Kot-dIvuar
Kot-dIvuar Respublikası (francuzsha: République de Côte d'Ivoire) yamasa Pil Súyegi Jaǵası - Batıs Afrikada, Atlantika okeanı jaǵasında jaylasqan mámleket. Maydanı 322,5 mıń km². Xalqı 26 378 274 adam (2020). Paytaxtı - Yamusukro qalası. Basqarıw tárepten 19 wálayattan, wálayatlar óz ornında 81 departamentten ibarat.
Mámleketlik basqarıw principi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kot-dIvuar - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 2000-jıl 23-iyuldaǵı referendumda maqullanǵan. Mámleket baslıǵı - prezident (2011-jıldan Alassan Uattara). Ol tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám taǵı bir ret qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Millet jıynalısı (bir palatalı parlament) ámelge asıradı. Onıń 225 deputatları ulıwma tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.
Wálayatlar[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Tábiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kot-dIvuar ekvatorial hám subekvatorial regionlarda jaylasqan. Gvineya qoltıǵınıń jaǵası batısta tik hám jartaslı, shıǵısta tiykarınan tegis, qoltıqlarında keme qatnawı múmkin. Jer maydanı qublasında oypatlıq, arqasında plato (500-800 m). Batısında bolsa mámlekette eń joqarı shıń esaplanǵan Nima tawı (1752 m) bar. Altın, boksit, neft, temir rudası, qalay hám kolumbit, almaz hám marganets ruda kánleri bar.
Íqlımı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Íqlımı - qublasında ekvatorial, mudam joqarı ıǵallıqtaǵı, qalǵan aymaqlarda subekvatorial ıqlım, qublasında eń ıssı aylar (dekabr-aprel) da ortasha temperatura 27-28°, eń salqın aylar (iyul-sentyabr) da 23-24°, arqasında 30° (aprel) hám 25° (avgust-sentyabr). Jıllıq jawın jaǵadaǵı oypatlıqlarda 1300-2300 mm, arqasında 1100-1800 mm. Tiykarǵı dáryaları: Kavalli, Sasandra, Bandama, Komoe. Haywanat dúnyası júdá bay hám túrli-túrli (meshin, pil, begemot, qaplan, sırtlan, qasqır, shaǵal, taw eshkisi hám basqalar) Qublasında ekvatorial ormanlar, arqasında savannalar. Milliy baǵları: Komoe, Tai, Maraxue hám basqalar.
Xalqı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Xalqı tiykarınan, kva, kru, volta, mande til toparına tiyisli bate, baule, anvi, sindfo, malinke, dan, lobi hám basqa 2 mln. nan artıq shet el puqaraları bar. Xalqınıń yarımınan kóbi jergilikli dástúriy dinlerge, qalǵanları islam hám xristian dinlerine sıyınadı. Rásmiy tili - francuz tili. Mámlekettiń oraylıq bólegi, Abidjan qalası jáne onıń átiraplarında xalıq tıǵız jaylasqan. Xalqınıń shama menen 41% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Abidjan, Bvake, Dalola, Maan, Korxogo.
Tariyxı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Arxeologiyadan tabılǵan zatlarınıń dárek beriwine qaraǵanda, Kot-dIvuar aymaǵında tas ásirinde adamlar jasaǵan. Dárya jaǵasında neolit dáwirine tiyisli ustaxanalar, jumıs quralları hám ılaydan islengen ıdıslar tabılǵan. Shama menen eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqlarda savannada, keyin orman zonasında da dıyqanshılıq júzege kele baslaǵan. Arqasında dıyqanshılıq penen birge shárwashılıq ta rawajlanǵan. Jabayı miywelerdi jıynaw, ańshılıq, balıq tutıw úlken áhmiyetke iye bolǵan. Orta ásirlerde temirshilik keń tarqalǵan (temir eritiw oshaqları tabılǵan), altın qazıp alınǵan (aldın bul úlke Altın jaǵa dep atalǵan), metallsazlıq, gúlalshılıq, toqımashılıq hám basqalar rawajlanǵan. Arqa hám shıǵıstan ótetuǵın Batıs Afrika sawda jollarında qalalar, mákan-jaylar payda bolǵan. XI ásirde tiykar salınǵan Kong mákan-jayı Batıs Afrikanıń kárwan jollarında iri sawda oraylarınan birine aynalǵan. XV ásir aqırında Kot-dIvuar aymaǵında portugallar hám basqa evropalıqlar payda boldı. Olar qul alıp ketiwden tısqarı, pil súyegi hám basqa baylıqlardı taladı. 1842-43-jıllarda Franciya Gran-Basam hám Asinini, keyinirek jaǵadaǵı basqa jaylardı basıp aldı. XIX ásirdiń 80-jıllarında mámleket ishkerisine bastırıp kire basladı. 1893-jıldan Kot-dIvuar Franciya koloniyası. 1895-1958-jıllarda bolsa Franciya Batıs Afrikası quramında boldı.
