Natuur.ruimte Stappersven anno 2014
Voorjaarspaddenstoelen
Cursus
Heide driemaandelijks verenigingsblad van Natuurpunt Antwerpen Noord vzw maart - april - mei 2014 jaargang 21 - nummer 1 verschijnt in maart, juni, september en december Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
Inhoud
ZEKER LEZEN Natuurgebied: Stappersven
14 4
Stappersven anno 2014: een overzicht
Beleid: Verkiezingen 2014
8
Het natuurbeleid ernstig bedreigd
In gesprek met: Fons Vervoort
10
Een gesprek over vroege vogels en acrobatenwerk
Actief: Week van de vrijwilliger
13
Soort in de kijker: Paddenstoelen
14
Paddenstoelen kondigen... de lente aan
Actueel: 2014 - 18 100 jaar Groote Oorlog
Voorjaarssatijnzwam 17
20
Schans van Smoutakker, deel van de Antwerpse vestingswerken
EN VERDER Edito
Cursus Heide 3
Winkelhoekje
33
Colofon
34
KEICOOL Op stap met Snor
22
Kriebelbeestjes in het water
Actief met Eikeldop
24
Doetjes en datjes, niet voor watjes!
OM VAN TE LEREN Cursus: Heide
17
Wat maakt de heide zo’n fascinerend biotoop en welke planten en dieren maken er deel van uit?
Stappersven
4
AAN DE SLAG Agenda
18
Handen uit de mouwen
26
Voor een propere haven
Handen uit de mouwen
27
Daar is de lente, daar is de zon,...
Vergeet niet te genieten Doe eens iets leuks
28
EDITO
Vernieuwing Onze talrijke vrijwilligers kijken in deze meest rustige periode van het jaar weer ongeduldig uit naar een nieuw seizoen vol natuurbeleving. Zoals onze leden weten: eens je het virus te pakken hebt, geraak je er niet gauw meer van af. En als je nog niet “gebeten” bent, dan is het soms moeilijk om te vatten wat dit met een mens kan doen. Of het nu de vrijwilliger natuurstudie, de vrijwilliger beheer of de vrijwilliger educatie is, iedereen kijkt weer koortsachtig uit naar nieuwe verrassende waarnemingen, naar het onder handen nemen van een verwaarloosd stukje natuur of naar het doorgeven van het enthousiasme van de natuurbeleving aan een nieuwe generatie. De uitdagingen worden er niet minder op. In een steeds sneller veranderende wereld is voortdurend aanpassen - ook de natuur zelf moet zich trouwens helaas steeds sneller aanpassen - maar vooral vernieuwen een noodzaak. Zelfs onze oudere leden zetten volop moderne technologie in voor natuurstudie, zoals blijkt uit “in gesprek met Fons Vervoort”. Nieuw bloed in alle geledingen van onze vereniging is niettemin meer dan welkom. In een tijd waarin er weinig vrije tijd is en bijgevolg vrijwilligers moeilijker en moeilijker te vinden zijn, is dit dé uitdaging voor de toekomst. Op vlak van natuurstudie is de wetenschappelijke kennis er enorm op vooruit gegaan. Uitstekende literatuur is beschikbaar. Tips om bijvoorbeeld met de studie van planten aan de slag te gaan vind je in ons “winkelhoekje”. De komende jaren zal er veel aandacht uitgaan naar het inventariseren en monitoren van soorten in het kader van Europese verplichtingen, zonder dat we onze “eigen” natuur daarbij mogen vergeten. Die kennis doorgeven, nieuwe enthousiastelingen erin wegwijs maken, ook dat is een uitdaging. Maatschappelijk en bestuurlijk zijn er ongetwijfeld ook veranderingen op komst. Mee gestalte geven aan een goed georganiseerde natuurorganisatie zowel binnen als buiten onze vereniging, in de gemeentelijke milieuraden bijvoorbeeld, daarvoor is het aantrekken van nieuwe vrijwilligers broodnodig. En gebrek aan een boodschap is er zeker niet zoals je kan lezen in “Natuur.beleid” op blz. 8. Vandaar een warme oproep om het natuurbelevings-virus verder te verspreiden. Dat kan via dit tijdschrift waarin opnieuw genoeg materiaal te vinden is om nieuwe leden aan te steken. Laat het tijdschrift dus zijn werk doen en verspreid de boodschap! Luc Van Craen Bestuurslid Natuurpunt Antwerpen Noord vzw Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
3
NATUURGEBIED
Stappersven anno 2014
Begin 2010 schreef Natuurpunt geschiedenis. Met de aankoop van het 362 ha grote natuurgebied Stappersven in het Grenspark De Zoom – Kalmthoutse Heide stelden we het laatste grote puzzelstuk van dit internationaal beroemde natuurgebied veilig voor verdere versnippering en wanbeheer. Om deze aankoop te realiseren, diende een bedrag van meer dan € 800.000 aan restfinanciering bijeengebracht te worden, een huzarenstuk dat lukte dankzij de steun van vele leden, omwonenden en particulieren. Ook onze afdeling deed een aanzienlijke financiële inspanning voor dit prachtige gebied. Inmiddels zijn we vier jaar verder en is er heel wat gebeurd voor het herstel van de waardevolle natuur in het Stappersven. Een overzicht.
Tekst: Stefan Versweyveld Foto’s: Luc Crols Willy Ibens 4
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
Naast de natuurdoelstellingen hadden we van in het begin ook oog voor de openstelling van het Stappersven. Zeker niet onbelangrijk aangezien het terrein voordien quasi hermetisch was afgesloten. Er werd een openstellingsplan opgesteld en tijdens de Dag van de Natuur 2010 werd het gebied officieel open- en voorgesteld aan het grote publiek. Nadien volgde een eerste nieuwe wandelroute (route bosbes).
NATUURGEBIED
Natuur voor iedereen
Onvermoede natuurrijkdom
Beheerteam en beheerplan prioritair Het aankopen van natuurgebieden is geen doel van Natuurpunt, wel een cruciaal en efficiënt middel om bedreigde natuur veilig te stellen of vernielde natuurwaarden te herstellen. Dat was ook in het Stappersven het geval. Toen Natuurpunt het gebied in 2010 aankocht, had het meer dan een halve eeuw amper een beheer gekend en zeker geen beheer gericht op de Europese natuurwaarden die de Kalmthoutse heide zo waardevol maken. Meteen na de aankoop werd beslist om in de schoot van Natuurpunt Noorderkempen en met steun van Natuurpunt Antwerpen Noord een beheerteam in het leven te roepen bestaande uit enthousiaste vrijwilligers. En met succes! Onder de bezielende leiding van Igor Vandamme en René Peeters sloten heel wat omwonenden en geïnteresseerden aan om zich zowel in de week als in het weekend in te zetten voor het Stappersven. Het is een zeer gevarieerd team. De taken zijn divers en uitdagend: opstart van het herstelbeheer, uitvoeren van inventarisaties en monitoring van waterpeilen, overleg met de gemeentebesturen en bewoners, begeleiden van wandelingen…
Doordat het gebied voor 2010 moeilijk toegankelijk was, hadden we relatief weinig informatie over de nog resterende natuurwaarden in het gebied. Na de aankoop veranderde dit beeld drastisch. Dankzij vele inspanningen van onze vrijwilligers kregen we een beter beeld van de natuur in het Stappersven en dat leverde onverwachte resultaten op. Zo werd er een populatie van de adder ontdekt en bleek de gekende populatie van de gladde slang groter dan gedacht. Hiermee is het Stappersven het enige heidegebied in Vlaanderen waar deze twee slangensoorten samen voorkomen. In het veengebied De Nol troffen we typische veensoorten aan zoals beenbreek. Ook de populatie van twee bedreigde dagvlinders, het groentje en het heideblauwtje bleken groter dan gedacht. Al deze waarnemingen geven duidelijk de kansen voor natuurherstel aan!
Naast de oprichting van het beheerteam was de opmaak van een beheerplan voor het ganse natuurgebied van groot belang. Dit plan vormt immers de leidraad van het beheer en geeft weer waar we welke (natuur)doelstellingen willen realiseren in het Stappersven. Dankzij de ondersteuning van Natuurpunt Vlaanderen konden we een goed beheerplan opstellen dat snel werd goedgekeurd via een officiële erkenning als natuurreservaat door Vlaams minister van Natuur Joke Schauvliege. Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
5
NATUURGEBIED
En toen kwam de vuurzee Amper een jaar nadat Natuurpunt het gebied kon veiligstellen, gebeurde een catastrofe. Tussen 25 en 27 mei 2011 raasde een vuurzee in het Grenspark en legde meer dan 450 ha heideen duinengebied in de as, de grootste gekende heidebrand die ooit in Vlaanderen heeft gewoed. Ook het Stappersven ontsnapte niet aan de vlammen. Zo’n 40 ha droge en natte heide, duin en bos werden vernield. Daarmee ging het leefgebied van de belangrijkste populatie van de gladde slang in Vlaanderen letterlijk in rook op. Uiteraard bleven we niet bij de pakken zitten. Meteen na de brand groeide het besef bij de beheerders en het Grenspark om zo snel mogelijk op het terrein te gaan kijken, te meten en te noteren wat de schade was. Dankzij de inzet van tientallen vrijwilligers kon met behulp van het Agentschap voor Natuur en Bos en het Instituut voor Natuuren Bosonderzoek begin juni de schade in kaart gebracht worden. In totaal werden op liefst 7.200 plekken de gevolgen opgemeten: de exacte brandgrenzen, hoe diep de brand in de
6
bodem was doorgedrongen en de overgebleven fauna en flora. Zeer waardevolle informatie die van belang was om het herstelbeheer uit te stippelen en het herstel van de heide goed te kunnen opvolgen. Wat betekende deze heidebrand nu voor het Stappersven? Hoewel er ‘maar’ 40 ha van het door Natuurpunt beheerde gebied afbrandde, zijn de gevolgen aanzienlijk. Dit omdat de afgebrande gedeelten tot de meest waardevolle van het natuurgebied behoren. Vooral voor de gladde slang konden de consequenties wel eens desastreus zijn. Het belangrijkste leefgebied van deze door Europa beschermde slangensoort, de Keetheuvel, bevond zich aan het Stappersven en brandde volledig af. Voor groepen zoals dagvlinders en libellen is het nog steeds afwachten wat de uiteindelijke gevolgen zullen zijn. En de typische heidevogels? Die hebben in het Stappersven iets meer geluk gehad. De kleine duinvalleien, waar onder meer boomleeuwerik en nachtzwaluw broeden, bleven gespaard.
