www.fgks.org   »   [go: up one dir, main page]
Mont d’an endalc’had

Napoleon Iañ : diforc'h etre ar stummoù

Kemmañ al liammoù
Eus Wikipedia
Merdeiñ etreoberiat en istor
← Kemm kent
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
GweletWikitestenn
Arko (kaozeal | degasadennoù)
13 881 c'hemm
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
 
(Ur stumm da c'hortoz gant 8 implijer kuzhet.)
Linenn 1: Linenn 1:
{{Stumm an titl|Napoleon I{{añ}}}}{{Istor diechu}}
{{Stumm an titl|Napoleon I{{añ}}}}{{Istor diechu}}
{{databox}}
[[Restr:Jacques-Louis David - The Emperor Napoleon in His Study at the Tuileries - Google Art Project.jpg|220px|thumb|right|''Napoléon Bonaparte'', ganet Napoleone Buonaparte]]
[[Restr:Jacques-Louis David - The Emperor Napoleon in His Study at the Tuileries - Google Art Project.jpg|220px|thumb|right|''Napoléon Bonaparte'', ganet Napoleone Buonaparte (1812)]]
'''Napoleon'''<ref>[[Roparz Hemon]], ''Nouveau dictionnaire breton-français'', p. 593.</ref> (''Napoleone (di) Buonaparte'' hervez ar stumm italianek orin, ''Napulione Buonaparte'' e [[korseg]], ''Napoléon Bonaparte'' hervez ar stumm gallekaet), a oa bet ganet d'ar [[15 Eost|15 a viz Eost]] [[1769]] en [[Aiacciu]] ([[Korsika]]), marvet d'ar [[5 Mae|5 a viz Mae]] [[1821]] en harlu e [[Santez-Elen (enezenn)|Santez-Elena]].


'''Napoleone Buonaparte''', ''Napulione Buonaparte'' e korseg ha ''Napoleone (di) Buonaparte'' e italianeg, ''Napoléon Bonaparte e galleg.''
Kuitaat a reas Korsika da vont da soudard en arme c'hall. Buan e teuas da vezañ jeneral, ha neuze politikour ha den a stad, ha war-lerc'h impalaer gall. Brezeliñ a reas e Europa a-bezh araok bezañ trec'het e [[Waterloo]] e [[1815]] ha kaset d'an harlu en [[Saint Helena (enezenn)|enezenn Sant Helena]] gant ar Saozon.

Anvet goude-se impalaer '''Napoleon Iañ''' (ganet d'ar [[15 Eost|15 a viz Eost]] [[1769]] en [[Aiacciu]], [[Korsika]] ha aet d'an anaon d'ar [[5 Mae|5 a viz Mae]] [[1821]] war enezenn [[Santez-Helena]]), a oa bet da gentañ soudard, araok bezañ jeneral, dispac'her hag [[Impalaeriezh C'hall Kentañ|impalaer ar c'hallaoued]].

Eus un tiegezh kors e teu Buonaparte, newazh e engouestlas en arme c'hall e-pad an [[Dispac'h gall]]. Du-hont e tiskouezas e ampartiz milourel dispar. Ar vrezeliadenn en Italia hag en [[Egipt]] en deus graet e vrud da-vat. An degouezh-mañ a roas dezhoñ an digarez kemer galloud ar vro en ur ober [[taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn]] (9 a viz Du 1799) ha mont da vout koñsul. Adal 1799 betek 1804 e oa-eñ [[Ren ar Gonsuled|rener e-touesk ar gonsuled]] e-pad ar [[kentañ Republik c'hall|c'hentañ Republik c'hall]] ha kenderc'hel a reas bezañ e penn ar vro betek 1814 evel [[Impalaeriezh C'hall Kentañ|impalaer ar c'hallaoued]] o staliañ ur renad diktaturiezhel.