Ekinshi jáhán urısınan keyin mámlekette milliy azatlıq háreketi kúsheydi. 1950-51-jıllarda kolonizatorlar zulımına qarsı xalıqtıń iri shıǵıwları bolıp ótti. Azatlıq háreketi nátiyjesinde Franciya húkimeti jan beriwge májbúr boldı. 1957-jıldan mámleket aymaqlıq assambleyası (1958-jıldan Nızam shıǵarıwshı assambleya) ulıwma saylaw jolı menen saylanatuǵın hám Húkimet keńesin dúzetuǵın boldı. 1958-jıl 28-sentyabrde ótkerilgen referendumǵa kóre, mámleket mártebesin (Franciya jámiyetshiligi aǵzası retinde) alıwǵa eristi. Afrika mámleketlerinde milliy azatlıq háreketleriniń jáne de kúsheyiwi nátiyjesinde Franciya húkimeti 1960-jıl 11-iyulda jergilikli húkimet penen kelisim dúziwge májbúr boldı; bul kelisimge kóre, 1960-jıl 7-avgustta Kot-dIvuardıń ǵárezsizligi daǵaza etildi. Sol jılı sentyabrden ol - BMSh aǵzası. Mámleket ǵárezsizlikke eriskennen keyin, Franciya jámiyetshiligi aǵzalıǵınan shıqtı. Bıraq húkimet Franciya menen siyasiy, ekonomikalıq hám áskeriy baylanısların saqlap qaldı. 1985-jılda qabıl etilgen sheshimge muwapıq, Kot-dIvuar geografiyalıq termin emes, bálkim mámlekettiń atı ekenligi hám shet tillerge awdarma etilmesligi aytıp ótildi. 1983-jılda mámleket paytaxtın Abidjannan Yamusukroǵa kóshiriwge qarar etildi. Milliy bayramı - 7-avgust - Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1960).
Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kot-dIvuar demokratiyalıq partiyası, 1946 -jılda dúzilgen; Ivuar miynetkeshler partiyası, 1990-jıldan ashıq isley baslaǵan; Ivuar xalıq iskerlik tarawı, 1982-jılda dúzilgen, 1990-jıldan ashıq isley baslaǵan; Respublikashılar birlespesi, 1994-jıl shólkemlestirilgen; Social-demokratlar awqamı, 1990-jıldan ashıq isley baslaǵan. Kot-dIvuar miynetkeshler ulıwma awqamı kásiplik awqamı, 1962-jılda dúzilgen. Afrika kásiplik awqam birligi shólkemine hám Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi.
Ekonomikası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kot-dIvuar - agrar mámleket. Sanaatına salıstırǵanda durıs rawajlanǵan, Batıs Afrika mámleketleri arasında ayırım sanaat tarmaqları (aǵash tayarlaw, aǵashsazlıq, azıq-awqat sanaatı) nıń islep shıǵarıw dárejesi talay joqarı.
Awıl xojalıǵı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Awıl xojalıǵında jerden topar bolıp paydalanıw saqlanıp qalǵan. Awıl xojalıǵı jalpı milliy ónimniń 35,7% in, eksport túsimleriniń 70% ten kóbin támiyinleydi. Miynetke jaramlı xalıqtıń 30% awıl xojalıǵında bánt. Agro texnikası ápiwayı. Dıyqanshılıq awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı: geveya, kofe, maylı palma, kakao, ǵoza, banan, ananas, citrus miyweler ósiriledi. Kofe jetistiriw hám eksport etiw boyınsha jáhánde 3-orında, kakao boyınsha bolsa 4-orında turadı. Ishki tutınıw ushın yams, maniok, salı, mákke, aq júweri, tarı hám basqalar jetistiriledi. Shárwashılıǵı tómen rawajlanǵan; arqa savanna otlaqlarında qaramal, qoy, eshki, shoshqa, úy qusları baǵıladı. Balıq awlanadı.
Sanaatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Sanaatı jalpı milliy ónimniń 26% in islep shıǵaradı. 700 den kóbi islep shıǵarıw kárxanaları, sonday-aq, shet el qarjı qatnasıwındaǵı bir neshe qospa kárxana bar. Shetke shıǵarılatuǵın shiyki ónim hám shetten keltiriletuǵın yarım fabrikatlarǵa islew beretuǵın sanaat kárxanaları rawajlanǵan. Jılına ortasha 2,3 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi. Azıq-awqat hám temeki, energetika, aǵashsazlıq, toqımashılıq, metallsazlıq, ximiya hám may, neft qazıp alıw jáne onı qayta islew, tayın bólimlerden avtomobil jıynaw, qurılıs materialları, kauchukti qayta isleytuǵın hám plastmassa islep shıǵarıwshı, kánshilik hám basqa sanaat kárxanaları bar. Shetten keń tutınıw buyımların keltiriwdi kemeytiw hám eksport etiw maqsetinde iri aǵashsazlıq, toqımashılıq, azıq-awqat sanaatı kárxanaları júzege kele basladı. Tiykarǵı sanaat orayları: Abidjan, Bvake hám basqalar.
Transportı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Transportınıń tiykarǵı túrleri - teńiz hám avtomobil transportı. Teńiz júkleri, tiykarınan, shet el kompaniyalardıń kemelerinde tasıladı. Transport jolınıń uzınlıǵı - 1314 km, atap aytqanda, Abidjan - Uagadugu temirjoldıń uzınlıǵı - 625 km. Avtomobil jolları uzınlıǵı - 55 mıń km. Teńiz portları: Abidjan, San-Pedro. Abidjan hám Yamusukroda xalıqaralıq aeroportlar bar.
Eksport[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Mámleket shetke paxta, kauchuk, kofe, kakao hám onnan tayarlanǵan ónimler, aǵash, almaz, palma mayı, ananas, banan shıǵaradı. Shetten mashina, ásbap -úskene, neft hám neft ónimleri, azıq-awqat hám basqa tutınıw ónimleri, qara metallar prokatı, tóginler keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Franciya, Niderdandiya, AQSh, Germaniya, Italiya, Nigeriya hám basqa turizm rawajlanbaqta. Pul birligi - Afrika franki.
Medicinalıq xızmeti[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Mámleket densawlıqtı saqlaw sisteması bar. Xalıqqa medicinalıq xızmetti emlewxanalar, túrli medicina orayları hám kóshpeli otryadlar kórsetedi. Shıpakerler Abidjan universitetiniń medicina fakultetinde hám shet ellerde tayarlanadı.
Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Mekteplerdiń kópshiligi mámleket qaramaǵında. Olarda oqıw biypul. Katolik missiyalar menshikli mektepler ashqan. Baslanǵısh hám orta mektepler, texnika liceyleri, túrli kolledjler, pedagogika mektepleri bar. Oqıtıwshılar pedagogika mektepleri hám joqarı mekteplerde tayarlanadı. Abidjanda universitet (1958-jılda tiykar salınǵan), Sociallıq pánler orayı (1960-jıldan), Tropikalıq ormanshılıq orayı (1962), Kofe hám kakao izertlew stanciyası, Geofizika stanciyası, Okeanografiya izertlew orayı, kauchuk, tropik izertlew, gigiena hám basqalar. Ilimiy izertlew institutları, Milliy muzey, Etnika muzeyi, Milliy kitapxana, universitet kitapxanası, Municipal kitapxana hám basqalar bar.
Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Mámlekette bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Tiykarǵıları: "Alif" (islam máselelerin sáwlelendiriwshi aylıq gazeta). "Vua" ("Jol", francuz tilindegi kúndelik gazeta), "Demokrat" (francuz tilindegi háptelik gazeta), "Kontinan" ("Kontinent", francuz tilindegi kúndelik ulıwma afrika gazeta, 1980-jıldan), "Notr tan" ("Biziń waqıt", francuz tilindegi háptelik gazeta), "Nuvel orizon" ("Jańa gorizont", francuz tilindegi háptenama), "Fraternitematen" ("Aǵayinlik tańı", francuz tilindegi kúndelik gazeta, 1964-jıldan), "Eritaj" ("Miyraslar", francuz tilindegi háptenama, 1994-jıldan), "Reformater" ("Reformashı", francuz tilindegi aylıq jurnal, 1993-jıldan). Kot-dIvuar baspasóz agentligi (AIP) 1961-jılda, Ivuar radio hám televideniesi 1963-jılda dúzilgen. Kot-dIvuarde radioesittiriw 1949-jıldan (francuz hám 10 jergilikli tilde), telekórsetiwler 1963-jıldan alıp barıladı.
Ádebiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kot-dIvuardaǵı anya, baule, senufo hám basqa xalıqlarda xalıq awızeki dóretiwshiligi áyyemnen rawajlanǵan. Ásirese, baule xalqınıń folklori ayrıqsha ajıralıp turadı. Griot dep atalıwshı baqsılar qosıq hám erteklerdi aytıp júredi. Folklor dástúrleri tiykarında francuz tilinde jazba ádebiyat rawajlandı. Kot-dIvuar ádebiyatınıń qáliplesiwinde folklorshı, romanshı Bernar Dadyeniń xızmeti úlken. Onıń kolonizatorlikke qarsı dóretpeleri ataqlı. Jazıwshı Ake Loba (tiykarǵı atı Abobo Baule) nıń "Kokumbo - qara student" hám "Dárya ústindegi nayzalar" romanları, Sh. Nokanıń "Samal kúshli edi" romanı, "Quyash, qara noqat" poeması, Sidiqi Dembeleniń "Baǵı biyǵamlar" romanı XX ásir 2-yarımına tán social mashqalalardı sáwlelendirdi. J. M. Bonini, Moris Kone hám basqalardıń poeziyalıq jıynaqları basıp shıǵarıldı.
Arxitekturası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Mámlekettiń qubla orman bólegi xalıqları turar jaylardı aǵashtan hám eki qıyalı tóbesin palma shaqları menen jawıp, tuwrı múyeshli etip quradı. Buale hám anya xalıqları sozılǵan dóńgelek úyler átirapın bastırma menen oraydı. Arqa-batısta diywalı shaq penen toqılıp, ılay sıbawlı hám konus tárizli tóbesi topan menen jabılǵan dóńgelek úyler keń tarqalǵan. Mámleket shıǵısında tegis tóbeli tuwrı múyeshli úyler kóbirek ushıraydı. Kot-dIvuar orayındaǵı úylerdiń diywalları geometriyalıq naǵıslar, insan hám haywan súwretleri menen bezelgen. Mámleket ǵárezsizlikke eriskennen keyin (1960), jergilikli xalıq ushın 1-4 qabatlı turar jay joybarları islep shıǵıldı. Kóp qabatlı ımaratlardıń tómen bóleginde sawda orayı, mıymanxana, restoranlar jaylastırıldı. Abidjandaǵı Hyp al-Turmıs orayı (arxitektor A. Laje, J. P. Lyupi, J. Mas), alyuminiy menen ziynetlengen piramida tárizli basqarıw ımarat (arxitektor R. Olivyeri, injener R. Morandi), Mandaǵı "Sarqırama" miymanxanası (arxitektorı M. Dyusharm, Larra, J. P. Mino) hám basqalar. Sa-sandra hám Asinidaǵı mıymanxanalar tóbesi poxod penen jabılǵan áyyemgi úyler formasında qurıldı. Túrli qalalarda mádeniyat orayları, tim bazarlar gózzal usılda qurılǵan. Qurılısta temir-beton, shiysheden paydalanıladı, ımaratlarǵa jergilikli ónermentler bezew beredi.
Súwretlew kórkem óneri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Músinshilik Kot-dIvuar xalıqları súwretlew kórkem óneriniń eń gózzal tarawı bolıp tabıladı. Dástúrlerde qollanılatuǵın aǵash nıqaplar, adam gewdeleri názik talǵam hám uqıp penen islenedi, olardıń forması ya elegant yamasa hawlıǵıwlı boladı. Boyaw hám naǵıslar nıqaplardıń tásirliligin arttıradı. Ruwzıger buyımları hám úy qapıları naǵıs oyıwshılıq usılında islenedi. Altın, mıs, jezden zebi-ziynet ásbapların soǵıw, gúl toqımashılıǵı, kesteshilik, gúlalshılıq rawajlanǵan, úylerdiń diywallarına túrli súwret, gúller, qus hám haywanlardıń súwretin salıw ádet bolǵan.