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
De nooit geziene heidebrand bracht de plantenen dierenrijkdom van het Grenspark een zware klap toe. Toch gingen we niet ontmoedigd aan de kant zitten. Integendeel, een snelle opstart van het herstelbeheer door Natuurpunt en het Agentschap voor Natuur en Bos was noodzakelijk. Het grootste gevaar op korte termijn was immers de massale hergroei van het pijpenstrootje. Deze grassoort reageert zeer snel na een brand op de heide en kan, zonder gepast herstelbeheer, de heide gaan domineren. Bovendien brandt het droge pijpenstrootje in de lente veel sneller dan heidevegetatie, waardoor de kans op grote heidebranden alleen maar toeneemt. Dankzij de steun van Natuurpunt-donateurs en ‘Red de Hei’, opgestart door het gemeente bestuur van Kalmthout, werd meer dan € 150.000 verzameld om de natuur te redden. In het najaar van 2011 werd dan ook meteen gestart met het herstelbeheer. Dat bestond in eerste instantie uit een gericht graasbeheer met schapen. Die moeten de opdringerige vegetatie van het pijpenstrootje tegenhouden zodat de heide opnieuw kan uitgroeien. Daarnaast werd er manueel en mechanisch geplagd. Hierbij wordt de bovenste, verbrande grondlaag verwijderd zodat de onderliggende zaadbodem weer vrijkomt en de heide opnieuw kan kiemen. Op de zwaarst verbrande plekken zal wellicht op termijn heidemaaisel moeten aangebracht worden om de droge en natte heide te herstellen. Aangezien het grootste deel van de open heidevegetaties verloren ging, was het ook wenselijk dat er heide werd hersteld vanuit verboste, niet verbrande delen. Dit is bijvoorbeeld mogelijk rond het Stappersven en in de Nolse Duinen. Dankzij de erkenning als natuurreservaat konden we hiermee starten in 2012. Stap voor stap kunnen we nu de natuur die verloren ging tijdens de brand herstellen.
De toekomst: het werk is nog lang niet gedaan! Maar hiermee is het werk van Natuurpunt bijlange na nog niet klaar. Het gehele Grenspark maakt deel uit van het Europese Natura 2000netwerk, dat de belangrijkste natuurgebieden binnen de EU omvat. De landduin-, heide- en venvegetaties in het Stappersven zijn van internationaal belang.
NATUURGEBIED
Tijd voor actie
Door het jarenlange gebrek aan beheer zijn de kwaliteit en de oppervlakte van deze habitats in het Stappersven sterk verminderd. In het kader van Natura 2000 en de Europese Habitat richtlijn (natuurdoelen) is het herstel van deze bijzondere habitats noodzakelijk. Er is dus nog heel wat werk aan de winkel. Daarom werd recent een aanvraag ingediend bij de Europese Commissie voor cofinanciering van de herstelacties in functie van de Natura 2000doelstellingen. Het is een ambitieus projectvoorstel over de grenzen heen: partners zijn het Grenspark, Natuurpunt, het Agentschap voor Natuur & Bos en Natuurmonumenten (onze Nederlandse zusterorganisatie). Het project beoogt het herstel van stuivende landduinen, natte en droge heide, vennen, veenvegetaties en natuurlijk eikenbos. Uiteraard zullen ook heel wat karakteristieke heidesoorten zoals nachtzwaluw, boomleeuwerik, heideblauwtje en klokjesgentiaan hiervan profiteren. En om van al dit moois te genieten, voorzien we ook een aangepaste bezoekersinfrastructuur, waaronder een nieuwe kijktoren aan het Stappersven. Momenteel is de aanvraag nog lopende, maar zodra we goedkeuring krijgen, hoor je er zeker meer over. Samen maken we van het Stappersven opnieuw een schitterend natuurgebied!
Ook jij kan je steentje bijdragen! Wat kan jij doen voor het herstel van de heide? Heel wat. Je kan zelf mee de handen uit de mouwen steken en je aansluiten bij het beheerteam van het Stappersven. Een seintje aan ons Natuur.huis volstaat en je wordt van harte uitgenodigd.
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
7
NATUUR.BELEID
Verkiezingen 2014
Het natuurbeleid ernstig bedreigd
Tekst: Willy Ibens
Natuur is zoveel meer dan planten en dieren. Natuur maakt mensen gezonder en creatiever, zorgt voor een omgeving waar het goed wonen is, zwengelt de economie en werkgelegenheid aan en is de goedkoopste bescherming tegen hittegolven en wateroverlast. Elke euro geïnvesteerd in natuur verdient zichzelf vele malen terug.
Foto’s: Hugo Willocx 8
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
Voor de natuurbescherming in Vlaanderen is dat geen goed nieuws. Nu al ligt het natuurbeleid onder vuur: de herziening van het natuurdecreet legt de focus te zwaar op natuur die Europees beschermd is en zeer zeldzaam is. Dit is een verontrustende keuze, 90% van de oppervlakte van Vlaanderen dreigt nog amper middelen te krijgen voor natuurbescherming. Terwijl daar net de gebieden liggen die zorgen voor een leefbare woonomgeving en voor het behoud van heel veel soorten planten en dieren die tot onze dagelijkse leefwereld behoren. Om het tij te keren moeten we ervoor zorgen dat natuur weer hoog op de politieke agenda komt te staan. Daarom stapt Natuurpunt de komende maanden naar de politici om hen duidelijk te maken dat investeren in natuur een maatschappelijk en economisch noodzakelijke keuze is.
Ons voorstel: Alle Vlamingen kunnen op pad in een groot natuurgebied op minder dan twee kilometer van hun deur. 3. Meer en grotere natuur • geeft garanties voor robuuste natuurgebieden voor bedreigde planten en dieren • bezorgt overweldigende ervaringen en beleving in de natuur • zwengelt het bezoek aan lokale horeca en kleinhandel aan • is de goedkoopste bescherming tegen klimaatsverandering
NATUUR.BELEID
Op zondag 25 mei 2014 trekt de burger naar de stembus om nieuwe vertegenwoordigers aan te duiden voor het Vlaamse, het federale en het Europese parlement. Door de naweeën van de economische crisis lijkt het ordewoord na de verkiezingen nog altijd ‘besparingen’ te zijn. De schaarse extra middelen gaan naar economisch ‘herstel’.
Ons voorstel: Elk jaar groeit de oppervlakte beheerd natuurgebied aan met minstens 3.000 ha. 4. Natuur en ruimtelijke ordeningsbeleid • is een belangrijk instrument om nieuwe natuurgebieden ook effectief te realiseren • geeft garanties waar die natuurgebieden er echt bijkomen • stimuleert de aankoop van bijkomende natuurgebieden Ons voorstel: De resterende natuurtaakstelling van 30.000 ha natuur- en bosgebied en 70.000 ha natuurverwevingsgebieden die al vele jaren geleden zijn afgesproken, worden aangeduid op kaart en leiden op het terrein echt tot effectieve bescherming en ontwikkeling van natuur.
1. Natuur als klimaatbuffer. • beschermt huizen en bedrijven tegen overstromingen • voorkomt dure herstelkosten van overstromingsschade • zorgt voor aaneengesloten gebieden voor bedreigde dieren en planten
Otter komt uit het water - Foto: Hugo Willocx
Ons voorstel: De natuurlijke overstromingsgebieden worden hersteld om Vlaanderen te beschermen tegen de klimaatsverandering. 2. Natuur op wandelafstand • brengt ons tot rust • zet aan tot wandelen, lopen en fietsen • zuivert de lucht van fijn stof en dempt het verkeerslawaai • houdt ons gezond en gelukkig Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
9
IN GESPREK MET
Een gesprek over vroege vogels en acrobatenwerk
Tekst: Rina Peys
Fons Vervoort is al heel wat jaren een actief medewerker van Natuurpunt. Sinds 1976 zorgt hij mee voor het beheer op de Oude Landen, samen met andere vrijwilligers. Vanaf 1982 inventariseert hij daar broedvogels en in 1996 start hij de kerkuilwerkgroep op.
Foto’s: Walter De Weger, Frank Goossens 10
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
“Op de Oude Landen viel en valt er heel wat te beleven, zeker wat betreft vogels. Wij trokken er ’s morgens om 5 uur op uit want dat is de beste tijd om te luisteren. Weer of geen weer, we waren er, want op het laatste nippertje afbellen met de GSM, dat bestond toen nog niet. We stonden steeds paraat: Hubert Michiels, Armand Leys en ik. Later was Willy Ibens ook van de partij. Maar bij slecht weer hoor je natuurlijk minder gezang. Dan was ons uitstapje maar magertjes en waren wij de enige ‘vroege vogels’.”
