolución é, alén dunha falsidade histórica, unha inxustiza para quen o arriscou todo na revolta. Triunfou grazas a cinco mil militares e algúns civís, que asumiron un perigo individual a prol dun ben colectivo. Tamén pola xuntanza pacífica e espontánea do pobo, que freou a volta atrás e empurrou a mudanza alén de lugares coñecidos. O 25 de Abril desencadeou un proceso revolucionario que puxo do revés a economía, a sociedade e a política até novembro de 1975, cando un contragolpe encarreirou o futuro pola ortodoxia das democracias europeas.

A pelexa política contra o Estado Novo, estreado por António de Oliveira Salazar e continuado por Marcelo Caetano, tiña décadas cheas de narracións míticas de resistencia e dor. Malia tentar agochar as súas atrocidades, a ditadura portuguesa non foi mol. O relato de Conceição Matos sobre as torturas que padeceu na sede da policía política e que rematarían nunha canción de José Afonso amosa a saña do réxime. Houbo heroísmos labrados sobre o esperpento, como

se decatarán ao leren a historia dunha fuxida do cárcere no coche oficial do ditador, contada por Domingos Abrantes, un daqueles presos comunistas escapados.

Grazas ás entrevistas con capitáns de abril coma José Manuel Costa Neves, Carlos Matos Gomes e Vasco Lourenço, decateime de que a guerra colonial portuguesa é unha caixa de Pandora chea de tempestades aínda por estalar. Agro infindo para a historia, o xornalismo, o cine ou a literatura; sábeo ben a mozambicana Paulina Chiziane, que se alistou de adolescente na guerrilla contra os portugueses e se faría escritora na liorta.

Despois do 25 de Abril estreouse un período engaiolante, ateigado de experimentos, esperanzas e riscos. Todo era novo, todo estaba por tecer. Simone de Beauvoir, Jean-Paul Sartre ou Gabriel García Márquez visitaron o país das marabillas revolucionarias para esculcalo por si mesmos. A filósofa ollou onde non ollaron os homes: rematada a revolución, «as mulleres volven ter que aturar o asoballamento tradicional». O que lle aconteceu á xornalista Maria Antónia Palla, xulgada na democracia por unha reportaxe sobre o aborto, amosa a clarividencia de Beauvoir.

Afasteime das figuras sobranceiras da historia recente de Portugal, como Mário Soares, Álvaro Cunhal, Francisco Sá Carneiro ou António Ramalho Eanes. Escollín vidas que semellan menores e que non o foron, vidas de persoas que tiveron a sorte e a maldición de asistir a tempos interesantes e que se enguedellaron neles. Nalgún intre, a meirande parte

arriscou a vida contra aquel fascismo á portuguesa, outra longa noite de pedra que alentou masacres en África. A de Wiriyamu, en Mozambique, conmocionou o mundo e precipitou o fin da ditadura. Se veu á luz, foi en parte grazas á coraxe dalgúns misioneiros coma os españois Miguel Buendía, Vicente Berenguer e Alberto Font, que compartiron comigo a súa memoria daqueles días.

Esta obra débelles moito aos traballos precedentes doutros autores. Impregneime desta historia contemporánea nos seus libros, filmes, entrevistas e crónicas, alén de procurar en arquivos, institucionais ou familiares, relacionados co capitán Maia. Ora ben, nada resultou máis proveitoso para viaxar até a Revolución dos Caraveis ca as conversas cos seus protagonistas.

Os navegantes do pasado anchearon as fronteiras e enchouparon o ADN portugués no soño da grandeza. Ao mesmo tempo, rozaron o camiño cara a un dos máis sinistros feitos da humanidade, que practicaron durante séculos Portugal, Inglaterra, Francia, España e os Países Baixos. Doce millóns de africanos foron capturados, vendidos e transportados até América. No século xx xa non había escravitude oficial nas colonias portuguesas, mais proseguía a explotación e o traballo forzado. Esa tiranía, sumada á nova orde xeopolítica que trouxo a Segunda Guerra Mundial, cebou os movementos de liberación de Mozambique, Angola e Guinea-Bissau, que loitaron contra Lisboa trece anos. Naquelas

guerras agromou a rebelión contra a ditadura, e aínda continúan a explicar o presente de moitos países.

