www.fgks.org   »   [go: up one dir, main page]
Перайсці да зместу

Цыбуля-парэй: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Радок 21: Радок 21:
[[Файл:Lukoskordon 208v Dioscoride Vienne.png|thumb|left|Цыбуля-парэй у [[Венскі Дыаскарыд|Венскім Дыаскарыдзе]], пачатак VI стагоддзя.|240x240пкс]]
[[Файл:Lukoskordon 208v Dioscoride Vienne.png|thumb|left|Цыбуля-парэй у [[Венскі Дыаскарыд|Венскім Дыаскарыдзе]], пачатак VI стагоддзя.|240x240пкс]]


Радзіма — [[Пярэдняя Азія]], адкуль цыбуля-парэй трапіла ў [[Міжземнамор’е]], на тэрыторыі якіх і цяпер сустракаецца яе дзікарослая зыходная форма — {{bt-bellat|дзікі парэй|Allium ampeloprasum}}. Культурны ж від, верагодна, развіўся з яе даўно, паколькі ў [[Старажытны Егіпет|Старажытным Егіпце]] цыбуля-парэй ужо была адной з найважнейшых агародных раслін. Яна была вядома і ў антычныя часы ў [[Старажытная Грэцыя|Грэцыі]] і [[Старажытны Рым|Рыме]]. У [[Сярэдневякоўе|Сярэднія вякі]] яе вырошчвалі ўжо па ўсёй Еўропе. Малюнкі старых [[Фітатэрапія|траўнікаў]] паказваюць, што ў раслін, якія вырошчваліся тады, цыбуліны былі выяўлены лепш, чым у сучасных формаў<ref name="Плады">{{кніга|загаловак=Плоды земли|арыгінал=Früchte der Erde|адказны=Пер. з нем. і предисл. А. Н. Сладкова|выдавецтва=Мир|месца=М.|старонак=270}}</ref>.
Радзіма — [[Пярэдняя Азія]], адкуль цыбуля-парэй трапіла ў [[Міжземнамор’е]], на тэрыторыі якіх і цяпер сустракаецца яе дзікарослая зыходная форма — {{bt-bellat|дзікі парэй|Allium ampeloprasum}}. Культурны ж від, верагодна, развіўся з яе даўно, бо ў [[Старажытны Егіпет|Старажытным Егіпце]] цыбуля-парэй ужо была адной з найважнейшых агародных раслін. Яна была вядома і ў антычныя часы ў [[Старажытная Грэцыя|Грэцыі]] і [[Старажытны Рым|Рыме]]. У [[Сярэдневякоўе|Сярэднія вякі]] яе вырошчвалі ўжо па ўсёй Еўропе. Малюнкі старых [[Фітатэрапія|траўнікаў]] паказваюць, што ў раслін, якія вырошчваліся тады, цыбуліны былі выяўлены лепш, чым у сучасных формаў<ref name="Плады">{{кніга|загаловак=Плоды земли|арыгінал=Früchte der Erde|адказны=Пер. з нем. і предисл. А. Н. Сладкова|выдавецтва=Мир|месца=М.|старонак=270}}</ref>.


Вырошчваецца паўсюдна<ref name="GRIN">Па даных сайта GRIN (гл. раздзел [[#Спасылкі|Спасылкі]])</ref> — у [[Еўропа|Еўропе]], у [[Міжземнамор’е|межземнаморскіх краінах]] і ў [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]], найбольшую яго колькасць пастаўляе [[Заходняя Еўропа]], у першую чаргу [[Францыя]]<ref name="Плады" />.
Вырошчваецца паўсюдна<ref name="GRIN">Па даных сайта GRIN (гл. раздзел [[#Спасылкі|Спасылкі]])</ref> — у [[Еўропа|Еўропе]], у [[Міжземнамор’е|межземнаморскіх краінах]] і ў [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]], найбольшую яго колькасць пастаўляе [[Заходняя Еўропа]], у першую чаргу [[Францыя]]<ref name="Плады" />.

Версія ад 08:09, 5 ліпеня 2024

Цыбуля-парэй
Несапраўдныя сцёблы цыбулі-парэю ў супермаркеце
Несапраўдныя сцёблы цыбулі-парэю ў супермаркеце
Сістэматыка
Род Цыбуля (Allium)
Від Дзікі парэй (Allium ampeloprasum)
Паходжанне
Краіна паходжання Старажытны Егіпет
Распаўсюджаны ў Беларусі усе рэгіёны агародніцтва
Рэзкасць
Узнагароды
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Цыбуля-парэй[1][2] — гародніна, культывар дзікага парэю (Allium ampeloprasum); двухгадовая[3] травяністая расліна, від рода Цыбуля (Allium) падсямейства Цыбулевыя (Alliaceae). Цыбулю-парэй можна разглядаць як групу сартоў[en], напрыклад, A. ampeloprasum[4]. Як ежа ўжываюцца зялёная, жоўтая і белая частка лістоў, а таксама карані[5].

Назва

Гістарычна для цыбулі-парэю выкарыстоўвалася шмат навуковых назваў, але цяпер усе яны разглядаюцца як сарты A. ampeloprasum[6].

У рускую мову слова «парэй» прыйшло з нямецкага Porree (фр. poireau, іт. porro), якое ў сваю чаргу паходзіць ад лацінскага эпітэта porrum[7], бо доўгі час цыбуля-парэй пазначалася як Allium porrum L. Sp. Pl.: 295 (1753), nom. rej[8].