Waarom zijn de Oude Landen zo interessant voor al die soorten vogels? “Vogels houden van struweel en 30 jaar geleden was dat zowat het enige wat daar groeide. We evolueren nu meer naar bos, de bomen zijn flink uitgegroeid en dat lokt dan weer andere soorten. Vaak gaat dat ten koste van de eerdere bewoners. In het begin hingen er veel nestkasten in het gebied en die maakten we dan proper rond eind februari. Nu zorgen spechten voor uithollingen in de bomen en een jaar later nemen andere holenbroeders daar graag hun intrek, zoals bijvoorbeeld de gekraagde roodstaart.”
zanger komt overeen met een broedpaar. Na een volledige periode maken we de balans op. Vroeger werd alles genoteerd op papier, tegenwoordig werken we moderner, met een tablet. We starten met tellen rond 1 april en we stoppen rond 16 juni maar dat kan veranderen. Alles hangt af van het weer. Vorig jaar bijvoorbeeld hadden we een erg late lente en dan wordt er langer geteld. Een rondgang in het gebied duurt vaak zo’n 3 uur. Dus daar zijn we wel eventjes zoet mee.”
IN GESPREK MET
Fons, de Oude Landen zijn voor jou de start van je activiteiten voor Natuurpunt?
De zang van de verschillende vogels herkennen is dus heel belangrijk? “Natuurlijk, ik heb daar nog cursussen voor gegeven. Niet binnen in een lokaal, maar buiten, op het terrein. Dat is volgens mij broodnodig. Ik heb ooit voor de Wielewaal een vroege wandeling begeleid. Na een ganse morgen winterkoninkjes te hebben beluisterd, vroeg er op het einde van de wandeling iemand: ”En is dit nu een vink die ik hoor?” ’t Was verdorie nog steeds een winterkoninkje! Dus kwam er een cursus en daar begin je vroeg in het jaar mee. Dan zijn er minder soorten actief en leer je ze gemakkelijker uit elkaar te houden. Later op het jaar zingen ze met z’n allen en dan moet je al een getrainde ‘luisteraar’ zijn.”
Welke soorten zijn er zoal bij gekomen? “Heel nieuw is de boomvalk. Ook de kleine bonte specht en de bosuil vinden we er nu. Sinds enkele jaren huist er ook een buizerd.”
Hoe inventariseren jullie broedvogels? “Je zoekt zangposten. Maar je hebt niet altijd geluk. Soms is het weer te slecht of er is te veel wind. Ze zingen ook niet steeds op hetzelfde takje hé. Maar telkens worden die zangposten van de verschillende soorten genoteerd op een kaart. Na verloop van tijd zie je dan klusters verschijnen en kan je die tellen. Het ziet er uit als een ingewikkelde puzzel want niet iedere Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
11
IN GESPREK MET
Blauwborst - Foto: Walter De Weger
Wat kunnen we vooral horen op de Oude Landen? “We hebben daar een grote populatie nachtegalen. Dat alleen al is de moeite waard. Het is een erg alledaags vogeltje, het heeft wel wat weg van een mus. Maar het zingt een mooi, afwisselend melodietje.”
Je bent ook nog in de weer met kerkuilen? “In 1996 ben ik gestart met de werkgroep kerkuilen. Van de gemeente Stabroek kregen we de vraag om uilenkasten te installeren in de oude kerken van Hoevenen en Stabroek.
12
We nemen die kasten in bouwpakket mee de kerktoren in. Dat is vaak een hachelijke onderneming want stevig en goed onderhouden zijn die trapjes daar niet. De kasten zijn 100 x 50 x 50 cm in hun geheel en dus niet te manipuleren in kleine ruimten. We monteren ze daarom ter plaatse. Wij zijn de regionale speler voor de kerkuilwerkgroep Vlaanderen en we zoeken in ons werkingsgebied naar geschikte locaties om de kasten te plaatsen. Dat kunnen kerktorens zijn, oude schuren of boerderijen. Zulke plaatsen worden alsmaar schaarser. Momenteel hebben we 30 kasten geïnstalleerd en meestal hebben we 4 tot 5 broedparen. Vorig jaar was dat er maar 1. Die lange zware winter was weer de spelbreker. De kerkuilen hebben het dus erg moeilijk. Kapellen en Brasschaat zijn bijvoorbeeld erg verstedelijkt. Er zijn weinig velden en akkers. In Zandvliet daarentegen hebben we meer succes.”
Zijn er ook wandelingen voor de ‘gewone’ geïnteresseerde mensen gepland? “Vroeger was er op 1 mei de vroege wandeling, maar we waren daar steeds met hetzelfde kleine groepje wandelaars. Er was ook een kwartel wandeling op de Wezelse heide, aan de Maatjes, en Bram Vogels had een nachtzwaluwenwandeling in het Mastenbos. Misschien wordt het tijd om deze wandelingen nieuw leven in te blazen. Wie weet!”
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
We staan er niet altijd bij stil, maar elke dag zijn er vrijwilligers aan het werk. Ieder op zijn eigen manier, met zijn eigen talenten, maar allemaal met hetzelfde doel: werken aan een betere samenleving. De vrijwilligers van Natuurpunt Antwerpen Noord ijveren voor meer natuur, betere natuur en natuur voor iedereen. Het klinkt zo simpel,
NATUUR.ACTIEF
Week van de Vrijwilliger Dank je wel! maar dat is het niet. Er is niet alleen minder natuur in onze omgeving, maar ook de kwaliteit ervan daalt. Nochtans is een groene leefomgeving zo belangrijk voor ieder van ons. Daarom willen we al onze vrijwilligers tijdens deze week van de vrijwilliger bedanken voor hun inzet. En hoe kunnen we dat beter doen dan met een groen veld vol gekleurde bloemen‌
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
13
SOORT IN DE KIJKER
Harde voorjaarssatijnzwam - Foto: Wim Veraghtert
Paddenstoelen kondigen… de lente aan!
Tekst: Stefan Versweyveld Foto’s: Wim Veraghtert, Edgard Verhasselt, Diane Appels 14
Lezers zullen misschien hun wenkbrauwen fronsen bij het lezen van de titel. Paddenstoelen? Het voorjaar is niet meteen het seizoen dat we met paddenstoelen associëren. Het is dan ook een wijdverbreide misvatting dat ze enkel in de herfst te vinden zijn. Een aantal paddenstoelen verschijnen zelfs enkel in het voorjaar, bij aangename temperaturen en voldoende neerslag. Onder hen verscheidene bijzondere soorten die zich bovendien prima thuis voelen in de natuurgebieden van Natuurpunt Antwerpen Noord. We stellen ze graag aan je voor.
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
SOORT IN DE KIJKER
Saprofyten Paddenstoelen zijn erg belangrijke schakels in de natuur. Grosso modo kunnen we ze indelen in drie groepen: de saprofyten of opruimers, de symbionten of boombegeleiders en de parasieten. De meest beruchte groep zijn de parasieten: paddenstoelen die op een levend organisme groeien en die deze gastheer aantasten. Symbionten leven in symbiose met een bepaalde boom. Dat wil zeggen dat ze een soort samenlevingscontract aangaan met elkaar, waaruit beide voordeel halen. De grootste groep, de saprofyten of opruimers, zijn paddenstoelen die bladafval, dood hout, strooisel enz. verteren. De meeste voorjaarspaddenstoelen behoren tot de laatste groep. In het voorjaar gaat immers alle energie van de bomen naar het vormen van bladeren en vruchten en krijgen bijhorende zwamvlokken wellicht minder suikers van de boom dan in de herfst. In het najaar, wanneer de boom voornamelijk investeert in zijn wortels, krijgen boombegeleidende zwammen een energieboost en vormen ze volop vruchtlichamen. In het voorjaar moet je dus op zoek gaan naar saprofytische zwammen.
Bekende maar zeldzame kalkminnaar De best gekende voorjaarspaddenstoel is wellicht de gewone morille met zijn verfijnde smaak, die je ook als delicatesse in de winkel vindt. Laat je niet misleiden want de morille komt niet vaak voor. Morilles zijn immers kalkminnaars en Gewone morielje - Foto: Edgard Verhasselt
Bokaalkluifzwam - Foto: Wim Veraghtert bijgevolg zeldzaam in Vlaanderen. Maar op de kalkhoudende bodem van de Oude Landen en de Bospolder kan je ze soms in grote aantallen aantreffen. De gewone morille is een echte voorjaarspaddenstoel die je slechts gedurende enkele weken kan waarnemen. Als je het geluk hebt om op jouw lentewandeling een morille te vinden, dan is herkenning niet zo moeilijk. De gewone morille ziet er zeer karakteristiek uit met een min of meer ronde hoed en een sponsachtig uitzicht met holten, die het geheel op een wat onregelmatige honingraat doet lijken. En denk eraan: ook andere wandelaars willen deze prachtige zwam graag zien. Een andere voorjaarspaddenstoel die eveneens van de kalkhoudende bodems in onze natuurgebieden houdt, is de bokaalkluifzwam. Ook deze soort verschijnt al vroeg in het seizoen, bij gunstige weersomstandigheden al in maart, en dat zal in 2014 zeker het geval zijn. De okerbruine hoed is gevormd als een vrij diepe ronde beker of bokaal.