Dre veur a adreizh evel da skouer krouadenn ar ''Code civil'' ("kod keodedel") en deus diazezet framm melestradurel Bro-c'hall a vo miret betek hiziv an deiz hag en devoa ur pezh-mell levezon war broioù all Europa. Adal [[1805]] e teuas da vout Roue [[Rouantelezh Italia (1805-1814)|Italia]] hag etre 1806 ha 1813 e oa anvet "Diwaller kengevread ar Roen" hag en devoa lakaet kerent ha tud nes war kadorioù ar monarkiezhioù estren. Goude divodadur [[Impalaeriezh santel roman german]] e oa ur gudenn vras dezhañ gouzout penaos aozañ ha frammañ holl [[Europa ar C'hreiz]]. Soñjal a rae unvaniñ Europa a-bezh en ur stad kreñv met un harz a-bouez en devoa kejet gant bro-Spagn da gentañ, bro-Alamagn ha bro-Rusia dreist-holl.

Ar vrezeliadenn a-enep ar Rusiz a oa ur gwalleur du dezhañ hag e arme. Krogiñ a reas un diskar dezhañ da neuze gant Brezeliadenn alaman 1813 (anvet eo "Brezeliadenn dieubidigezh" gant an Alamaned) hag e echuas gant faezhidigezh Buonaparte hag e zistaolidigezh. Goude ur prantad amzer o chom e [[Elba]] e tistroas da Vro-C'hall evit Ren ar [[Kant Devezh|C'hant Devezh]] betek ma tegouezhas [[emgann Waterloo]] a echuas e ren e [[1815]] hag e voe kaset da [[Santez-Helena]] evit peurest e vuhez-pad gant ar Saozon. Milionoù a Europeiz a varvas abalamour d'e vrezelioù.

Goude e varv e voe savet mojenn an « den meur » gant politikourien ha skrivagnerien dreist-holl. Ul luskad politikel awenet gantañ a zo e Bro-C'hall zoken : ar [[bonapartouriezh]].


== E vuhez ==
== E vuhez ==
Linenn 9: Linenn 19:


=== Tad, mamm ha bugale ===
=== Tad, mamm ha bugale ===
Bet e oa an tad o stourm gant [[Pasquale Paoli]].Met pa voe diskaret ar Republik kors e [[Ponte-Novo]] d'an 9 a viz Mae 1769 ha pa voe aet Paoli d'an harlu da Vro-Saoz ez eas a-du gant ar C'hallaoued. Peste dor lez d'ar gouarnour gall, kont [[Marbeuf]], a orin breizhat, evit sachañ digantañ kargoù, dre ma oa an dud o kreskiñ buan en ti, ha bihan gounit an douaroù. Hervez an teodoù fall eo ar gouarnour a vije bet tad naturel Napoleon.
Bet e oa an tad o stourm gant [[Pasquale Paoli]].Met pa voe diskaret ar Republik kors e [[Ponte-Novo]] d'an 9 a viz Mae 1769 ha pa voe aet Paoli d'an harlu da Vro-Saoz ez eas a-du gant ar C'hallaoued. Peste dor lez d'ar gouarnour gall, kont [[Marbeuf]], a orin breizhat, evit sachañ digantañ kargoù, dre ma oa an dud o kreskiñ buan en ti, ha bihan gounit an douaroù. Hervez an teodoù fall eo ar gouarnour a vije bet tad naturel Napoleone.


Diwar an 12 bugel he doe Letizia e chomas 8 en buhez:
Diwar an 12 bugel he doe Letizia e chomas 8 en buhez:
Linenn 21: Linenn 31:
* [[Girolamo Buonaparte]] (Jérôme), ganet e 1784.
* [[Girolamo Buonaparte]] (Jérôme), ganet e 1784.


[[Gallekaat|Gallekaet]] e voe an holl anvioù-se da c'houde, evit abegoù politikel pe sevenadurel, pe dre ma ne blijent d'ar merc'hed.
[[Gallekaat|Gallekaet]] e voe an holl anvioù-se da c'houde, evit abegoù politikel pe sevenadurel, pe dre ma ne blijent d'ar merc'hed{{daveoù a vank}}.
[[Restr:napoleon-retreating-from-moscow.jpg|thumb|right|260px|[[Napoleone Buonaparte]] war varc'h, kuitaet gantañ Moskva e penn e arme e 1812, livet gant [[Jean-Louis-Ernest Meissonier]].]]
[[Restr:napoleon-retreating-from-moscow.jpg|thumb|right|260px|[[Napoleone Buonaparte]] war varc'h, kuitaet gantañ Moskva e penn e arme e 1812, livet gant [[Jean-Louis-Ernest Meissonier]].]]


