Iordaniya

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Iordan (mánisleri)

Iordaniya yamasa Urdun, Iordaniya Hoshimiyler Patshalıǵı (arabsha: المملكة الأردنية الهاشمية, Al-Mamlaka al-Urduniuah al-Hashimiuah) - Jaqın Shıǵısta, Aziyanıń batıs bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 91,8 mıń km2. Xalqı 7,259,932 adam (2023). Paytaxtı - Amman qalası. Basqarıw tárepten 12 qáwipsizlik (wálayat ) ke, qáwipsizlikler rayonlarǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniya - konstituciyalı monarxiya. 1952-jıl 8-yanvarda qabıl etilgen konstituciyaǵa ámel etedi (keyingi ózgerisler menen). Mámleket baslıǵı - Malik (patsha) bolıp (1999-jıldan Abdullah II bin Talol), ol nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı húkimet salasında úlken huqıqqa iye. Nızam shıǵarıwshı húkimet - patsha hám Millet jıynalısı (parlament); ol senat hám deputatlar palatasınan ibarat. Senattı patsha 4 jıl múddetke tayınlaydı (senat quramınıń yarımı hár 2 jılda jańalanıp turadı). Deputatlar palatası tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jılǵa saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı patsha ózi tayınlaytuǵın húkimet - Ministrler Keńesi arqalı ámelge asıradı.

Tábiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniyanıń kópshilik bólegi shıǵıstan (500 m) batısqa qaray (1000-1500 m ge shekem) biyiklesip baratuǵın tegis-tawlıqtan ibarat. Qublasındaǵı Ram tawı - Iordaniyanıń eń biyik noqatı (1764 m). Mámlekettiń batıs bóleginde meridian sızıǵına parallel halda jónelgen tereń oyıq oazis - Hor (Alhor) jáne onıń dawamı Vodiy al-Arab jaylasqan. Hor regionında Iordan dáryası oypatlıǵı hám Óli teńizi (suw maydanı teńiz betinen 395 m tómende) orın alǵan. Bul regionnıń hár eki tárepinde Siriya-palestina tawları boy kóterip turadı.

Íqlımı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Íqlımı - subtropikalıq, qurǵaq ıqlım. Yanvarda ortasha temperatura 8-14 °C, iyulda bolsa 24-30 °C ǵa tuwrı keledi, Hor regionı hám de Iordaniyanıń shól bóleginde temperatura 50 °C ǵa shekem kóteriledi. Jıllıq ortasha jawın muǵdarı mámlekettiń batısındaǵı tawlarda 500-700 mm, shıǵısında hám Hor batıǵında 100 mm di quraydı.

Ishki suwları[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Mudam aǵıp turıwshı dáryaları az bolıp, qurǵaq dáryalar hám máwsimlik saylar kóp ushıraydı. Iordaniyanıń batıs bólegindegi tawlarda Orta teńiz jaǵalarına tán ósimlikler dúńyası túrleri ósedi, terekzar hám putazarlar kóp. Shıǵıs bóleginde bolsa, shalashól hám shól ósimlikleri, geyde xurmazarlı kishi oazisler ushıraydı. Iordaniya haywanat álemi onsha bay emes; sırtlan, shól túlkisi, jalǵızaq ushıraydı. Quslar, kemiriwshiler hám jer bawırlawshılardıń túri kóp. Azıraq milliy baǵı bar.

Xalqı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Mámleket ulıwma xalqınıń 98% i arablar; evreyler, armenler, grekler, kurdlar, cherkeslar, chechenler, daǵıstanlıqlar, ózbekler, túrkmenler de jasaydı. Rásmiy tili - arab tili. Mámleket xalqınıń 90% islam dinine, qalǵan bólegi xristian hám evrey dinlerine tiyisli bolıp tabıladı. Xalıqtıń 71% qalalarda jasaydı. Mámlekette 5% ke jaqın sahra adamları bolıp, olar kóshpeli turmıs tárizine iye. Xalıqtıń 70% ke jaqını xizmet kórsetiw salasında, 12% islep shıǵarıw hám torshon? sanaatında, qalǵanları basqarıw sisteması, tálim, sawda, transport hám áskeriy tarawlarda xızmet etedi. Iri qalaları: Ammon, Az-Zarqa, Irbid, Al-Xalil.

Aymaqlıq bóliniwi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniya aymaǵı 12 qáwipsizlikke bólinedi.