Voorjaarspronkridder Wie de naam leest is niet meteen geneigd aan een paddenstoel te denken. Toch is het er één en zelfs een vrij opvallende, die net als de morille voor consumptie gebruikt wordt. De hoed is wit tot wat gelig, eerst bolvormig en later uitgespreid en vaak onregelmatig golvend en bultig. De geur en smaak van het vlees lijken sterk op die van bakkersmeel. De hoeddiameter ligt meestal tussen 5 en 10 cm maar kan uitzonderlijk wel 15 cm bereiken. Vandaar zijn opvallende (voorjaars)verschijning.
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
15
SOORT IN DE KIJKER
De voorjaarspronkridder is geregeld te zien in onze natuurgebieden, vaak onder loofbomen. Het beste moment is van begin april tot half juni. Daarom noemt men de soort in Engeland “St. George’s mushroom” (St. George-day is 23 april).
Alhoewel ze soms met honderden onder één boom kunnen verschijnen, is de soort zeldzaam in Vlaanderen. In verschillende streken ontbreekt ze volledig. In het meidoornbos van de Oude Landen daarentegen is de soort ieder jaar te zien, soms wel met duizenden tegelijk!
Meidoorns
Goed uitkijken is de boodschap
Verschillende voorjaarspaddenstoelen blijken ‘iets’ met meidoorns te hebben. Het ‘meidoornbos’ in de Oude Landen is dan ook een geliefde plek voor de harde voorjaars satijnzwam, waar ze op de kale bodem sterk opvalt met haar 10 cm grote, olijfkleurige hoed. In tegenstelling tot andere soorten satijnzwammen wordt van deze voorjaarssoort wel vermoed dat het een symbiont is die samenwerkt met roosachtigen.
Maar niet alle voorjaarszwammen zijn zo opvallend als de vorige soorten. In maart-april kan je in ’t Asbroek het zeldzame elzenpropschoteltje aantreffen. Dit crèmekleurige paddenstoeltje is nog geen centimeter groot en groeit op afgevallen, verhoute elzenproppen in vochtige bossen op voedselrijke bodem zoals in ’t Asbroek. En in Het Rood is het voorjaar het beste moment om op zoek te gaan naar de merkwaardige gele trilzwam, een geel zwammetje dat op loofbomen groet (bij voorkeur beuken of hazelaars) en bij aanraking gelatineus aanvoelt.
Ook gebonden aan meidoorn, maar een heel andere verschijning is de meidoornbes geweizwam. Een merkwaardige verschijning. Alle geweizwammen hebben een slank of knotsvormig, zwart vruchtlichaam, dat aan de top dikwijls geweivormig vertakt is. De meidoornbesgeweizwam groeit, zoals de naam doet uitschijnen, op bessen van meidoorn die in de humus op de bosbodem begraven liggen.
Vergeet tijdens je wandelingen in onze natuurgebieden dit jaar dus niet af en toe naar de grond te kijken. Ook daar vallen heel wat verrassingen te ontdekken!
Gele trilzwam - Foto: Diane Appels
16
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
NATUUR.EDUCATIE
Cursus Heide Tot enkele eeuwen geleden bestonden de zandige Antwerpse Voorkempen voor een groot deel uit economisch weinig interessante heidegronden. Onder meer dankzij de introductie van kunstmest zijn daar nu nog maar fragmenten van over, waarvan enkele die met veel moeite door Natuurpunt en het ANB in stand worden gehouden. Waarom die bijzondere zorg voor die eertijds oninteressante gebieden? Wat maakt de heide zo’n fascinerend biotoop en welke planten en dieren maken er deel van uit? Al deze thema’s komen aan bod in onze nieuwe cursus Heide. De theorie bestaat uit 4 lessen van telkens 3 uur:
Trefpunt: kinderboerderij Mikerf, Mikhof 25, Brasschaat.
Les 1: maandag 28 april om 19.30 u Inleiding, biotopen, ontstaan en bedreigingen Lesgever: Jens Verwaerde
De kostprijs voor deze cursus bedraagt € 30 voor leden en € 40 voor niet-leden. Ben je nog geen lid, maar wil je nu meteen van deze gelegenheid gebruik maken om lid te worden, dan betaal je € 54 voor een combinatie lidmaatschap + cursus.
Les 2: dinsdag 6 mei om 19.30 u Planten in de heide Lesgever: Hans Vermeulen Les 3: maandag 12 mei om 19.30 u Ongewervelden, amfibieën, reptielen en zoogdieren Lesgever: Joeri Cortens
Voor de praktijk brengen we bezoeken aan enkele heideterreinen in de buurt; o.a. de Schietvelden en de Kalmthoutse Heide. De excursies zijn gepland op zaterdagen 24 mei, 14 juni en 21 juni. Inschrijven is noodzakelijk en kan via het Natuur.huis, tel. 03-541.58.25, e-mail antwerpennoord@natuurpunt.be. Opgelet, je inschrijving is pas definitief na storting van het cursusgeld.
Het bedrag is te storten op het rekeningnummer BE89 7000 1619 3485 van Natuurpunt Brasschaat met vermelding van je lidnummer (voor leden), je naam en ‘Cursus Heide’.
Les 4: maandag 19 mei om 19.30 u Vogels en heidegebieden in Vlaanderen Lesgever: Koen Leysen
Tekst: Johan Neegers Foto: Luc Crols
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
17
Agenda
za 1
zo 2
zo 2
MAART 9.30 u, Werkdag in Bospolder, zie vorig nr Trefpunt: Hoofdparking Bospolder op het einde van de Ekerse Dijk (tegen de Noorderlaan), Antwerpen - Schoonbroek 9.30 u, Laagwaterwandeling, zie vorig nr Trefpunt: e-paviljoen BASF (Scheldelaan tegenover ingang 6), Antwerpen - Zandvliet
za 29 9.30 u, Familiewerkdag in ‘t Asbroek, zie p. 27 Trefpunt: Ingang ‘t Asbroek, Asbroeklaan, Schoten za 29 Algemene Vergadering Natuurpunt Vlaanderen, meer info Natuur.huis
14 u, Voorjaarswandeling in Oude Landen, zie vorig nr Trefpunt: Kasteel Veltwijck, Veltwijcklaan 27, Antwerpen - Ekeren
za 8
9 u, Werkdag in De Kooldries, zie p. 27 Trefpunt: Ingang reservaat De Kooldries, Boudewijnstraat (ingang langs de Paepestraat achter de Cuvee Hoeve), Brecht
za 8
9.30 u, Werkdag in Oude Landen, zie p. 27 Trefpunt: Ecoloods Natuurpunt Antwerpen Noord, Einde van de Lindenlei, Antwerpen - Ekeren
za 8
Dag van de educatieve vrijwilliger
za 8
Week van de Vrijwilliger tem 16/03
do 13 19.30 u, Cursus Planten, zie vorig nr Trefpunt: Ecoloods Natuurpunt Antwerpen Noord, Einde van de Lindenlei, Antwerpen - Ekeren
APRIL do 3
19.30 u, Cursus Planten, zie vorig nr Trefpunt: Ecoloods Natuurpunt Antwerpen Noord, Einde van de Lindenlei, Antwerpen - Ekeren
za 5
9.30 u, Werkdag in Het Rood, zie p. 27 Trefpunt: Ingang Het Rood Centrale Dreef, Streepstraat, Kapellen
zo 6
10 u, Lillo - Potpolder, zie p. 28 Trefpunt: Parking Lillo-fort, Scheldelaan, Antwerpen - Lillo
zo 6
10 u, Lentewandeling in ‘t Asbroek, zie p. 28 Trefpunt: Ingang ‘t Asbroek, Asbroeklaan, Schoten
zo 6
14 u, Amfibieën in de Kooldries, zie p. 28 Trefpunt: Ingang reservaat De Kooldries, Boudewijnstraat (ingang langs de Paepestraat achter de Cuvee Hoeve), Brecht
za 15
Mycologendag
za 22
9.30 u, Werkdag Schans Van Smoutakker, zie p. 21 Trefpunt: Schans van Smoutakker, Hoogeind, tegenover pand 160, Stabroek
za 12
10 u, Opstalvallei en reigersbos, zie p. 28 Trefpunt: achter de Sint-Jan Baptist-kerk, Dorpstraat 1, Antwerpen - Berendrecht
8 u, Wandeling in Het Rood de lente ontwaakt, zie p. 29 Trefpunt: Hoek Biartlei - Streepstraat, Kapellen
zo 13
9 u, Plantendag, zie p. 29 Trefpunt: Kerkplein Gooreind, Wuustwezel
za 19
9.30 u, Werkdag in Het Rood, zie p. 27 Trefpunt: Ingang Het Rood Centrale Dreef, Streepstraat, Kapellen
za 22
zo 23 9.30 u, Watervogels en ander fraais, zie p. 28 Trefpunt: Natuur.huis, Steenstraat 25, Antwerpen - Ekeren
18
do 27 20 u, Raad van Bestuur, meer info Natuur.huis Trefpunt: Natuur.huis, Steenstraat 25, Antwerpen - Ekeren
za 26 9 u, Cursus Planten (excursie), zie vorig nr
za 26 9.30 u, Werkdag in Het Rood, zie p. 27 Trefpunt: Ingang Het Rood Centrale Dreef, Streepstraat, Kapellen za 26 9.30 u, Voor een propere haven, zie p. 26 Meer info: Natuur.huis
ma 12 19.30 u, Cursus Heide (theorie), zie p. 17 Trefpunt: kinderboerderij Mikerf, Mikhof 25, Brasschaat za 17
Dag van de Biodiversiteit
zo 18
14 u, Lentewandeling in Brechtse Heide, zie p. 31 Trefpunt: parking aan de Keizershoeve, einde van de Kerklei, St. Job in ‘t Goor
zo 18
Dag van de Biodiversiteit