No mato, contra a guerrilla, os capitáns eran as máis altas instancias do Estado. Alá enfrontáronse coa meirande traxedia dun militar en combate: descubrir que eran militantes do bando opresor, defensores dunha causa inxusta. Esta lucidez, alén do convencemento de que aquela contenda estaba perdida e que eles serían novamente o chibo expiatorio do fracaso, incentivou o motín.

Por mor deles, o imperio anacrónico mudou nun oasis de liberdade e a utopía da igualdade impúxose sobre a fame de territorio. Ironicamente, a súa fazaña xurdiu para desfacer a dos navegantes do pasado. Portugal volveu ser un pequeno país europeo, que agora causaba abraio e non xenreira. Aínda que ese non fose o principal obxectivo, os trescentos capitáns de abril tamén devolveron orgullo pola patria.

Aquel xoves histórico, Maia axudou a gañar a revolución á fronte de douscentos corenta recrutas inexpertos. O que fixo en Lisboa erixiuno nunha figura cargada de romanticismo que o tempo non emporcou, debido en parte á súa morte prematura aos 47 anos. Despois da revolución, pagaría un prezo por ser quen foi, marxinado polo exército e desprezado por algunhas autoridades. Emporiso, os seus detractores non tiveron forzas para impedir a súa conversión nunha esencia pura do 25 de Abril coma os caraveis ou a canción Grândola, Vila Morena. Un home, escribiu a poeta Sophia de Mello Breyner Andresen, que o deu todo e nada pediu.

UN ENCONTRO ENTRE COLEGAS

Naquela praza que foi nalgún momento a máis melancólica de Europa, na mañá do 25 de abril de 1974, só importaba unha pregunta.

Unha pregunta ferinte e necesaria.

De que lado estás?

Polo Terreiro do Paço, en Lisboa, espalláranse algúns blindados do exército portugués. Ninguén sabía se ían a favor ou en contra do réxime. O mais probábel era que fosen soldados mobilizados para frear un golpe de Estado contra a ditadura do que todos falaban. Un golpe antes do golpe. Adelino Gomes, xornalista represaliado, tiña ben presente o acontecido en Chile sete meses antes, cos tanques fronte ao Palacio de La Moneda para derrocar o goberno democrático de Salvador Allende. Nin sequera o ceo se decidía, indo e vindo entre nubes e claros.

Despois de atravesar o cordón militar que impedía o acceso á praza, Gomes decatouse de que o oficial que comandaba aquelas tropas era o seu antigo compañeiro de liceo en Leiria, Fernando José Salgueiro Maia. Unha casualidade incríbel,

certo, que non resolvía a única pregunta que lle importaba daquela naquel lugar.

De que lado estaba Maia?

Adelino Gomes achábase no lado bo da historia. Dous anos antes, tivera dificultades coa censura que levaran ao seu despido de Rádio Renascença, a emisora da Igrexa onde traballaba. Refuxiouse en Seara Nova, unha revista onde se acubillaron voces críticas. O número de maio xa estaba fechado. Nada do que Adelino Gomes presenciara no Terreiro do Paço podería variar os contidos. Polo tanto, velaí o estaba, sen gravadora, sen micrófono, sen caderno e sen carné de xornalista, o salvoconduto oficial que se lles concedía por contagotas a redactores de xornais menos rabudos ca Adelino. Unha ditadura tamén se identifica pola súa arbitrariedade ante as miudezas.

Había máis de dez anos que non atopaba a Salgueiro Maia. Coñecéranse nos derradeiros cursos de secundaria en Leiria, onde un escolleu letras e outro, ciencias. Compartían unha cuadrilla de amizades comúns, aínda que a relación entre eles nunca estreitara dabondo para sobrevivir alén do instituto. O xornalista sabía que o seu compañeiro optara pola carreira militar, e iso era todo o que sabía. Fíxolle a única pregunta que tiña que facer.