Linenn 34: Linenn 44:
[[Ren ar C'hoñsul]] a vez graet eus un aozadur bolitikel ganet dre [[Taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn]]‎. Kemer a ra plas gouarnamant ar [[Bodad-ren]] (1795-1799). Bonreizh ar bloavezh VIII a laka war wel un doare ren aotrounieg en e benn 3 koñsul met en gwirionez unan nemetken Napoleon Bonaparte hag a zeuio da vezañ koñsul difin e [[1802]].
[[Ren ar C'hoñsul]] a vez graet eus un aozadur bolitikel ganet dre [[Taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn]]‎. Kemer a ra plas gouarnamant ar [[Bodad-ren]] (1795-1799). Bonreizh ar bloavezh VIII a laka war wel un doare ren aotrounieg en e benn 3 koñsul met en gwirionez unan nemetken Napoleon Bonaparte hag a zeuio da vezañ koñsul difin e [[1802]].


[[Ren ar C'hoñsul]] a bado betek an 28 a viz ar Bleuñv bloavezh XII ([[18]] a viz [[Mae]] [[1804]]), deiziad fin ar Republik c'hall ha diskleriadur ar c'hentañ impalaeriezh.
Ren ar C'hoñsul a bado betek an 28 a viz ar Bleuñv bloavezh XII ([[18]] a viz [[Mae]] [[1804]]), deiziad fin ar Republik c'hall ha disklêriadur ar c'hentañ impalaeriezh.


== Impalaer ar C'hallaoued ==
== Impalaer ar C'hallaoued ==
[[Impalaeriezh C'hall Kentañ]] a vez graet eus ar renad-nevez-se.
[[Impalaeriezh C'hall Kentañ]] a vez graet eus ar renad-nevez-se. Kalz iriennoù a oa savet evit muntrañ Bonapart. Ur splet e oa evitañ evit staliañ ur renad impalaerel diwar skouer Henroma..

==Distro eus Elba==
D'an 20 a viz Meurzh 1815 e oa distro d'e balez, an ''Tuileries''. Davout a voe anvet d'ober war-dro ar brezel. Ha Fouché war-dro ar polis.


== Harlu ==
== Harlu ==
E 1815 e voe harluet da [[Saint Helena (enezenn)|Saint Helena]]. C'hwec'h vloaz a vevas eno ha mervel a reas e 1821.
E [[1815]] e voe harluet da [[Saint Helena (enezenn)|Saint Helena]]. C'hwec'h vloaz a vevas eno ha mervel a reas e [[1821]].

== Goude e varv ==
E 1840 e teu a-benn ar gouarnamant gall da advroañ korf Napoleone Buonaparte eus Santez-Elena da Vro-C'hall. Ul lid meurdezus a zo aozet evit degemer ar relegoù santel. Da geñver an deiz-se eo advroet korf e vab, an "Ererig", d'ar 15 a viz Kerzu 1940, eus Aostria da Bariz.

Anvet pe adanvet eo savadurioù a bep seurt en e enor en {{XIXvet}} kantved, e Pariz dreist-holl, evel pont Austerlitz, kae Austerlitz, porzh-houarn Austerlitz, bali an Arme Vras, bali Iena...