zo 27 8 u, Vroege zangvogels, zie p. 30 Trefpunt: Natuur.huis, Steenstraat 25, Antwerpen - Ekeren zo 27 14 u, Kinderwandeling in Bospolder waterdiertjes, zie p. 29 Trefpunt: Voetgangersbrug over de A12 (kant Vierkerkenstraat) op het einde van de Vierkerkenstraat, Antwerpen - Ekeren zo 27 Erfgoeddag “Grenzeloos” ma 28 19.30 u, Cursus Heide (theorie), zie p. 17 Trefpunt: kinderboerderij Mikerf, Mikhof 25, Brasschaat
MEI za 3
zo 4
zo 4
di 6
14 u, Wandeling in Het Rood proeven van de natuur, zie p. 30 Trefpunt: Hoek Biartlei - Streepstraat, Kapellen 7 u, Vroege vogelwandeling, zie p. 30 Trefpunt: e-paviljoen BASF (Scheldelaan tegenover ingang 6), Antwerpen - Zandvliet
ma 19 19.30 u, Cursus Heide (theorie), zie p. 17 Trefpunt: kinderboerderij Mikerf, Mikhof 25, Brasschaat za 24 Cursus Heide (praktijk), zie p. 17 za 24 14 u, Bezoek aan het vogelopvangcentrum Hoogboom, zie p. 31 Trefpunt: Holleweg 43 in Hoogboom, Kapellen zo 25 9.30 u, Ecologisch gezond tuinieren, zie p. 31 Trefpunt: Tuin Wiezelo 61, Wuustwezel za 31
21 u, Nachtvlinders op het Schor, zie p. 32 Trefpunt: e-paviljoen BASF (Scheldelaan tegenover ingang 6), Antwerpen - Zandvliet
za 31
Velt-Ecotuindagen
10 u, Lentewandeling in Het Wijtschot, zie p. 30 Trefpunt: Parking Vier Notelaers, Wijtschotbaan, Schoten
zo 1
19.30 u, Cursus Heide (theorie), zie p. 17 Trefpunt: kinderboerderij Mikerf, Mikhof 25, Brasschaat
14 u, Orchideeën in Oude Landen, zie p. 36 Trefpunt: Kasteel Veltwijck, Veltwijcklaan 27, Antwerpen - Ekeren
zo 1
Velt-Ecotuindagen
JUNI
do 8
19.30 u, Cursus Planten, zie vorig nr Trefpunt: Ecoloods Natuurpunt Antwerpen Noord, Einde van de Lindenlei, Antwerpen - Ekeren
do 5
19.30 u, Cursus Planten, zie vorig nr Trefpunt: Ecoloods Natuurpunt Antwerpen Noord, Einde van de Lindenlei, Antwerpen - Ekeren
za 10
20 u, Nachtegalenwandeling in Oude Landen, zie p. 31 Trefpunt: Kasteel Veltwijck, Veltwijcklaan 27, Antwerpen - Ekeren
za 7
Bioweek tem 15 juni
za 14
Cursus Heide (praktijk), zie p. 17
19
NATUUR.ACTUEEL
Schans van Smoutakker
Je kan er niet meer naast kijken: de herdenking van de grote oorlog is alom tegenwoordig in de media met verhalen, tentoonstellingen, boeken en activiteiten allerhande. Dit was het eerste internationale conflict op wereldschaal. Miljoenen militairen en burgers vonden hierbij de dood. Het is zinvol om al deze slachtoffers van deze gruwelijke oorlog te blijven herinneren. Zo kunnen we het verleden een plaats geven en er uit leren voor de toekomst.
Tekst: Willy Ibens 20
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
NATUUR.ACTUEEL
de betonbrokken en een sluikstort uit de jaren 60 uit de gracht te halen. Het afvoeren van die storthoop baarde ons wel zorgen: bouwafval, glas, porselein, hout, metaal, plastics en autobanden…in één stinkende brij kan je die niet zomaar kwijt in een containerpark. Wij vroegen en kregen de steun van het Gemeentebestuur van Stabroek. Die nam het afgraven en het afvoeren van dit 50 jaar oude sluikstort voor haar rekening. Onze dank daarvoor. Als de volgende maanden ook de laatste resten zand en beton, die uit de gracht werden gehaald, zijn afgevoerd, zijn we klaar om de bezoekers te ontvangen en ons historisch én natuurverhaal te tonen. In Stabroek is Natuurpunt eigenaar en beheerder van de Schans van Smoutakker die deel uitmaakt van de Antwerpse vestingswerken. De schans is nu een mix van militair erfgoed en waardevolle natuur. Met voor ons de nadruk op dat laatste. Vleermuizen vinden hier hun overwinteringsplaats in de Duitse manschappenbunkers van de ‘Hollandstellung’ uit WO I en in de flankerings- en manschappenbunkers van de Belgische antitankgracht-stelling die net voor WO II werden aangelegd. Met de steun van Indaver worden thans de metalen deuren van de bunkers hersteld. Die moeten er voor zorgen dat de vleermuizen makkelijk in en uit kunnen vliegen en niet worden verstoord door vandalisme.
De Schans van Smoutakker maakt deel uit van het beschermde landschap antitankgracht en is samen met de omringende percelen ingekleurd als natuurgebied op het gewestplan. Net op het moment dat wij, samen met sponsors en overheden, inspanningen doen om de schans een grondige opknapbeurt te geven, heeft één van de aangrenzende buren andere plannen. De voorbije weken is hier zonder vergunning een werf annex siertuin ingericht alsof het een bedrijfsterrein is in plaats van een natuurgebied. Van dialoog was geen sprake dus konden we tot onze spijt niets anders doen dan na 100 jaar opnieuw ‘een kleine oorlog voeren’ en formeel klacht neerleggen. Wij rekenen er op dat de overheid hier een krachtig signaal geeft door het terrein in zijn oorspronkelijke staat te laten herstellen, met respect voor erfgoed en natuur.
De betonnen restanten van de in 1914 opgeblazen schans vormen dan weer het ideale biotoop voor kalkminnende varens en korstmossen. We zorgen voor voldoende licht en schaduwgradiënten door het selectief verwijderen van de boomopslag. De Vlaamse Milieumaatschappij - een onderdeel van de Vlaamse Overheid - leverde begin 2013 een belangrijke bijdrage tot het herstel van de ringgracht. Daarbij deed ook Firma Aertssen een duit in het in zakje door een deel van Na de grote opruimingswerken aan de gracht zelf gaan we nog eens de Amerikaanse vogelkers te lijf. Voor een lekkere opwarmer wordt gezorgd. Vanwege de wegwerkzaamheden in de omgeving kan je best de bereikbaarheid controleren op: http://www.stabroekmobiel.be (weg N111). Afspraak op zaterdag 22 maart vanaf 9.30 u aan Hoogeind, tegenover Vossenveldlaan, Stabroek.
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
21
MET SNOR OP STAP
Kriebelbeestjes in het water Slakken kruipen over waterplanten; er wriemelen heel wat grote en kleine torretjes door het water; er snort een ruggenzwemmer voorbij… Door op je buik te liggen bij een beek en gewoon maar te kijken naar wat er zich allemaal afspeelt onder water, kan je veel ontdekken.
Kleine duikers
Op en onder de waterspiegel
Tekst: Mart Pauwels Tekening: Pascale Vantieghem 22
Een schaatsenrijder loopt op het water, zonder ‘er door te zakken’. De kleine deeltjes waaruit water bestaat, de watermoleculen, trekken elkaar aan en vormen aan het oppervlak een soort vlies. Dit is de oppervlaktespanning. Daar kan een schaatsenrijder op lopen. Bovendien vet hij regelmatig zijn poten in met een speciale klier in zijn mondholte. Zo worden die ook nog waterafstotend. Een schaatsenrijder leeft van kleine insecten, die in het water vallen. Hij voelt ze spartelen met zijn poten die op het water staan en vangt ze met zijn voorpoten, die hij niet gebruikt om te schaatsen.
Kijk goed naar het wateroppervlak. Geregeld komen er waterinsecten en poelslakken lucht happen. Deze diertjes leefden lang geleden op het land. Ze ademen nog altijd zuurstof die ze uit de lucht moeten halen. De poelslakken en de meeste waterkevers nemen een voorraad lucht mee naar beneden. De waterschorpioen heeft aan zijn achterlijf een adembuis. Die moet hij regelmatig boven water steken om lucht te happen.
Staafwants Ook de staafwants heeft een adembuis waarmee hij ‘snorkelt’. Hij vangt kleine insecten en watervlooien.
Bootsmannetje Dit is één van de grappigste wantsen. Zwemmend is hij net een roeibootje. Je zou hem moeten vastnemen om hem beter te bekijken, maar hij kan gemeen bijten. Hij zwemt op zijn rug. Daarom wordt hij ook rugzwemmer genoemd. De flapjes aan zijn achterpoten gebruikt hij als roeispanen.
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
MET SNOR OP STAP Posthoornslak Deze slak is rond en plat. Ze lijkt op een stuk opgerolde slang. Met hun rode bloedlichaampjes kunnen posthoornslakken veel meer zuurstof opnemen dan andere slakken. Daarom kunnen ze ook in vervuild, zuurstofarm water leven. Ze eten algen en rottende planten.
Wist je … … dat er ook een waterspin bestaat? Ze weeft haar web in het water en brengt van het oppervlak lucht naar het web in de vorm van een duikerklok.