Oh, Maia, de que lado é que tu estás?

O capitán fitouno e demorou a resposta que acougaría a ansiedade de Gomes. El tamén tiña unha pregunta que facerlle.

—Oíches, ti non tiveras uns problemas coa censura que te fixeron saír do país?

—Si, si. Tiven que ir a Alemaña.

—Pois estamos aquí para que ninguén máis teña que marchar polo que escribe, pensa ou di.

A aperta que deron acompañou a Adelino Gomes o resto da súa vida. Endexamais sentiría unha felicidade tan redonda, a felicidade do cidadán e a felicidade do xornalista enleadas baixo o ceo dubitativo de abril. Maia déralle a mellor definición da liberdade de expresión que nunca ninguén lle daría. Nin Haití nin a guerra de Iraq, experiencias extremas que viviría tempo despois como reporteiro, terían o compoñente á vez épico e íntimo que tivo aquela mañá no Terreiro do Paço onde se reencontrou co antigo colega de liceo e recibiu a única resposta que importaba.

Cada portugués ten o seu 25 de Abril. O de Gomes foi aquela aperta, seguida de azares máxicos, pacifismos militares, improvisacións afortunadas e xenerosidades sen límites, que relembra durante catro horas de conversa na Biblioteca Nacional. Dous empregados de Rádio Renascença, a emisora que expulsara o reporteiro por negarse a someter un texto á censura, préstanlle un micrófono e convídano a retransmitir con eles o que estaba a ocorrer.

—Aínda hoxe me pregunto que faría eu se tivese un micrófono daquela. Se cadra non o compartía con ninguén.

Cando Adelino Gomes se reencontre, por volta dunha década máis tarde, co seu antigo colega Fernando Salgueiro

Maia, serán as dez e media da mañá daquel xoves de abril onde non acaba de chover.

—Xa pasaran moreas de cousas na Ribeira das Naus, aínda que eu non o sabía.

O que pasara chamábase Operación Fin de Réxime.

O exército portugués trouxera a ditadura en 1926, durante a primeira república, cunha marcha ao estilo mussoliniano que comezou en Braga, no norte, e se prolongou dous días até chegar a Lisboa. A incapacidade que mostraran os militares para gobernar favoreceu o ascenso de António de Oliveira Salazar, un profesor de Economía que aproveitou a súa tarefa como ministro de Finanzas para converterse en presidente do Goberno en 1932. E como tal ficou até caer dunha cadeira nunha visita do calista e sufrir varias crises médicas que forzaron a súa substitución por Marcelo Caetano en 1968. Salazar tentou agochar a súa ditadura baixo o nome de Estado Novo. Outra «democracia orgánica» coma a que esmagaba a veciña España. Tanto Salazar coma Franco prohibiron partidos políticos, perseguiron e torturaron os disidentes e pagaron un exército de censores para controlar xornais, libros e filmes, ademais de reprimir as vidas cotiás con ditados morais e relixiosos.

Naqueles anos de ditadura, en Portugal ninguén podía camiñar descalzo pola rúa para evitar un espectáculo desaxeitado, nin mercar un viño estranxeiro pola competencia

cos nacionais. O proteccionismo raiaba no absurdo: para acender cigarros cun chisqueiro cumpría unha licenza anual de Facenda, unha traba imposta para estimular o consumo dos mistos do país. As estudantes de secundaria só podían arremangarse até os cotobelos no laboratorio de Química e, por suposto, prohibíranse os bicos na rúa. En Lisboa rexía unha ordenanza municipal sobre o contacto en público, pensada sobre todo para a prostitución, cunha meticulosa táboa de sancións progresivas que desvelou o xornalista António Costa Santos no libro Era proibido: «Man en man 2,50 escudos. Man naquilo, 15. Aquilo na man, 30. Aquilo naquilo, 50. Aquilo detrás daquilo, 100. Lingua naquilo, 150 escudos de multa, detención e fotografía».