== Tud levezonet gantañ pe anvet diwarnañ ==
=== Tud levezonet gantañ pe anvet diwarnañ ===
* ar marichal [[Mic'hail Toukhatchevski]], marichal soviedel lesanvet « ar Bonapart ruz », enullet gant [[Stalin]] e [[1937]] e-pad ar [[Spurjadennoù Bras]],
* ar marichal [[Mic'hail Toukhatchevski]], marichal soviedel lesanvet « ar Bonapart ruz », enullet gant [[Stalin]] e [[1937]] e-pad ar [[Spurjadennoù Bras]],
* awenet ha bamet zoken e oa [[Adolf Hitler]] gant an impalaer hag e « oberenn », da skouer ar brefeded. Pa'z eas da Bariz d'an 23 a viz Even [[1940]] e voe un dudi dezhañ gwelout e gwir ar gêr muiañ-karet<ref>[https://www.leparisien.fr/archives/la-visite-eclair-d-hitler-a-paris-13-09-2014-4130465.php| Gweladenn Hitler e Pariz], pennad-skrid gant Le Parisien, 13 a viz Gwengolo 2014.</ref>. Mont a reas d'an "Invalides" da stouiñ ha prederiañ dirak bez Buonaparte e-pad hir a vunutennoù. Disklêriañ a reas goude e voe « brasañ ha kaerañ koulz e vuhez ». Divizout a reas ur prantad goude, e miz Kerzu 1940, lakaat relegoù mab an impalaer, an « Aiglon », treuzlec'hiet eus Vienna da Bariz evit lidañ 100 bloaz advroadur bez an tad da Vro-C'hall<ref>''« Le saviez-vous ? En 1940, Hitler a fait rapatrier les restes du fils de Napoléon aux Invalides »'', abadenn skingomz ''Au coeur de l'Histoire'', Europe 1, 4 a viz Even 2020.</ref>,
* awenet ha bamet zoken e oa [[Adolf Hitler]] gant an impalaer hag e « oberenn », da skouer ar [[prefed|brefeded]]. Pa'z eas da Bariz d'an 23 a viz Even [[1940]] e voe un dudi dezhañ gwelout e gwir ar gêr muiañ-karet<ref>[https://web.archive.org/web/20210127191810/https://www.leparisien.fr/archives/la-visite-eclair-d-hitler-a-paris-13-09-2014-4130465.php%7C Gweladenn Hitler e Pariz], pennad-skrid gant Le Parisien, 13 a viz Gwengolo 2014.</ref>. Mont a reas d'an "Invalides" da stouiñ ha prederiañ dirak bez Buonaparte e-pad hir a vunutennoù. Disklêriañ a reas goude e voe « brasañ ha kaerañ koulz e vuhez ». Divizout a reas ur prantad goude, e miz Kerzu 1940, lakaat relegoù mab an impalaer, an « Aiglon », treuzlec'hiet eus Vienna da Bariz evit lidañ 100 bloaz advroadur bez an tad da Vro-C'hall<ref>''« Le saviez-vous ? En 1940, Hitler a fait rapatrier les restes du fils de Napoléon aux Invalides »'', abadenn skingomz ''Au coeur de l'Histoire'', Europe 1, 4 a viz Even 2020.</ref>,
* kopiet en deus [[Jean-Bedel Bokassa]] lid-sakradurezh Napoleone Buonaparte evit e sakradurezh dezhañ evel impalaer e [[1977]] e [[Bangui]], kêr-benn ar [[Republik Kreizafrikan]]. Paeet e voe al lid cheuc'h-se gant Bro-C'hall <ref>abadenn skingomz ''Rendez-vous avec X'' : ''« La Centrafrique ou la Françafrique? (1/2) »'', France Inter, {{1añ}} a viz Kerzu 2007.</ref>,
* kopiet en deus [[Jean-Bedel Bokassa]] lid-sakradurezh Napoleone Buonaparte evit e sakradurezh dezhañ evel impalaer e [[1977]] e [[Bangui]], kêr-benn ar [[Republik Kreizafrikan]]. Paeet e voe al lid cheuc'h-se gant Bro-C'hall<ref>abadenn skingomz ''Rendez-vous avec X'' : ''« La Centrafrique ou la Françafrique? (1/2) »'', France Inter, {{1añ}} a viz Kerzu 2007.</ref>,
* [[José Napoleón Duarte]] (1925-1990), diktatour eus [[San Salvador]],
* Abdul Razak Baginda, ur c'huzulier politikel estlammer da Napoleon Bonaparte, zo bet e kreiz un afer trafikerezh armoù etre [[Malaysia]] ha [[Bro-C'hall]] : [[afer Altantuyaa]],
* Abdul Razak Baginda, ur c'huzulier politikel estlammer da Napoleon Bonaparte, zo bet e kreiz un afer trafikerezh armoù etre [[Malaysia]] ha [[Bro-C'hall]] : [[afer Altantuyaa]].
*