Spetter, spitter, spater, wat zit er in het water? zaterdag 3 mei van 14 u tot 18 u (piepers, van 7 tot 12 jaar) Hoeveel leven zou er in de Antitankgracht zitten? Heb je al gehoord van moordlustige wezens zoals de waterschorpioen? Of van de sierlijke dieren zoals de waterschaatser? Vandaag gaan we op zoek naar deze kleine waterbeestjes. Waar: Villa Agusta, Bondgenotenlei, Brasschaat. Meenemen: een loeppotje als je dat hebt, kleren aangepast aan het weer, vrienden, een koek en drankje. JNM Akerland www.jnm.be/akerland Thijs Nouws e-mail: thijs@jnm.be tel: 0477-60.24.67 Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
23
ACTIEF MET EIKELDOP
Doetjes en datjes, niet voor watjes !!! We dagen jullie uit om de wereld eens op een andere manier te bekijken. Al knutselend en puzzelend ontdek je de wondere wereld van de natuur. Welke bloem groeit daar? ‘t Is lente... In de wei, aan de kant naast de weg, in het bos... Overal zie je bloemen in alle kleuren. Tijd dus om op stap te gaan. Ga naar buiten en probeer de bloemen te herkennen. Weet je ook hun naam?
Tekst: Iris Buermans 24
1
2
3
4
5
6
A
madeliefje
D
speenkruid
B
klaproos
E
gewone ereprijs
C
koekoeksbloem
F
paardenbloem Oplossing: zie pag. 29
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
Ik ben Jules en samen met mijn vake maakte ik een groot hotel voor bijtjes. We gebruikten van alles: potten, stro, bamboestokjes, oude dakpannen en boomstammetjes. Alles werd steviger vast gemaakt met leem en daar mocht ik ook mijn handje in drukken. Moeke heeft dan nog wat plantjes op het dak gezet zodat de bijtjes ook bloemetjes hebben aan hun huis.
ACTIEF MET EIKELDOP
Natuur.interactief - Wie maakte het mooiste bijenhotel? Snavelspel
Ik hoop dat alle kamertjes bezet zullen zijn in de zomer.
Sterren aan de hemel Snavelspel ’s Avonds, bij een heldere hemel, zie je duizenden lichtjes aan de hemel. Een ideaal moment om er met zijn allen op uit te trekken. Neem wat dekens en kussens mee buiten. Ga op je rug liggen en kijk naar de sterren. Vind jij de sterrenbeelden hieronder?
Kleine Beer
Grote Beer
Casiopeia
Leeuw Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
25
HANDEN UIT DE MOUWEN
... voor een propere haven
De haven van Antwerpen zet zich op verschillende manieren in voor een duurzaam beheer van haar havengebied. Een van de vele initiatieven daartoe, is de deelname aan World Cleanup 2014. Onder leiding van Natuurpunt Antwerpen Noord vzw en het Havenbedrijf zullen vrijwilligers zaterdag 26 april het brakwatergetijdengebied Galgeschoor opnieuw een grondige schoonmaakbeurt geven.
Het 46 hectare grote Galgeschoor bevindt zich op Rechteroever en strekt zich ongeveer uit tussen het dorpje Lillo-Fort en de Europaterminal. Doordat het twee kilometer lange getijdengebied continu onderhevig is aan eb en vloed, blijft er geregeld drijvend afval uit de Schelde achter. Dit is schadelijk voor de flora en fauna in het natuurgebied. Daarom is besloten de opruimactie opnieuw op deze locatie te organiseren. Meer informatie over de wereldwijde schoonmaakinitiatieven van World Cleanup is te lezen op de website www.letsdoitworld.org. Het Havenbedrijf en Natuurpunt Antwerpen Noord vzw namen, samen met verschillende andere bedrijven, ook in 2008, 2009 en 2012 deel aan dit initiatief.
De contactpersonen voor deze actie zijn Sven Heyndrickx: mail: sven.heyndrickx@haven.antwerpen.be tel: 03-205.24.00 Kathleen Quick: mail: kathleen.quick@natuurpunt.be tel: 03 -541.58.25
26
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
HANDEN UIT DE MOUWEN
Daar is de lente, daar is de zon...
de hoogste tijd dus om de handen uit de mouwen te steken.
Oude Landen
Het Rood
Voor rietgorzen, bosrietzangers, kleine karekieten en blauwborsten moet het rietland worden behouden. Een “warme” winter zoals nu is het ideale moment om de opslag van wilg terug te dringen, zodat het riet alle kansen krijgt.
In Het Rood blijven we werken om de Amerikaanse vogelkers terug te dringen. Er zijn nog enkele kleine stukken waar deze exotische jonge bomen nog dominant de kop opsteken, en die stukjes willen we nu aanpakken door de struikjes uit te graven. Ideaal dus voor wie graag in de lente een dagje buiten actief is. We garanderen een toffe werksfeer.
Afspraak op zaterdag 8 maart vanaf 9.30 u aan Natuur.loods, Donkweg (vlakbij ingang Oude Landen aan de Lindenlei), Ekeren. Wie later komt, vindt ons door de pijlen te volgen.
Afspraak op zaterdagen 5, 19 en 26 april, telkens vanaf 9.30 u, ingang Centrale Dreef, Streepstraat in Kapellen. Wie later komt, vindt ons door de pijlen te volgen vanaf de ingang.
Kooldries - Hoofsweer
‘t Asbroek
Ons beheer in Kooldries-Hoofsweer bestaat uit het vrijhouden van sommige vijveroevers, het verwijderen van bosopslag in de heiderelicten, het hooien van graslanden, het bestrijden van Amerikaanse vogelkers en het onderhouden van de wandelpaden.
“Daar is de lente, daar is de zon!”, zingt Jan De Wilde. En gelijk heeft hij. De hoogste tijd om de handen uit de mouwen te steken. Binnenkort, op 6 april, organiseren we immers onze jaarlijkse lentewandeling met wellicht weer een grote opkomst. Alles moet picobello in orde zijn. Braamopslag van wandelpaden maaien, afval verwijderen, poelen onderhouden, hier en daar rododendron verwijderen enz.
We nodigen je graag uit om mee te komen helpen tijdens onze werkdag. Iedereen is welkom, ook kinderen. Afspraak op zaterdag 8 maart om 9 u aan de ingang van De Kooldries, Boudewijnstraat, naast de Cuveehoeve ( Paepestraat ), Brecht.
We verwelkomen je graag op zaterdag 29 maart vanaf 9.30 u op onze beheerwerkdag van ‘t Asbroek, Asbroeklaan, Schoten.
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
27
VERGEET NIET TE GENIETEN
Wandeling in Opstalvallei en Reigersbos We gaan op stap, eerst naar het Reigersbos en daarna naar Opstalvallei. Afspraak op zaterdag 22 maart om 10 u, achter de Sint-Jan Baptist-kerk, Dorpstraat 1 in Berendrecht, waar voldoende parkeergelegenheid is.
Watervogels en ander fraais in De Kuifeend en Grote Kreek Einde maart is het moment dat de laatste wintergasten zoals brilduikers, nonnetjes, smienten of pijlstaarten nog aanwezig kunnen zijn. Maar ook het moment dat de eerste zomergasten al terug op de afspraak zijn. Met enig geluk nemen we een zomertaling of een grutto waar.
De in 2012 ontpolderde Potpolder bij Lillo heeft in al die tijd al een hele metamorfose ondergaan.
Veel hangt af van de weersomstandigheden, maar vogels zien, dat doen we zeker!
Afspraak op zondag 6 april om 10 u, parking Lillo-Fort in Lillo.
Afspraak op zondag 23 maart om 9.30 u aan het Natuur.huis, Steenstraat 25 in Ekeren. Einde voorzien rond 12 u. Warme en winddichte kledij wordt aangeraden.
Lentewandeling in ‘t Asbroek Natuurpunt Schoten staat klaar om je te verwelkomen. Niet te missen, want de voorjaarsbloeiers staan in bloei! Een unicum in onze omgeving; nergens kan je in het voorjaar zoveel verschillende soorten bloemen dicht bij elkaar zien. Ken je het verband tussen de oranjetip en de pinksterbloem? Wat doen die mieren bij de bosanemoon? De dotterbloemen leggen een geel tapijt over enkele grachten. En dan heb ik het nog niet over het speenkruid, 28
Lillo - Potpolder
het onooglijke muskuskruid, de hondsdraf, het kruipend zenegroen, misschien al de gele dovenetel enz. Een lust voor het oog. Ja, het is Van Gogh in ‘t Asbroek. Dus allen welkom op zondag 6 april om 10 u. Samenkomst aan de ingang van het natuurgebied, Asbroeklaan in Schoten. Laarzen of stevig schoeisel is aanbevolen.
Natuur.ruimte • december 2013 - februari 2014
Walter Van Ginhoven maakt deel uit van het team dat deze evolutie van nabij opvolgt. Hij vertelt ons meer over de veranderingen in dit gebied.
Amfibieën in de Kooldries Deze namiddag hebben we aandacht voor de heel aparte onderwaterwereld. Je kan dan van heel kortbij kennismaken met de meest algemene maar ook met zeer zeldzame amfibieën. We hopen onder andere de kamsalamander, de alpenwatersalamander, de kleine watersalamander en de vinpootsalamander te zien. Kom je onderdompelen in het rijke onderwaterleven. Afspraak op zondag 6 april om 14 u aan de ingang langs het kanaal Boudewijnstraat/ Paepestraat naast de Cuvee Hoeve in Brecht.
Plantendag in Wuustwezel Weet je niet goed welke planten geschikt zijn voor jouw tuin? Het deskundige advies van onze tuinspecialisten is gratis!