Así e todo, o peor acontece lonxe da Península Ibérica. É no Vietnam portugués, na pequena Guinea, onde os militares morren e matan polas terras nas que non cren, onde prende a faísca da protesta que rillará na lealdade castrense até converxer nun movemento político-militar construído en escasos nove meses.

Unha xeración de capitáns idealistas érguese en armas en 1974 para depor a mesma ditadura que os seus predecesores trouxeran había cerca de cincuenta anos. A sublevación do Movemento das Forzas Armadas, MFA, ten varias ramificacións por todo o país; está prevista a ocupación de corenta obxectivos.

O plan de operacións matinado polo comandante de artillaría Otelo Saraiva de Carvalho, chamado Viraxe Histórica, contempla o asalto aos cuarteis xerais de Lisboa e Porto, algúns medios de comunicación, os aeroportos e o peche de fronteiras con España para trabar o auxilio das forzas que puidesen solicitarse a Franco. Otelo foi quen de argallar a soas os pormenores da rebelión na súa casa de Oeiras, a poucos quilómetros da capital, despois de asumir unha responsabilidade do capitán de infantaría Vasco Lourenço, castigado cun traslado a Ponta Delgada, nos Azores, a 1500 quilómetros da conxura. Otelo quere un golpe nocturno para axilizar o desprazamento das trinta e dúas unidades insurxentes. Alén diso, a noite anula a resposta da forza aérea, cos avións incapacitados para voar. A Forza Aérea rexeitou sumarse ao golpe, aínda que algúns dos seus oficiais participan a título individual.

Da Escola Práctica de Cabalaría de Santarém parten douscentos corenta militares que servirán de isco para atraer a resposta do réxime e que percorren os oitenta quilómetros até Lisboa sen máis atrancos ca unha orballeira liviá. Unha columna que vén disposta a derrubar unha ditadura, mais non a saltar as normas de tráfico. O condutor do blindado onde viaxa o alférez Carlos Maia de Loureiro frea en Campo Grande, á entrada da cidade, diante dun semáforo vermello. O capitán Maia berra que a revolución non se detén nos semáforos e o condutor esquécese da prudencia. Dende a

glorieta de Marquês de Pombal até o Terreiro do Paço circulará a escape coa sirena acesa.

Entrementres eles percorren avenidas, unha chamada urxente esperta na súa casa de Alvalade a Marcelo Caetano, que aquela noite adormecera cun libro sobre comunismo. O xefe da policía política, Fernando da Silva Pais, dálle unha noticia que non lle estraña: «A revolución está na rúa».

Silva Pais recoméndalle refuxiarse no cuartel do Largo do Carmo da Garda Nacional Republicana, un corpo de fidelidade probada, e desbotar as instalacións de Monsanto, como se establecía nun plan previo. Cabería supor que os revoltosos tiñan Monsanto tomado. Marcelo Caetano senta no coche a carón do seu adxunto militar, o comandante Coutinho Lanhoso, para desprazarse até a Baixa lisboeta. O ditador observa varias patrullas dos sublevados. Abraia con que non apresen o vehículo. De o facer, o 25 de Abril sería un día curto en tempo e emocións.

Espertaron a Marcelo Caetano e pouco despois van espreguizar o planeta. Ás seis menos vinte, un despacho da axencia France Press fala dos movementos de tropas en Lisboa.

Naquela madrugada sobresaltan tamén outro home. O xefe de redacción do xornal O Século, Mário Zambujal, pídelle á telefonista que acaba de acordalo que mobilice os redactores: «Que interrompan todo o que estean a facer, aínda que sexa bo». O propio Zambujal fai algunhas chamadas. Avisa, entre outros, o bolseiro de fotografía Alfredo Cunha, que acaba de chegar dunha festa e está a escoitar Riders on the

Storm, de The Doors, xunta o irmán, na súa casa de Amadora, preto de Lisboa. O xefe de redacción infórmao do levantamento militar aínda que descoñece a súa finalidade. Ao chegar á oficina, Cunha recibe instrucións para ir á sede da policía política, PIDE/DGS, na rúa António Maria Cardoso, e ao Terreiro do Paço. Mário Zambujal dálle vinte escudos e recoméndalle sentidiño. Alguén fai a pregunta que todos teñen na cabeza.