Muzıkası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kot-dIvuar xalıqlarınıń geyparaları áyyemgi muzıkalıq dástúrlerge iye. Mısalı, dan xalqı basshılarında truba hám barabannan ibarat úlken orkestrlar bolǵan. Danlerdiń kóp qosıqları arnawlı bir dástúr hám ádetler menen baylanısqan. Mısalı, qáwim baslıǵı húrmetine zia, topar jumısları waqtında kotava degen qosıqlar aytılǵan. Baule xalqında hayal qudaylardı sharapatlaytuǵın hám áwladlar ruwxın esletiwshi qosıqlar keń tarqalǵan. Hayallar qosıǵı dawıstıń tasqın tebreliwi menen ajıralıp turadı. Malinke xalqı griotları - jeli qosıqlarınıń poeziyalıq tekstleri oǵada muzıkalıq bolıp tabıladı. Ǵárezsizlik jıllarında zamanagóy muzıka rawajlana basladı. Kóplegen dóretiwshilik toparlar, atap aytqanda, "Makakumani" folklor toparı (qáwimler aralıq topar) úlken jumıs islep atır. Abidjandaǵı Milliy kórkem óner institutı quramında Milliy muzıka hám oyın konservatoriyası, Milliy muzıka mektebi, Xalıq kórkem óneri hám ónermentshiligi departamenti bar. Abidjan universiteti, gumanitar izertlewler orayı, Afrika kórkem ónerin úyreniw orayı xalıq muzıkası hám oyının úyreniw menen shuǵıllanadı.
Teatrı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Xalıq dóretiwshilik úlgilerin atqarıwshı griotlardıń is-háreketlerinde aktyorlıq nıshanaları bar edi. Zamanagóy teatr Dakarda XX ásirdiń 30-jıllarında payda boldı, háweskerlik dógerekleri dúzilip basladı. 1933-jılda B. Dadye "Qalalar" dep atalǵan birinshi pyesanı jazdı. 1938-jılda Jergilikli teatr dúzildi. Onda saxnalastırılǵan F. J. Amonnıń "Bussatye yamasa qara palkerdiń sırı", "Jasırın toy" pyesalarında turmıs sarqıtları, G. Koffidiń "Biziń hayallar", "Meniń kúyewim", "Qaytıw qosıǵı" satiralıq pyesaları kolonizatorlik zulımdı áshkara etti. Ekinshi jáhán urısınan keyin "Gezabo", "Ikare" teatr jámiyetleri toparları, Abidjan universitetiniń "Nıqaplar hám segizayaqlar" truppası jergilikli dramaturglardan M. Berte, E. Derven, A. Koffi dóretpelerin dástúriy Afrika teatrı ruwxında saxnalastırdı. 1967-jılda Milliy kórkem óner institutı janında yarım professional truppa jumıs basladı. B. Dadyeniń "Dayı-Nini mırza", G. Oyono Mbianıń "Úsh aslam, bir kúyew", G. Gonıń "Tussio" dóretpeleri onıń eń jaqsı spektaklleri boldı. "Tam-tam. Dawıs hám dene" spektakli dástúriy Afrika teatrınıń izertlewlerin sáwlelendirdi.
Kinosı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Kot-dIvuar kino kórkem óneri ǵárezsizlik jıllarında rawajlana basladı. Rejissyor T. Bassordıń "Jalǵızlıq qum tóbelerinde" qısqa metrajlı lentası birinshi film boldı. Onıń "Pıshaq uslaǵan hayal" filminde afrikalıqlardıń batıs mádeniyatı menen dúgilisiwi kórsetilgen. "Músápirler ushın koncert" filmi (rejissyorı D. Ekare) milliy kinoǵa dańq keltirdi, onda pul islew ushın Evropaǵa barǵan afrikalıqlardıń awır táǵdiri mashqalası kóterilgen. Milliy kinonıń tiykarshılarınan biri A. Dyupark "Muna yamasa súwretshiniń ármanı", "Shańaraq" filmlerinde zárúrli máselelerdi ortaǵa tasladı. Keyingi jıllarda dóretiwshilik ete baslaǵan jas rejissyorlar "Muazzinniń shaqırıǵı" (E. Vodio), "Qanday jańalıqlar bar" (G. M. Bala), "Jelli" (K. Fadika), "Aja Tio" (J. L. Kula) sıyaqlı qızıqlı filmlerdi jarattı.