Tijdens deze lentewandeling hebben we oog voor de ontwakende natuur. Paul Osterieth leert ons niet alleen de planten en bomen in Het Rood kennen, maar ook de vogels krijgen ruime aandacht. Afspraak op zaterdag 12 april om 8 u, hoek Biartlei en Streepstaat in Kapellen.
Oplossing van Eikeldop p. 24 1. 2. 3. 4. 5.
F - paardenbloem C - koekoeksbloem A - madeliefje B - klaproos E - gewone ereprijs
Zeker een keertje komen kijken! Er zijn ook kruidenplanten, kleinfruit en heesters te koop. Naar jaarlijkse gewoonte biedt Natuurpunt weer een uitgebreid gamma aan wilde, vaste planten aan op de plantenbeurs. Alles draait om streekeigen doorlevende planten. Deze maken van jouw tuin een kleurrijk paradijs voor vlinders en bijen en zo help je tevens de biodiversiteit weer een stukje vooruit.
De opbrengst van de plantenverkoop wordt gebruikt voor meer natuur in jouw omgeving. Afspraak op zondag 13 april van 9 u tot 12 u op het Kerkplein van Gooreind (Wuustwezel).
VERGEET NIET TE GENIETEN
De lente ontwaakt in Het Rood
Voor meer info kan je terecht bij tuinspecialist Gilbert Van Looveren, tel: 03-663.32.41.
6. D - speenkruid
Kinderwandeling in de Bospolder Waterdiertjes zoeken Wie aan waterdiertjes denkt, denkt in de eerste plaats waarschijnlijk aan muggen en libellen. Maar ook onder het wateroppervlak kan je kennis maken met heel wat heldhaftige diertjes die over indrukwekkende eigenschappen beschikken. Lange adembuizen, camouflagekleuren, dijen met dolken, zuignappen, krachtige poten en kleverig spinsel zijn onmisbaar in hun universum.
Heb je al gehoord van schaatsenrijders, bootsmannetjes, haften, steenvliegen, waterroofkevers en zoetwaterpissebedden?
Doe zeker laarsjes aan! Papa en mama mogen natuurlijk ook mee.
Welkom in de onderwaterwereld.
Afspraak op zondag 27 april om 14 u, Voetgangersbrug over de A12 (kant Vierkerkenstraat), einde van de Vierkerkenstraat, Schoonbroek Ekeren.
Wat is er leuker om met een schepnet in het water te vissen en te onderzoeken wat er in je net zit?! Kom je met ons mee op onderzoek?
Natuur.ruimte • december 2013 - februari 2014
Einde voorzien rond 16 u.
29
VERGEET NIET TE GENIETEN
Lentewandeling in het Wijtschot Bloesem, bloesem en nog eens bloesem. Neen, niet de fruitbomen maar onze inheemse struiken: kardinaalsmuts, sleedoorn, Gelderse roos, meidoorn, sporkehout en nog zoveel meer. Je moet echt niet naar de Limburgse fruitstreek om zoveel moois te zien. Gewoon naar onze lentewandeling van het Wijtschot komen. De broedende vogels maken het pallet compleet.
Foto: Luc Crols
Vroege zangvogels in De Kuifeend en Grote Kreek In deze tijd van het jaar zijn vele zangvogelsoorten zeer actief om hun territorium af te bakenen. Daarvoor gebruiken de mannetjes ondermeer hun zangtalenten, waarmee ze mogelijke concurrenten op afstand kunnen houden. Zingen doen ze vooral tijdens de eerste uren van de dag. Daarom spreken we
vroeger af dan gewoonlijk. Ga mee op stap om de vele zomergasten in hun biotoop te leren kennen. Samenkomst op zondag 27 april om 8 u aan het Natuur.huis, Steenstraat 25, Ekeren. Einde voorzien rond 12 u. Winddichte kledij wordt aangeraden.
Afspraak op zondag 4 mei om 10 u, parking van de 4 Notelaers, aan het begin van de Wijtschotbaan in Schoten.
Proeven van de natuur in Het Rood Hilde Balbaert neemt ons mee op een wandeling door Het Rood en laat ons figuurlijk en misschien ook letterlijk proeven van de natuur. Wandel met ons mee en geniet van Het Rood als schatkamer van biodiversiteit. Afspraak op zaterdag 3 mei om 14 u, hoek Biartlei en Streepstaat in Kapellen.
Roerdomp in De Kuifeend - Foto: Danny Van Looy
Vroege vogelwandeling Vroeg in de ochtend zijn de broedvogels op onze schorren op hun best. Luidkeels laten ze horen dat ze wakker zijn en dat zij hier de baas zijn. Afspraak op zondag 4 mei om 7 u aan het e-paviljoen BASF (Scheldelaan tegenover ingang 6) in Antwerpen Zandvliet.
30
Natuur.ruimte • december 2013 - februari 2014
Vanuit tropisch Afrika komen nachtegalen naar hier om hun kroost groot te brengen. Eerst een vrouwtje zoeken dus. Schuw, onopvallend en bescheiden in kleur zijn ze, maar hun zangtalent is indrukwekkend. Een rijkdom aan tonen, variaties en volumes die geen zangvogel in Europa hen nadoet.
Foto: Walter Van Ginhoven
Nergens in Vlaanderen zitten er meer nachtegalen bij elkaar dan op de Oude Landen. Dus zangtalent in overvloed. Op een warme voorjaaravond is hun zang overweldigend. De concurrentie overtroeven is hun drijfveer.
Ecologisch gezond tuinieren Natuurpunt Wuustwezel nodigt iedereen van harte uit op de jaarlijks weerkerende tuindagen in de ecotuin van Gilbert Van Looveren. Een bezoek aan deze weelderige en gevarieerde tuin is op zich al de moeite waard. Hier fladderen nog tientallen vlinders rond in de bloemenweiden en in de siertuin en zingt de nachtegaal al in april. Maar ronduit boeiend wordt het wanneer Gilbert, met zijn jarenlange
expertise wat ecotuinieren betreft, je meeneemt op een rondleiding door zijn domein. Een aangename verteller, vragen staat vrij, leerzame tips en advies gratis! Afspraak op zondag 25 mei van 9.30 u tot 12 u bij Gilbert Van Looveren, Wiezeloo 61, Wuustwezel. Graag vooraf inschrijven via telefoon bij Gilbert Van Looveren op het nr 03-663.32.41 of GSM 0476-34.23.83.
Kom mee de zingende nachtegalen spotten op de Oude Landen: een onvergetelijke natuurbeleving. En oh ja: het zijn alleen de mannetjes die zingen hé. Afspraak op zaterdag 10 mei om 20 u aan het districtshuis, Veltwijcklaan 27, Ekeren. Best watervaste schoenen aantrekken!
VERGEET NIET TE GENIETEN
Nachtegalenwandeling in Oude Landen
Lentewandeling op de Brechtse Heide
Deze namiddag nemen we je mee door het beschermde landschap van de Brechtse Heide, het 1300 ha grote gebied met afwisselend grove dennenbossen en grote stukken open landschap. De voorjaarsbloeiers zijn volop van het zomertje aan het genieten. De zangvogels zijn al druk bezig om voor nageslacht te zorgen. Hét moment om onder leiding van een natuurgids meer te weten te komen over dit gebied. Afspraak op zondag 18 mei om 14 u op de parking aan de Keizershoeve, einde van de Kerklei in Sint-Job-in’t Goor.
Bezoek Vogelopvangcentrum Hoogboom Gewonde of zieke dieren maken in de natuur nauwelijks kans om te overleven. Gelukkig zijn er vele vrijwilligers die hen helpen, net zo lang tot ze weer in staat zijn om op eigen kracht in de natuur te leven. Vroeger was het vogelopvangcentrum in Brasschaat, maar nu is het verhuisd naar Hoogboom. Er wordt 7 dagen op 7 in ploegen gewerkt, want dieren kennen geen weekend. Zelfs ‘s nachts is opvang mogelijk. Natuurpunt steunt het vogelopvangcentrum dan ook al jaren.
Ga je graag mee, schrijf je dan tijdig in want het aantal deelnemers is beperkt tot maximum 25 personen! Inschrijven kan via antwerpennoord@natuurpunt.be of tel 03-541.58.25. We steunen dit centrum met uw bijdrage van € 3 voor kinderen jonger dan 12 jaar en € 4 voor volwassenen, ter plaatse te betalen. Afspraak op zaterdag 24 mei om 14 u in de Holleweg 43 in Hoogboom (Kapellen).
Natuur.ruimte • december 2013 - februari 2014
31
VERGEET NIET TE GENIETEN
Nachtvlinders op het schor Niet alleen de vlinders die overdag van bloem tot bloem fladderen zijn een lust voor het oog, ook ‘s nachts vliegen er vlinders rond die het bekijken waard zijn. Daarom organiseert de schorrenwerkgroep Galgeschoor - Groot Buitenschoor in samenwerking met de vlinderwerkgroep Atalanta van Natuurpunt Antwerpen Noord “Nachtvlinders op het schor”. Ons bezoekerscentrum is open vanaf 20.30 u voor een droge en moddervrije kennismaking met onze brakwaterschorren. Afspraak op zaterdag 31 mei om 21 u aan het e-paviljoen BASF (Scheldelaan tegenover ingang 6) in Antwerpen Zandvliet. Terwijl het materiaal opgesteld wordt, word je ingewijd in de leefwereld van de nachtvlinders. Daarna kijken we naar de nachtvlinders die we hebben kunnen lokken met smeer - een mengsel van siroop, bruine suiker, rode wijn, ... - en lichtvallen.