Ar skrivagner ha diplomat italian Kurt Suckert (1898-1957) en doa dibabet e anv-pluenn [[Curzio Malaparte]] ("eus an tu fall") evel un troatad-fri da anv-tiegezh an diktatour gall, peogwir e dalv Buonaparte kement hag "eus an tu mat".
⚫
== Enorioù ==

⚫
* [[Diazezadur Napoléon]], ur gevredigezh c'hall disklêriet a dalvoudegezh foran e 1986
⚫
=== Enorioù ===
⚫
* adanvet oa [[Mirdi al Louvre]] "Mirdi Napoléon" e 1803
Roet gantañ e-unan pe gant e niz Napoleon III :
* ''Napoléonville'', un anv roet da [[Pondivi|Bondivi]] gant ar melestradurezh gall dindan Napoleon {{Iañ}} ha Napoleon III
* ''Napoléonville'', un anv roet da [[Pondivi|Bondivi]] gant ar melestradurezh gall dindan Napoleon {{Iañ}} ha Napoleon III
* ur gêriadenn eo ivez e [[Louiziana]]
* ur gêriadenn eo ivez e [[Louiziana]]
⚫
* adanvet oa [[Mirdi al Louvre]] "Mirdi Napoléon" e 1803
⚫
* Napoléon zo ur gomedienn war gan gant Serge Lama
* ''Saint Napoléon'' a oa [[Gouel broadel Bro-C'hall]] da vare Napoleon {{Iañ}} ha Napoleon III
⚫
* Napoleon zo ur pezh monei aour gall
* ''île Bonaparte'' a oa anv ar [[Enez ar Reünion|Reünion]] e-pad ren Napoleon {{Iañ}}
⚫
* Napoleon, ur pezh moneiz aour gall
Roet goude e varv :
⚫
* [[Diazezadur Napoléon]], ur gevredigezh c'hall disklêriet a dalvoudegezh foran e 1986
⚫
* Napoléon, ur gomedienn war gan gant Serge Lama
* meur a film ha lestr zo bet anvet Napoléon
* meur a film ha lestr zo bet anvet Napoléon


== Bonaparte el lennegezh ==
=== Buonaparte el lennegezh ===
* [[Brezel ha Peoc'h]] gant [[Leon Tolstoy]]
* [[Brezel ha Peoc'h]] gant [[Leo Tolstoy]]
* ''[[Les Misérables]]'' gant [[Victor Hugo]], el levrenn II
* ''[[Les Misérables]]'' gant [[Victor Hugo]], el levrenn II
* Napoleon eo anv ar pemoc'h e [[Kêr al loened]] gant [[George Orwell]]
* Napoleon eo anv ar pemoc'h e [[Kêr al loened]] gant [[George Orwell]]