—E se é perigoso?

—Se non vas alá, non sabes se é perigoso —resolve o xefe de redacción.

Alfredo Cunha chega arredor das sete á praza imperial lambida polo Texo, olla os habituais traballadores da Marxe Sur e os nada habituais blindados de Santarém. Axiña detecta quen manda naquelas tropas: un capitán robusto e resolutivo, que camiña dun lado a outro, ás veces desarmado. Un capitán que nalgunhas fotos mostra a nostalxia de todo un país.

No serán que conversamos no café A Brasileira de Braga, a poucas horas de despedirmos o ano 2022, Cunha era un dos grandes reporteiros gráficos portugueses, con moitos libros, viaxes e vivencias no peto. O xoves de 1974 en que tropezou coa Historia era soamente un bolseiro con máis vontade ca experiencia. A miúdo o aguilloa a nostalxia polas fotos que non puido ou non soubo quitar.

—Falou con Maia?

—Si. Pediume que escollese bando.

Cunha alíñase cos de Santarém. O capitán resolutivo aconséllalle andar sempre visíbel.

Os soldados espállanse para controlar Rádio Marconi, o Banco de Portugal e o Terreiro do Paço. Salgueiro Maia dispón que se incorpore ao perímetro da zona vixiada a praza do Municipio, onde están a sede da Cámara Municipal de Lisboa e mais unhas dependencias policiais.

—Está comigo ou contra min? —pregúntalle o oficial de cabalaría ao comandante do posto.

—Ás súas ordes, capitán —responde o outro.

Sen máis andrómenas, a primeira división da Policía de Seguridade Pública ponse ao dispor dos insubordinados e a aviar o xentío que comeza a amontoarse derredor.

Os cacilheiros, os barcos que fan as travesías entre as dúas ribeiras do Texo, baleiran nos molles a man de obra de cada xoves. Os traballadores non queren mudar os seus costumes e teiman cos soldados acordoados para que os deixen circular. Unha muller diríxese a Salgueiro Maia.

—Que vai ser de min? Se non chego a tempo, despois pagarei o feito e o non feito. Traballo de limpadora nun banco para gañar un salario miserábel e o señor sabe que eles non perdoan.

—Non pode pasar, señora, marche para a casa, que hoxe é festivo. E tamén o será o ano que vén. Faremos unha gran festa. O que está a ocorrer é moito máis importante ca o seu problema particular.

Maia disuade unha unidade da Garda Nacional Republicana que lle sae ao paso. Recoméndalle ao xefe que abandone a zona, xa que apenas ten medios para enfrontarse cos blindados de Santarém. Ninguén sabe que os seus soldados nin sequera coñecen ben as súas metralladoras G3.

Os xornalistas abraian cos modos daqueles rapaces que están a desafiar o poder no corazón do vello imperio. «Procedían como cabaleiros educados e delicados, comportándose cunha disciplina e corrección dignas de gabanza, empezando polas facilidades que lle outorgaron á prensa», escribe un reporteiro no semanario Expresso.

Ás nove varios barcos que ían participar nunhas manobras da OTAN esvaran río abaixo. Acompáñaos a fragata Almirante Gago Coutinho, que recibe a orde de virar. O navío comeza a desprazarse de xeito ameazador, coas pezas en alto, fronte ao Terreiro do Paço. Tamén a Gago Coutinho vive a súa propia revolución interna, apañada entre as ordes de abrir fogo do Estado Maior da Armada e a insubordinación dos seus capitáns.

No futuro diverxerán os relatos. O comandante António Seixas Louçã sostén que endexamais o navío se dispuxo a atacar as tropas de Santarém e que os oficiais terxiversaron os feitos para quedar ben.