Tariyxı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Házirgi Iordaniya aymaǵında dáslep xanaaneylerdiń somiy qáwimleri jasaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta bul aymaqtıń bir bólegi Izrail hám Evreya (Iudeya) patshalıqları quramında bolǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq aqırında áyyemgi arab mámleketi - Nabateya patshalıǵı payda boldı. Eramızdıń II ásirdiń 30-jıllarınan Iordaniya Rim, IV ásirden Vizantiya imperiyaları, VII ásirden Arab xalifalıǵı qol astında boldı. Iordaniyada áste-aqırın arab tili hám islam dini tarqala basladı. XI-XV ásirlerde atanaqshılar, saljukiyler, Mısır mamlukları bastırıp kirdi. XVI ásirdiń basınan 1918-jılǵa shekem Iordaniya Osmanlı túrk imperiyası quramında boldı. Mámleket birinshi jáhán urısı dáwirinde arab kóterilisshi patriotları tárepinen azat etildi. Keyin házirgi Siriya aymaǵı menen birge ámir Faysal qol astına ótti (1918). 1920-jıldan Iordaniya Britaniya mandatındaǵı Palestinaǵa qosıldı.

1921-jıl Iordan dáryasınıń shıǵıs bóleginde Hoshimiylar dinastiyasınan bolǵan ámir Abdullah basshılıǵında Transiordaniya ámirligi dúzildi. Onıń sırtqı siyasatı, qurallı kúshleri hám ekonomikası ústinen Angliya qadaǵalawı ornatıldı. Hoshimiylar húkimranlıǵın bekkemleytuǵın konstituciya qabıllandı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Transiordaniya Ullı Britaniyanıń Jaqın Shıǵıstaǵı áskeriy tayanısh maydanına aylandırıldı. 1946-jıl 25-mayda Transiordaniya Iordaniya atı menen ǵárezsiz mámleket, ámir Abdullah bolsa onıń patshası dep daǵaza etildi. 1948-1949-jıllardaǵı Arab-Izrail urısı nátiyjesinde Nablus, Bayt-Lahm, Quddustıń shıǵıs bólegi Iordaniyaǵa qosıp alındı. 1967-jıl iyunında Izrail Iordaniya urısı nátiyjesinde mámlekettiń ekonomikalıq jaqtan eń rawajlanǵan bólegi - 6,6 mıń km2 aymaǵın Izrail áskerleri basıp aldı. Iordaniya - 1955-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasları 1993-jıl 13-fevralda ornatılǵan. Milliy bayramı 25-may - Ǵárezsizlik kúni (1946).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniya Xalıq birligi demokratiyalıq partiyası, 1991-jıldan ashıq iskerlik júrgize baslaǵan; Iordaniya Kommunistlik partiyası, 1943-jılda dúzilgen, 1951-jılǵa shekem Milliy azatlıq ligası dep atalǵan; Xalıq demokratiyalıq partiyası, 1989-jılda dúzilgen; Arab socialistlik oyanıw partiyası (Base), 1947-jılda dúzilgen, ulıwma arab Ba's partiyasınıń region bólimi; Islam háreketi frontı, 1991-jılda tiykar salınǵan. Iordaniya kásiplik awqamları ulıwma federaciyası, 1954-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniya dúnyanıń rawajlanıp atırǵan mámleketleri qatarına kirip, ekonomikası áste turaqlasıp baratırǵan mámleket bolıp tabıladı. Mámleket ekonomikalıq iskerliginde mámleket sektorınıń kólemi úlken. Bıraq, jeke menshikshilik te keń rawajlanǵan. Mámleket sektorına, tiykarınan, densawlıqtı saqlaw, tálim, kommunal xızmet, suw hám elektr tarmaǵı, transport, kommunikaciya hám irrigaciya tarmaqları kiredi. Iordaniya ekonomikasında xizmet kórsetiw, sanaat, awıl xojalıǵı hám turizm tarawları jedel pátte rawajlanbaqta. Iordaniya fosfat hám silti (potash), mıs hám marganets rezervlerine hám onsha iri bolmaǵan neft kánlerine iye. Mámlekette kánshilik, energetika, toqımashılıq sanaatları rawajlanǵan.

Sanaatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniya ekonomikasınıń áhmiyetli tarmaqlarınan esaplanadı. Usı tarmaq jalpı ishki ónimniń 27% in beredi. Mámlekette sanaattıń kánshilik, energetika, janılǵı, neftti qayta islew, ximiya, mashinasazlıq, avtomobilsazlıq tarmaqları rawajlanǵan. Kánshilik sanaatı mámleket ekonomikasında zárúrli áhmiyetke iye. Iordaniya joqarı sapalı fosforit qatlamlarına iye bolıp, onıń rezervi 1,5 mlrd. tonnadan artıq. Jılına ortasha 6-7 mln. tonnadan kóbirek (2000-jılda 10 mln. tonna) fosforit qazıp alınadı. Iordaniya dúnyanıń bul qımbatlı shiyki ónimine iye bolǵan 5 tiykarǵı mámleket qatarınan orın alǵan. Onıń iri kánleri Ammonnan 35 km uzaqlıqta bolǵan Ruseyfa, Al-Xasa hám Shaydiyada jaylasqan. Ishki bazarda bul ónimge mútajliktiń sheklengenligi sebepli onıń úlken shemi eksport etiledi. Fosforit eksportı boyınsha ol dúnyada AQSh hám Marokashtan keyin 3-orında turadı. Mámleket mineral duzlarǵa da bay. Olardıń rezervi 40,8 mlrd. tonna bolıp, 1,8 mlrd. tonnası kaliy xloridke, 6 mlrd. tonnası kalciy xloridke, 11 mlrd. tonnası as duzına tuwrı keledi. Sonıń menen birge, brom, magniy oksidi de qazıp alınadı. Iordaniyada mıs rudası (rezervi 60 mln. tonna), marganec (rezervi 3 mln. tonna), uran (300 mıń tonna), temir rudası (560 mıń tonna) da bar.

Bulardan tısqarı, onıń jeri kaolin, gips, háktas, kvarslı qum, dolomit, bentonit, atız shpati kánlerine de bay bolıp tabıladı. Olar, tiykarınan, ishki mútajliklerge sarıplanadı hám bir bólegi eksport etiledi. Iordaniyada ximiya sanaatı rawajlanǵan. Aqabada mineral tóginler zavodı isleydi. Jılına 200 mıń tonna ftorlı alyuminiy eritetuǵın, 300 tonna uran oksidin islep shıǵaratuǵın bir neshe imaratlar da bar. Kir juwıw sodaları, hár qıylı sabınlar, shampunlar hám de jılına 7 mln. tonnadan artıq cement islep shıǵarıladı. Roshadiya, Azraq, Holidiya, Fuheysa hám basqa orınlarda cement zavodları bar. Neft ónimleri zavodlarında jılına 4-5 mln. tonna neft qayta islenedi. Bunday zavodlardıń eń irisi Az-Zarkada jaylasqan. Iordan dáryasınıń oypatlıǵı, Óli teńiz átirapı, Azraq, Ruseyfa, Sarxon, Rish sıyaqlı aymaqlarında bir neshe neft kánleri bar. Metalldı qayta islew sanaatı keyingi jıllardan rawajlana baslaǵan. Bir neshe armatura zavodı, jılına 10-12 mıń tonna truba, 8-10 mıń tonna alyuminiy ónimi, mayda metall buyımlar (shege, bolt, shınjır sıyaqlılar) islep shıǵaratuǵın zavodlar bar. Iordaniyada muzlatqısh, gaz plitalar, akkumulyatorlar islep shıǵaratuǵın zavodlar, qurılıs buyımları, mebel kárxanaları islep turıptı. Iordaniyada dári-dármaq, sigareta, gúlalshılıq buyımları, ayaq kiyim, toqımashılıq buyımları da islep shıǵarıladı. Jılına ortasha 3,7 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi.

Awıl xojalıǵı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniya ekonomikasında onsha joqarı mártebege iye emes. Mámleket aymaǵınıń tek 5-6% awdarılatuǵın jerler bolıp tabıladı. Bul jerlerden jılına 4 retke shekem ónim alıw múmkin, biraq suw jetispewshiligi buǵan imkan bermeydi. Awıl xojalıǵı jalpı ishki ónimniń 10% in quraydı. Onda xalıqtıń 8-10% bánt. Awıl xojalıǵı jerleri, tiykarınan, Iordan dáryası boyı hám Transiordaniya tegis tóbelikleri átirapında jaylasqan bolıp, citrus miyweler, shiye, alma, shaptalı, kapusta, qıyar, baklajan, qawın, pomidor, temeki sıyaqlılar jetistiriledi. Mámlekette paxtashılıq rawajlanǵan. Shárwashılıq aqsaǵan tarmaq esaplanadı. Tiykarınan, qaramal, qoy hám eshki baǵıladı, biraq ot-jemniń jetispewshiligi, jaylawlardıń kemligi bul tarmaqtıń rawajlanıwına múmkinshilik bermeydi.