Stumm red eus an 4 C'hwe 2024 da 11:03

Setu ur pennad diechu hag a denn d'an istor. Gallout a rit reiñ un tamm skoazell, ha kreskiñ ar pennad : krogit e-barzh !
Napoleon Iañ
den
Rann eusNapoleon I of France and Josephine Kemmañ
Reizh pe jenerpaotr Kemmañ
Bro ar geodedouriezhKentañ Republik c'hall, Impalaeriezh C'hall Kentañ, Rouantelezh Bro-C'hall Kemmañ
Anv e yezh-vamm an denNapulione Buonaparte Kemmañ
Anv ganedigezhNapulione Buonaparte, Napoleone di Buonaparte Kemmañ
Anv-bihanNapoléon Kemmañ
Anv-familhBonaparte Kemmañ
Deiziad ganedigezh15 Eos 1769 Kemmañ
Lec'h ganedigezhAiacciu Kemmañ
Deiziad ar marv5 Mae 1821 Kemmañ
Lec'h ar marvLongwood House Kemmañ
Doare mervelabeg naturel Kemmañ
Abeg ar marvkrign-bev ar stomog Kemmañ
Lec'h douaridigezhCathédrale Saint-Louis-des-Invalides, Valley of the Tomb Kemmañ
TadCarlo Buonaparte Kemmañ
MammMaria Letizia Ramolino Kemmañ
PriedJoséphine de Beauharnais, Marie-Louise Aostria Kemmañ
BugelNapoleon II, Charles Léon, Alexandre Colonna-Walewski, Eugen Megerle von Mühlfeld Kemmañ
KarCamillo Borghese, 6th Prince of Sulmona, Stéphanie de Beauharnais, Eugène de Beauharnais, Napoleon III Kemmañ
Familhtierniezh Bonaparte Kemmañ
Yezh vammkorseg Kemmañ
Yezhoù komzet pe skrivetgalleg, korseg Kemmañ
Yezh implijet dre skridgalleg Kemmañ
KargEmperor of the French Kemmañ
Bet war ar studi eÉcole Militaire Kemmañ
Lec'h annezSaint Helena, Aiacciu, Pariz, Elba Kemmañ
Deroù ar prantad labour1789 Kemmañ
Dibenn ar prantad labour1821 Kemmañ
RelijionKatoligiezh, deism Kemmañ
Kleñveddrougsant Kemmañ
HandednessKleizard Kemmañ
Perzhiad eDispac'h Gall Kemmañ
Grad miloureljeneral brigadenn, divisional general Kemmañ
BrezelBrezelioù Napoleon, Brezelioù an Dispac'h Gall Kemmañ
Diellaouet gantLouis Round Wilson Library, Defence Historical Service Kemmañ
Ezel eusFrench Academy of Sciences Kemmañ
Darvoud-alc'hwezTaol-stad an 18 miz ar Vrumenn, coronation of Napoleon I Kemmañ
Present in workCivilization V Kemmañ
Deskrivet en URLhttps://www.tekstowo.pl/wykonawca,napoleon.html, https://www.canonvannederland.nl/napoleon Kemmañ
Deskrivet dreThe Emperor Napoleon in His Study at the Tuileries, Napoleon I on his Imperial Throne, Bonaparte at the Pont d'Arcole Kemmañ
MountVizir, Marengo, Q3204197 Kemmañ
Oberennoù zo en dastumadNational Museum of World Cultures, Wereldmuseum Rotterdam, Netherlands Photo Museum, Victoria and Albert Museum, Charents Museum of Literature and Arts Kemmañ
Rummad tostCategory:Cultural depictions of Napoleon Kemmañ
Statud e wirioù aozerAr gwirioù aozer ne dalvezont ket ken Kemmañ
Napoléon Bonaparte, ganet Napoleone Buonaparte (1812)

Napoleone Buonaparte, Napulione Buonaparte e korseg ha Napoleone (di) Buonaparte e italianeg, Napoléon Bonaparte e galleg.

Anvet goude-se impalaer Napoleon Iañ (ganet d'ar 15 a viz Eost 1769 en Aiacciu, Korsika ha aet d'an anaon d'ar 5 a viz Mae 1821 war enezenn Santez-Helena), a oa bet da gentañ soudard, araok bezañ jeneral, dispac'her hag impalaer ar c'hallaoued.

Eus un tiegezh kors e teu Buonaparte, newazh e engouestlas en arme c'hall e-pad an Dispac'h gall. Du-hont e tiskouezas e ampartiz milourel dispar. Ar vrezeliadenn en Italia hag en Egipt en deus graet e vrud da-vat. An degouezh-mañ a roas dezhoñ an digarez kemer galloud ar vro en ur ober taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn (9 a viz Du 1799) ha mont da vout koñsul. Adal 1799 betek 1804 e oa-eñ rener e-touesk ar gonsuled e-pad ar c'hentañ Republik c'hall ha kenderc'hel a reas bezañ e penn ar vro betek 1814 evel impalaer ar c'hallaoued o staliañ ur renad diktaturiezhel.

Dre veur a adreizh evel da skouer krouadenn ar Code civil ("kod keodedel") en deus diazezet framm melestradurel Bro-c'hall a vo miret betek hiziv an deiz hag en devoa ur pezh-mell levezon war broioù all Europa. Adal 1805 e teuas da vout Roue Italia hag etre 1806 ha 1813 e oa anvet "Diwaller kengevread ar Roen" hag en devoa lakaet kerent ha tud nes war kadorioù ar monarkiezhioù estren. Goude divodadur Impalaeriezh santel roman german e oa ur gudenn vras dezhañ gouzout penaos aozañ ha frammañ holl Europa ar C'hreiz. Soñjal a rae unvaniñ Europa a-bezh en ur stad kreñv met un harz a-bouez en devoa kejet gant bro-Spagn da gentañ, bro-Alamagn ha bro-Rusia dreist-holl.