Sete capitáns contan isto. O almirante Jaime Lopes ordena abrir fogo contra os blindados do Terreiro do Paço. Seixas Louçã négase co argumento de que hai civís na praza e cacilheiros próximos. Daquela o seu superior aprémao a

facer disparos de salva. O comandante trasládalle o mandato ao xefe de servizo de artillaría, que se nega a cumprilo. Seixas Louçã xunta decontado os seus oficiais e coloca sobre a mesa un cartafol verde coa palabra Revolución. Un por un, interroga os capitáns da fragata. Quere saber se cumprirían a orde de atacar. Todos din que non.

Mentres a Gago Coutinho vive o seu 25 de Abril, as forzas de Santarém pelexan co seu desacougo. Os blindados da Escola Práctica de Cabalaría pouco poden tusirlle á fragata. Mais tamén o navío ten a súa preocupación. No outeiro do Cristo Rei que domina o estuario están prestos para atacar rebeldes da Escola Práctica de Artillaría.

O exército portugués é xa un corpo bifurcado listo para matarse a carón do Texo e proporcionarlle material á vasta colección de fados desesperados. Á fronte dos sublevados está o capitán de cabalaría Fernando Salgueiro Maia. Á fronte dos defensores do réxime preséntase o segundo comandante da Rexión Militar de Lisboa, o xeneral de brigada Junqueira dos Reis, que se despraza con catro carros de combate capaces de afundir o Terreiro do Paço, coa súa melancolía, os seus soldados educados e os seus civís ansiosos por chegar a tempo ao traballo. O símbolo da división son estes dous homes que ían retarse pouco antes das dez coma nun western de John Ford. Unha película de cowboys polas que adoecía o capitán de neno.

Ás costas teñen cadansúas tropas e armas. Entre ambos os dous, na Ribeira das Naus, hai douscentos metros de distancia.

Reis ordénalle ao capitán de cabalaría que se achegue. Maia propón que se atopen no medio daquel espazo transformado agora en terra de ninguén, eses douscentos metros fronteirizos que afastan o paralelo do pasado do paralelo do futuro.

Naquel O. K. Corral improvisado vaise decidir algo máis ca a vida dos dous homes. O destino enteiro do país depende do que alí aconteza.

Maia camiña sen metralladora ao encontro co xeneral de brigada. Tan só o alférez de cabalaría Carlos Maia de Loureiro sabe que leva unha granada defensiva no peto do pantalón. O capitán avanza cos brazos en alto.

—É agora —bisba Salgueiro Maia antes de dirixirse cara aos tanques en aparente actitude conciliadora, agochando que o seu plan alternativo consiste en estoupar unha granada e caer abatido se non hai máis remedio.

Despois de sobrevivir a dúas campañas en África, onde logrou que non houbese baixas entre os seus homes, o capitán está familiarizado coa morte. Talvez esa mañá do xoves 25 de Abril caia redondo por un fogo máis amigo ca inimigo, procedente de militares de cabalaría cos que compartiu instrucións, copas e brincadeiras. No uniforme, xa o sabe dende a Academia, vai cosido o risco de morrer e o risco de matar, porén Maia saíu das guerras africanas con máis pacifismo do que entrou. Xa se decatou de que non hai grandeza en exterminar ou evitar ser exterminado. Ninguén quere morrer esa mañá na Ribeira das Naus, tampouco o capitán

de 29 anos que se atopa diante dunha encrucillada onde está a xogar moito máis ca a supervivencia.

Tomara unha decisión desas que fan imposíbel o retroceso.

Pensou soamente en avanzar. A única rendición que contempla é a dos homes que ten diante. O capitán está listo para o sacrificio.

Anos despois, o alférez Fernando Sottomayor, que estaba ás ordes do xeneral de brigada leal á ditadura, recapitularía a tensión nun artigo para a Universidade do Porto:

A situación era moi complicada. As forzas que saíron apuntaban cara a min. Véxoos ben cos meus prismáticos. Separábanme douscentos metros daqueles que fixeran o curso de oficiais comigo e quedaran en Santarém, ademais daqueles cos que convivía decotío na unidade de cabalaría 7 […]. Pregúntolle ao coronel Romeiras se ten algunha saída para arranxar a situación de conflito inminente. Con bágoas nos ollos, dime: «Pero se somos todos amigos».