Transportı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniyada avtomobil, temirjol, suw hám hawa transportı keń rawajlanǵan. Avtomobil transportında Ammon—Aqaba, Ammon—Quddus, Ammon— Damashq, Mafraq—Irak shegarası baǵdarındaǵı jollar zárúrli áhmiyetke iye. Avtomobil jolları uzınlıǵı - 9 mıń km. Temirjol transportında bolsa Ammon—Siriya shegarası, Ammon—Alhosa, Alhosa —Aqaba, Maon— Rasnaqab sıyaqlı onlaǵan temirjol liniyaları bar. Temirjol uzınlıǵı - 600 km ge jaqın. Suw transportında mámlekettegi birden-bir Aqaba portınıń poziciyası úlken. Eki iri aeroport - Ammon hám Aqaba aeroportları bar. Mámleket aymaǵınan Kirkuk (Irak) - Xayfo (Izrail) hám Dahron (Saudiya Arabstanı) - Sayda (Livan) neft trubaları ótken.

Ekonomikası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniya shetke tiykarınan fosfat, fosfatli hám kaliyli tóginler, silti, cement, mramor, akkumulyatorlar, toqımashılıq buyımları, parafin, lak, boyawlar, tazalaw elementleri (soda hám sabınlar), shireshilik ónimleri, miyweler, palız eginleri, ximiyalıq buyımlar shıǵaradı. Shetten mashina, ásbap-úskene, neft hám neft ónimleri, dán, gósh hám sút ónimlerin aladı. Olardıń 15-20% in biyday, biyday unı, qumsheker, gósh, sút ónimleri, 10-15% in neft hám neft ónimleri, 25-30% in mashina, ásbap -úskene, elektr úskeneleri hám mebel quraydı. Iordaniya ekonomikasında turizm salmaqlı orın iyeleydi. Sawda-satıqtaǵı klientleri: Arab mámleketleri (tiykarınan, Saudiya Arabstanı, Irak, Kuveyt), AQSh, Italiya, Yaponiya, Ullı Britaniya, Germaniya, Hindstan hám basqalar. Pul birligi - iordan dinori.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniyada 6 jıllıq baslanǵısh hám 6 jıllıq orta bilim beriw biypul hám májburiy bolıp tabıladı. Oqıw orınları tiykarınan mámleketke qaraydı. Menshikli mektepler de bar. Xalıqtıń 75% sawatlı (ǵárezsizlikten aldın 80% sawatsız bolǵan). Bilimlendiriwge hár jılı mámleket byudjetiniń 8-10% sarıplanadı. Mámlekette Ammon hám Irbid universitetleri, bir qansha institut hám kolledjler bar. Olarda oqıw pullı. Ammonda ilimiy izertlewler keńesi, Patshalıq ilimiy jámiyeti, Iordaniya arab tili akademiyası bar. Ammonda universitet kitapxanası, Xalıq kitapxanası, arxeologiya muzeyi, Kórkem galereya, Mozaika muzeyi, Islam muzeyi, Xalıq muzeyi isleydi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniyada 1909-jıldan baslap gazeta shıǵa baslaǵan. Iordaniyada baspa etiletuǵın tiykarǵı gazeta hám jurnallar: „Al-Axbor“ („Jańalıqlar“, kúndelik gazeta, 1975-jıldan), „Axbor al-Us bua“ („Hápte jańalıqları“, háptelik gazeta, 1959-jıldan), „Jordan tayme“ („Iordaniya waqtı“, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1975-jıldan), „Al Yaqza al-Arabiya“ („Arab oyanıwı“, arab tilindegi gazeta, 1991-jıldan), „Al Aqso“ (Quddustaǵı meshittiń atı, háptelik jurnalı, 1970-jıldan), „Nido al Vatan“ („Watan shaqırıǵı“, háptenama). Iordaniya informaciya agentligi húkimettiń rásmiy agentligi bolıp, 1965-jıl dúzilgen. Iordaniya Hoshimiylar Korolligi radioesittiriw hám telekórsetiw xızmeti mámleketke qaraslı bolıp, 1959-jılda dúzilgen. Radioesittiriwler arab, inglis, ispan hám ivrit tillerinde alıp barıladı. Iordaniya telekórsetiwine 1968-jılda tiykar salınǵan.

Ádebiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iordaniya ádebiyatı XIX ásirge shekem ulıwma arab ádebiyatı quramında rawajlandı. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Yusuf Ziyovuddin al-Xolidiy, Naxliya Zarriq, Xalil Baydos, Xalil al-Sakkokiniy hám basqalardıń aǵartıwshılıq iskerligi kúsheydi. Birinshi „Ádebiy topar“ (dógerekler) lar payda boldı. Bul dáwirde talantlı publicistler jetilisip shıqtı. XX ásir 1-yarımında Mustafo Vaxba at Till hám Ibrahım Tukan poeziyada, Najoti Sidqiy prozada milliy azatlıq ideyaların sáwlelendirdi. Iskandar al-huri al-Baytajali dóretpelerinde, Muhammad ash-shariki, Husni Fariz, Muayyad Ibrahım al-Iraniy qosıqlarında tereń sociallıq máseleler kóterildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin milliy azatlıq háreketine baǵıshlanǵan qosıq, gúrriń, qıssalar payda boldı. Mahmud Sayfiddin al-Iraniy, Iso Annauri, Muhammed Adib al-Amiriy proza janrında dóretpeler jazdı. Keyingi jıllarda Samira Azam, Abd al-Karim al Karmi (Abu Salma), Muin Bsisu, Nazxat Salom, Ismoil Abd al-Rahmon sıyaqlı jazıwshılar, Fariz al-Buhayri, Burhoniddin al-Abushiy sıyaqlı shayırlar, Fadva Tukan hám Salma al Jausi sıyaqlı shayırlar lirikada nátiyjeli dóretiwshilik etti.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri júdá áyyemgi bolıp, dúnyadaǵı eń eski qalalar da Iordaniya aymaǵında jaylasqan. Bul jerlerde sońǵı paleolit (Kilva jartaslarındaǵı súwretler), neolit (shiyki gerbishten qurılǵan úyler hám tas qorǵanlardıń qaldıqları), eneolit hám jez dáwirine tiyisli estelikler (tas saǵanalar, ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materiallı úyler, diniy imaratlar, tas ustalıq, ılaydan islengen ıdıs hám zebi-ziynet buyımları) saqlanǵan. Eramızǵa shekemgi IV ásirden baslap Filadelfiya (házirgi Ammon), Geras (házirgi Jerash) qalaların proektlestiriw hám qurıwda áyyemgi arxitektorlıq hám súwretlew kórkem óner dástúrlerine súyenildi. Eramızǵa shekemgi IX ásirge tiyisli arxitektura hám súwretlew kórkem óner estelikleri bul úlkede Mısır, Bobil, Ossuriya mádeniyatınıń tásiri kúshli bolǵanın kórsetedi. Rim húkimranlıǵı dáwirinde ullı piramida, teatrlar, Vizantiya húkimranlıǵı dáwirinde shirkew, monastrlar qurılǵan, kafel kórkem óneri háwij alǵan. Islam dini tarqalıwı múnásibeti menen meshitler qurıldı, eski ıbadatxanalar meshitlerge aylandırıldı (Qubbat as-Saxra, al-Aqso meshiti hám basqalar). VIII ásirde Mshatta, Xirbet al-Mafjar, Kusayr-Amra sıyaqlı saltanatlı saraylar qurıldı. Ummaviyler húkimranlıǵı dáwirinde ımaratlardı áyyemgi naǵıslar menen bezew hám túrli súwretler sızıw dástúr boldı. XII-XIV ásirlerge tiyisli saraylar, qorǵanlar saqlanıp qalǵan. Iordaniyada XX ásirden zamanagóy basqarıw hám jámiyetlik ımaratları kórine basladı. Súwretlew kórkem óneri onsha rawajlanbaǵan. Xalıq kórkem ónerinde kórkem gezlemeler, keste, gilem, gúlli gezlemeler, ılaydan islengen ıdıs, sherim, aǵash buyımlar tayarlaw rawajlanǵan.

Ózbekstan - Iordaniya qatnasları[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Iordaniya qatnasları

	Aziyadaǵı mámleketler
	Awǵanstan · Ázerbayjan · Bangladesh · Baxreyn · Birlesken Arab Ámirlikleri · Bruney · Butan · Qubla Koreya · Qıtay · Armeniya · Filippin · Gruziya · Iraq · Hindistan · Indoneziya · Iran · Izrail · Kambodja · Kuveyt · Laos · Livan · Malayziya · Maldiv · Mısır1 · Mongoliya · Myanma · Nepal · Oman · Ózbekstan · Pakistan · Qazaqstan2 · Qatar · Kipr · Qırǵızstan · Rossiya2 · Saudiya Arabstanı · Singapur · Siriya · Shıǵıs Timor · Arqa Koreya · Shri-Lanka · Tájikstan · Tailand · Túrkiya2 · Túrkmenstan · Iordaniya · Vyetnam · Yaponiya · Yemen
	Negizi ǵárezsiz, biraq tanılmaǵan yaki azǵantay tanılǵan mámleketler: Abxaziya · Qubla Osetiya · Tayvan · Tawlı Qarabaǵ · Palestina · Arqa Kipr Túrk Respublikası
	1. Transkontinental mámleket, bir bólegi Afrikada 2. Transkontinental mámleket, bir bólegi Evropada