32
Bonte brandnetelmot Het is geweldig om te zien wat een schitterende kleuren en tekeningen deze nachtvlinders soms hebben! Deze activiteit kan niet doorgaan bij slechte weersomstandigheden. Daarom is het belangrijk om je aan te melden via de website van de scheldeschorren. Zo kunnen we jou persoonlijk verwittigen indien nodig. Bij afgelasting wordt dit op zaterdag 31 mei vanaf 16 u gemeld op www.scheldeschorren.be en rondgemaild aan wie zich aangemeld heeft.
Natuur.ruimte • december 2013 - februari 2014
Niet vergeten: • warme jas (‘s nachts wordt het iets kouder en vochtiger dan overdag) • stevige wandelschoenen • kleding met lange mouwen en lange broek (tegen de muggen) • zaklamp
Om onze uitbundige flora of plantenrijkdom beter te leren kennen (zeker in onze natuurgebieden), bestaan er zeer goede boeken. We zetten de drie interessantste die je in onze digitale Natuur.winkel kan aanschaffen op een rij.
WINKELHOEKJE
Flora was 2000 jaar geleden de Romeinse godin van de lente en de bloemen. Ze werd vereerd in een oude kapel op de Quirinalis, één van de zeven heuvels waarop Rome volgens de legende is gebouwd. In het Romeinse Rijk was de groei van bloemen en planten immers van groot belang en kreeg de godin Flora een belangrijke positie. In Rome werden dan ook de uitbundige “floralia” jaarlijks van 28 april tot 3 mei ter ere van Flora gehouden. Haar standbeeld kan je ook zien in het Veltwijckpark in Ekeren, grenzend aan de Oude Landen. Naar haar werd later het plantkundige begrip flora genoemd.
Wil je graag kennismaken? “De Nieuwe Tirion natuurgids Bloemen” uitgegeven door Tirion, auteurs Spohn & Spohn Prachtig eigentijds vormgegeven en voorzien van een sterke kaft. Aandacht voor detail, meerdere afbeeldingen per soort en snelle oriëntatie met kleurcode. Perfect voor de beginnende plantenliefhebber: één van de handigste bloemengidsen in kleur die op de markt zijn!
Prijs: € 18.00, ledenprijs: € 16.20
En een stap verder zetten? “De nieuwe plantengids voor onderweg” uitgegeven door Tirion, auteurs Schauer & Caspari Een plantengids voor Nederland, België en Midden-Europa. Voor- en achterflap van de gids zijn uitklapbaar en geven een praktische hulp bij het snel opzoeken van een plant. De ruim 1150 planten zijn geordend op kleur en op bloemvorm. Grassen, bomen en struiken worden apart gegroepeerd. Ook de ongeoefende liefhebber zal relatief eenvoudig een plant op naam kunnen brengen.
Prijs: € 21.00, ledenprijs: € 18.90
Of ben je helemaal ‘gebeten’? “Flora van België, GHD Luxemburg en Noord-Frankrijk” uitgegeven door de Plantentuin in Meise, auteurs Lambinon et al. Dit is hét standaardwerk om de plantenrijkdom van België en de ons omringende landen te determineren. Onder kenners wordt dit werk ook wel “De Langhe” genoemd, verwijzend naar één van de vroegere auteurs. Dit boek is een determinatiegids zonder kleurenfoto’s, om alle planten tot op soort, ondersoort en variëteit te determineren. Een meesterwerk, onmisbaar voor de plantenliefhebber!
Tekst: Stefan Versweyveld
Prijs: € 55.00, ledenprijs: € 49.50
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
33
COLOFON
Natuurpunt Antwerpen Noord is een regionale afdeling van Natuurpunt.
Lid worden Lidgeld per gezin: € 24/jaar. Storten op rekeningnr. BE77 2200 3405 7342 met vermelding van lidnummer of voor nieuwe leden met vermelding van naam en adres. Je ontvangt dan zowel Natuur.blad als Natuur.ruimte. Bovendien krijg je korting bij aankopen in onze Natuur.winkel. Leden van Natuurpunt uit een ander werkingsgebied kunnen voor € 7 een abonnement op Natuur.ruimte nemen. Te storten op rekeningnr. BE77 2200 3405 7342 met vermelding van je lidnummer, naam en adres.
Natuur.huis, Natuur.winkel en Natuur.documentatiecentrum Steenstraat 25, 2180 Ekeren tel. 03‑541.58.25, fax 03‑541.63.55 Open van maandag tot en met vrijdag van 10 tot 17 u e‑mail: antwerpennoord@natuurpunt.be website: www.antwerpennoord.be BTW‑nummer: BE 0429 415 832 Rekeningnr. BE77 2200 3405 7342
Giften Donateurs storten een extra bijdrage bovenop hun lidgeld. Vanaf € 40 per kalenderjaar krijg je een fiscaal attest. Storten op BE56 2930 2120 7588 met vermelding ‘project 3797 Antwerpen Noord’. Natuurpunt Afdeling Antwerpen Stad: info Natuur.huis (03‑541.58.25) Werking Kerk- en Steenuilen: Frank Goossens (0487-46.82.69) Fons Vervoort (03‑647.18.70) Werking Natuur- en Milieueducatie: info Natuur.huis (03‑541.58.25) Werking Vleermuizen: Filip Borms (0473‑91.90.51) Werking Vlinders: Hugo Wouters (03‑569.05.78) Werking Vogels: Ludo Benoy (03‑825.45.59) Werking Berendrecht, Zandvliet en Lillo: Guy Leys (03‑569.00.38) Werking Brasschaat: Johan Neegers (0479-99.54.01) Werking Brecht: Rudi Bosschaerts (03‑636.38.62) Werking Ekeren: info Natuur.huis (03‑541.58.25) Werking Kapellen: Marie-Paule Schelfout (03‑665.11.01) Werking Schoten: Dominique Put (0476‑77.32.29) Werking Stabroek: Harry Van der Horst (03‑568.15.78) Werking Wuustwezel: Marc Vanbrabant (03‑669.88.07)
Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Brasschaat vzw Holleweg 43 2950 Kapellen tel. 0473‑48.48.97 e-mail: peeters.m@skynet.be
34
Bospolder, Ekers Moeras & Muisbroekbos: Willy Ibens (0475-91.03.16) Marc Smolders (03‑542.05.71) Stefan Versweyveld (03‑645.94.10) De Kuifeend en Grote Kreek: Ludo Benoy (03‑825.45.59) Fort van Brasschaat: Willy Ibens (0475-91.03.16) Filip Borms (0473‑91.90.51) Galgeschoor & Groot Buitenschoor: Eddy Rottiers (03‑775.00.22) Frank Wagemans (03‑651.44.67) Het Rood: Paul Osterrieth (03‑237.08.11) Het Wijtschot: Fonne Bruggemans (0498‑39.71.73) Leo Claessens (03‑646.94.81) Hoekse Beemden: Freddy Heye (03‑636.00.41) Huzarenberg: Harry Van der Horst (03‑568.15.78) Kooldries-Hoofsweer: Freddy Heye (03‑636.00.41) Opstalvallei: Guy Leys (03‑569.00.38) Frank Goossens (0487‑468.269) Oude Landen: Willy Ibens (0475-91.03.16) Guy Leys (03‑569.00.38) Fons Vervoort (03‑647.18.70) Ruige Heide: Guy Leys (03‑569.00.38) Schans van Smoutakker: André D’Hoine (03‑664.02.42) ‘t Asbroek: Kris Van den Eede (03‑685.63.55), (0476‑77.32.29)
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
Polderke - bio Eén Polderke (33 cl) kost € 1,50 (€ 1,70 voor niet-leden) + € 0,10 waarborg leeggoed. Een bak (24 flesje) kost € 34 (€ 38 voor niet-leden). Waarborg van € 4.50 voor leeggoed (flesjes en bak) niet inbegrepen. De opbrengst gaat integraal naar het reservatenfonds.
Natuur.ruimte is het driemaandelijks ledenblad van Natuurpunt Antwerpen Noord. Werkten mee aan dit nummer: Iris Buermans, Christel Cools, Ivo De Belder, Jos Franken, Amelia Haazen, Willy Ibens, Johan Neegers, Thijs Nouws, Mart Pauwels, Rina Peys, Guido Segerink, Geert Steel, Luc Van Craen, Patrick Van Velthoven, Stefan Versweyveld Illustraties en foto’s: Diane Appels, Luc Crols, Walter De Weger, Frank Goossens, Willy Ibens, Myriam Luyckx, Walter Van Ginhoven, Danny Van Looy, Pascale Vantieghem, Wim Veraghtert, Edgard Verhasselt, Frank Wagemans, Hugo Willocx, foto-archief Natuurpunt Antwerpen Noord Foto voorpagina: Hyacinten in Oude Landen - Guy Leys Oplage: 4.300 exemplaren
Natuur.ruimte • maart 2014 - mei 2014
Verantw. Uitg.: Willy Ibens, Steenstraat 25 - 2180 Ekeren
België - Belgique P.B. Antwerpen X 8/3573 Afgiftekantoor Antwerpen X p702 133 Retouradres: Natuurpunt Antwerpen Noord vzw Steenstraat 25 2180 Ekeren
Orchideeën in Oude Landen Wil je deze pareltjes graag van dichtbij bekijken, wandel dan met ons mee in de orchideeën velden van Oude Landen. Tijdens deze wandeling vertelt Stefan Versweyveld je alles wat je ooit wilde weten over de orchis. Afspraak op zondag 1 juni om 14 u, Kasteel Veltwijck, Veltwijcklaan 27 in Ekeren.