O xeneral de brigada Reis mándalle disparar contra Maia e as súas tropas ao alférez Sottomayor, o primeiro militar da súa unidade que o desobedece e que resulta desarmado e detido deseguida. Reis diríxese entón a un dos seus carros M47 e pregúntalle ao cabo apuntador se sabe manexalo.

—Pouco —responde o subordinado.

—Abra fogo —ordena Reis.

—Está ben, meu xeneral, tentareino —acata mal que ben o cabo, quen acaba de asistir á detención do seu alférez por incumprir a mesma orde.

—Ou abre fogo ou métolle un tiro na cabeza —alporízase o xeneral de brigada.

E o cabo que ninguén soubo como se chamaba durante corenta anos desapareceu no interior do seu carro de combate e pechou a escotilla para que ninguén, en especial o xeneral de brigada Reis, puidese obrigalo a saír. Emerxerá de alí a unhas horas, cando Lisboa era unha festa e non lle ían pedir que usase a metralladora.

Ao observar o acto daquel cabo insubmiso, Maia tivo a certeza de que acababa de gañar a revolución. Tamén o seu alférez, o home que correría a mesma sorte se o cabo apuntador disparase, conclúe que venceron o enfrontamento fratricida e fai un espontáneo sinal de vitoria coa man dereita. Pasado o tempo, preguntáronlle a Carlos Maia de Loureiro se Winston Churchill inspirara o seu xesto, coma se fose preciso elevar o ocorrido con referencias intelectuais, coma se o ocorrido non tivese en por si valor abondo.

A resistencia pasiva e a insurrección espontánea foron forzas que non figuraban no plan de operacións de Otelo Saraiva de Carvalho. A metade das tropas de Reis pasáronse ás filas de Maia. «Pero que poderes? Se eu non teño homes! Eles pásanse ao outro lado», responderalle irado Junqueira dos Reis ao xeneral Luz Cunha, despois de lle outorgaren plenos poderes contra os insurrectos.

Polo tanto, houbo reaccións e naturezas que se aliñaron para facer daquel un día feliz. O golpe tamén venceu grazas a militares coma o indisciplinado alférez Sottomayor e ese cabo que se fechou no interior do M47 para que non o obrigasen a matar os compañeiros.

Junqueira dos Reis aínda realizará disparos ao ar nun intento de encirrar os rebeldes. Ninguén reacciona. Se a revolución foi a que foi, debeuse en parte ao feito de que a personalidade de Maia non se asemellaba á personalidade de Reis. Se o capitán de cabalaría fose tan arroutado e colérico coma o xeneral de brigada, o duelo había ter outro final e o Terreiro do Paço trocaría a melancolía imperial polo sangue do século xx.

Mentres o capitán camiña de regreso cara ás súas tropas, despois de vencer o duelo á beira do Texo sen activar a súa granada, non pensa en Churchill nin fai o sinal da vitoria. Naqueles segundos, emprega as súas forzas todas en conter a gana de chorar.

O 25 de abril de 1974 a Revolución dos Caraveis rematou de forma incruenta cun réxime ditatorial que durante case cincuenta anos, baixo as ordes de António de Oliveira Salazar e de Marcelo Caetano, someteu o pobo portugués. O levantamento militar, liderado esencialmente polos mandos intermedios, non só veu determinado polo esgotamento da ditadura salazarista no país, senón tamén por unha política colonial minada tras décadas de abusos e golpeada polas guerras de independencia.

Cincuenta anos despois, a escritora e xornalista Tereixa Constenla reconstrúe cun traballo minucioso, que inclúe tanto a investigación documental como a entrevista a moitos dos protagonistas da revolución, aquel xoves histórico no que todo o mundo puxo a mirada nun fito que logrou derrocar un réxime opresor. Unha análise abraiante do pasado de Portugal, resumido neste ensaio indispensable para comprender o espírito único do país luso.

faktoría de libros

ISBN 978-84-19213-52-5