Ar vrezeliadenn a-enep ar Rusiz a oa ur gwalleur du dezhañ hag e arme. Krogiñ a reas un diskar dezhañ da neuze gant Brezeliadenn alaman 1813 (anvet eo "Brezeliadenn dieubidigezh" gant an Alamaned) hag e echuas gant faezhidigezh Buonaparte hag e zistaolidigezh. Goude ur prantad amzer o chom e Elba e tistroas da Vro-C'hall evit Ren ar C'hant Devezh betek ma tegouezhas emgann Waterloo a echuas e ren e 1815 hag e voe kaset da Santez-Helena evit peurest e vuhez-pad gant ar Saozon. Milionoù a Europeiz a varvas abalamour d'e vrezelioù.

Goude e varv e voe savet mojenn an « den meur » gant politikourien ha skrivagnerien dreist-holl. Ul luskad politikel awenet gantañ a zo e Bro-C'hall zoken : ar bonapartouriezh.

E vuhez[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Pevarvet bugel Carlo Buonaparte, 23 bloaz, ha Maria Letizia Ramolino, 19 vloaz, e oa. E dad a oa alvokad, ha tammoù douaroù dezhañ.

Tad, mamm ha bugale[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Bet e oa an tad o stourm gant Pasquale Paoli.Met pa voe diskaret ar Republik kors e Ponte-Novo d'an 9 a viz Mae 1769 ha pa voe aet Paoli d'an harlu da Vro-Saoz ez eas a-du gant ar C'hallaoued. Peste dor lez d'ar gouarnour gall, kont Marbeuf, a orin breizhat, evit sachañ digantañ kargoù, dre ma oa an dud o kreskiñ buan en ti, ha bihan gounit an douaroù. Hervez an teodoù fall eo ar gouarnour a vije bet tad naturel Napoleone.

Diwar an 12 bugel he doe Letizia e chomas 8 en buhez:

Gallekaet e voe an holl anvioù-se da c'houde, evit abegoù politikel pe sevenadurel, pe dre ma ne blijent d'ar merc'hed(Daveoù a vank).

Napoleone Buonaparte war varc'h, kuitaet gantañ Moskva e penn e arme e 1812, livet gant Jean-Louis-Ernest Meissonier.

Taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn bloavezh VIII[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn bloavezh VIII (9 a viz Du 1799) sevenet gant Napoleon Bonaparte hag e harperien a vezo ar c'hentañ pazenn o reiñ lañs da Bonaparte e bed ar bolitikerezh.

Ren ar C'hoñsul[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ren ar C'hoñsul a vez graet eus un aozadur bolitikel ganet dre Taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn‎. Kemer a ra plas gouarnamant ar Bodad-ren (1795-1799). Bonreizh ar bloavezh VIII a laka war wel un doare ren aotrounieg en e benn 3 koñsul met en gwirionez unan nemetken Napoleon Bonaparte hag a zeuio da vezañ koñsul difin e 1802.

Ren ar C'hoñsul a bado betek an 28 a viz ar Bleuñv bloavezh XII (18 a viz Mae 1804), deiziad fin ar Republik c'hall ha disklêriadur ar c'hentañ impalaeriezh.

Impalaer ar C'hallaoued[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Impalaeriezh C'hall Kentañ a vez graet eus ar renad-nevez-se. Kalz iriennoù a oa savet evit muntrañ Bonapart. Ur splet e oa evitañ evit staliañ ur renad impalaerel diwar skouer Henroma..

Distro eus Elba[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

D'an 20 a viz Meurzh 1815 e oa distro d'e balez, an Tuileries. Davout a voe anvet d'ober war-dro ar brezel. Ha Fouché war-dro ar polis.

Harlu[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

E 1815 e voe harluet da Saint Helena. C'hwec'h vloaz a vevas eno ha mervel a reas e 1821.

Goude e varv[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

E 1840 e teu a-benn ar gouarnamant gall da advroañ korf Napoleone Buonaparte eus Santez-Elena da Vro-C'hall. Ul lid meurdezus a zo aozet evit degemer ar relegoù santel. Da geñver an deiz-se eo advroet korf e vab, an "Ererig", d'ar 15 a viz Kerzu 1940, eus Aostria da Bariz.

Anvet pe adanvet eo savadurioù a bep seurt en e enor en XIXvet kantved, e Pariz dreist-holl, evel pont Austerlitz, kae Austerlitz, porzh-houarn Austerlitz, bali an Arme Vras, bali Iena...

Tud levezonet gantañ pe anvet diwarnañ[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

  • ar marichal Mic'hail Toukhatchevski, marichal soviedel lesanvet « ar Bonapart ruz », enullet gant Stalin e 1937 e-pad ar Spurjadennoù Bras,
  • awenet ha bamet zoken e oa Adolf Hitler gant an impalaer hag e « oberenn », da skouer ar brefeded. Pa'z eas da Bariz d'an 23 a viz Even 1940 e voe un dudi dezhañ gwelout e gwir ar gêr muiañ-karet[1]. Mont a reas d'an "Invalides" da stouiñ ha prederiañ dirak bez Buonaparte e-pad hir a vunutennoù. Disklêriañ a reas goude e voe « brasañ ha kaerañ koulz e vuhez ». Divizout a reas ur prantad goude, e miz Kerzu 1940, lakaat relegoù mab an impalaer, an « Aiglon », treuzlec'hiet eus Vienna da Bariz evit lidañ 100 bloaz advroadur bez an tad da Vro-C'hall[2],
  • kopiet en deus Jean-Bedel Bokassa lid-sakradurezh Napoleone Buonaparte evit e sakradurezh dezhañ evel impalaer e 1977 e Bangui, kêr-benn ar Republik Kreizafrikan. Paeet e voe al lid cheuc'h-se gant Bro-C'hall[3],
  • José Napoleón Duarte (1925-1990), diktatour eus San Salvador,
  • Abdul Razak Baginda, ur c'huzulier politikel estlammer da Napoleon Bonaparte, zo bet e kreiz un afer trafikerezh armoù etre Malaysia ha Bro-C'hall : afer Altantuyaa.

Ar skrivagner ha diplomat italian Kurt Suckert (1898-1957) en doa dibabet e anv-pluenn Curzio Malaparte ("eus an tu fall") evel un troatad-fri da anv-tiegezh an diktatour gall, peogwir e dalv Buonaparte kement hag "eus an tu mat".

Enorioù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Roet gantañ e-unan pe gant e niz Napoleon III :

  • Napoléonville, un anv roet da Bondivi gant ar melestradurezh gall dindan Napoleon Iañ ha Napoleon III
  • ur gêriadenn eo ivez e Louiziana
  • adanvet oa Mirdi al Louvre "Mirdi Napoléon" e 1803
  • Saint Napoléon a oa Gouel broadel Bro-C'hall da vare Napoleon Iañ ha Napoleon III
  • île Bonaparte a oa anv ar Reünion e-pad ren Napoleon Iañ
  • Napoleon, ur pezh moneiz aour gall

Roet goude e varv :

  • Diazezadur Napoléon, ur gevredigezh c'hall disklêriet a dalvoudegezh foran e 1986
  • Napoléon, ur gomedienn war gan gant Serge Lama
  • meur a film ha lestr zo bet anvet Napoléon

Buonaparte el lennegezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Gwelout ivez[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Liammoù diavaez[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Notennoù ha daveennoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

  1. ↑ Gweladenn Hitler e Pariz, pennad-skrid gant Le Parisien, 13 a viz Gwengolo 2014.
  2. ↑ « Le saviez-vous ? En 1940, Hitler a fait rapatrier les restes du fils de Napoléon aux Invalides », abadenn skingomz Au coeur de l'Histoire, Europe 1, 4 a viz Even 2020.
  3. ↑ abadenn skingomz Rendez-vous avec X : « La Centrafrique ou la Françafrique? (1/2) », France Inter, 1añ a viz Kerzu 2007.
Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/w/index.php?title=Napoleon_Iañ&oldid=2085278 »