У англійскай мове цыбуля-парэй называецца leek, назва паходзіць ад старажытнаанглійскага слова lēac, ад якога таксама паходзіць сучасная англійская назва часнаку[9]. Lēac азначае «цыбуліна» на старажытнаанглійскай мове, якая роднасна мовам, што паходзяць ад старажытнаскандынаўскай мовы; дацкае løg, ісландскае laukur, нарвежскае løk і шведскае lök[10]. У нямецкай мове Lauch выкарыстоўваецца для пазначэння цыбулі-парэю, але ў галандскай look выкарыстоўваецца для ўсяго роду цыбуля Allium.

Распаўсюджанне і экалогія

Цыбуля-парэй у Венскім Дыаскарыдзе, пачатак VI стагоддзя.

Радзіма — Пярэдняя Азія, адкуль цыбуля-парэй трапіла ў Міжземнамор’е, на тэрыторыі якіх і цяпер сустракаецца яе дзікарослая зыходная форма — дзікі парэй (Allium ampeloprasum). Культурны ж від, верагодна, развіўся з яе даўно, бо ў Старажытным Егіпце цыбуля-парэй ужо была адной з найважнейшых агародных раслін. Яна была вядома і ў антычныя часы ў Грэцыі і Рыме. У Сярэднія вякі яе вырошчвалі ўжо па ўсёй Еўропе. Малюнкі старых траўнікаў паказваюць, што ў раслін, якія вырошчваліся тады, цыбуліны былі выяўлены лепш, чым у сучасных формаў[11].

Вырошчваецца паўсюдна[12] — у Еўропе, у межземнаморскіх краінах і ў Паўночнай Амерыцы, найбольшую яго колькасць пастаўляе Заходняя Еўропа, у першую чаргу Францыя[11].

У Беларусі парэй вырошчваюць ва ўсіх зонах агародніцтва.

Батанічнае апісанне

Суквецце цыбулі-парэю.

Марфалогія

Цыбуліна пазбаўленая цыбулек або з нямногімі цыбулькамі.

Сцябло выходзіць з сярэдзіны цыбуліны.

Лісце лінейна-ланцэтнае, чахол з доўгім носікам.

Парасонік вялікі, шарападобны; калякветнік бялёсы або радзей ружаваты, са злёгку шурпатымі лісцікамі. Ніткі тычынак даўжэйшыя за калякветнік, унутраныя трохраздзельныя, з сярэдняй часткай у два разы карацейшай за аснову.

Цвіце ў чэрвені — ліпені. Плады паспяваюць у жніўні — верасні.

Біялагічныя асаблівасці

У першы год жыцця ўтварае магутную каранёвую сістэму, вялікую колькасць плоскіх доўгіх (40—60 см) лістоў, размешчаных веерам (чаргова), белую несапраўдную цыбуліну даўжынёй 10—12 см і дыяметрам 2—8 см, якая пераходзіць у светла-зялёнае несапраўднае сцябло вышынёй да 80 см. На другі год фарміруецца кветкавае сцябло (страла) вышынёй да 2 м і насенне. Кветкі ў парэю дробныя, ружовыя і бялёса-ружовыя, сабраныя ў суквецце — парасонік, спачатку закрыты чахлом. Апыленне перакрыжаванае. Насенне трохграннае, маршчыністае, вонкава нагадвае насенне рэпчатай цыбулі. Захоўваюць усходжасць два — чатыры гады.

Парэй — халадатрывалая культура. Дарослыя расліны пры іх акучванні і ўцяпленні торфам або апілкамі зімуюць ва ўмовах сярэдняй паласы, асабліва ў снежныя зімы. Патрабавальны да вільгаці, аддае перавагу суглінкавым, высокагумусным пойменным глебам. Цяжкія гліністыя і лёгкія пясчаныя глебы, а таксама пераўвільготненыя і кіслыя для парэю непрыдатныя.

Размнажаецца насеннем. У цэнтральных і паўночных раёнах выкарыстоўваюць расадачны метад. У паўднёвых раёнах пераважная безрасадачная культура (пасеў насення ў адкрыты грунт).

Найбольш небяспечны шкоднік — цыбулевая муха.

Хімічны склад

Расліна адрозніваецца высокім утрыманнем соляў калію, кальцыю, жалеза, фосфару, серы, магнію. У расліне маецца эфірны алей, у склад якога ўваходзяць сера, бялковыя рэчывы, вітаміны — аскарбінавая і нікацінавая кіслоты, тыямін, рыбафлавін, каратын.

Парэй валодае каштоўнай уласцівасцю, якой не валодаюць ніякія іншыя агародныя культуры: пры захоўванні колькасць аскарбінавай кіслаты ў адбеленай частцы павялічваецца больш чым у паўтара разы.

Значэнне і прымяненне

Яшчэ старажытныя егіпцяне, грэкі і рымляне ведалі цыбулю-парэй як харчовую расліну. У рымлян яна лічылася ежай багацеяў. Рымскі імператар Нерон ужываў яе ў вялікіх колькасцях, імкнучыся захаваць голас для казання доўгіх прамоў: яго называлі «той, хто харчуецца парэем». Апіцый рэкамендаваў ужываць зялёныя часткі цыбулі-парэю ў якасці салаты, а бескаляровыя варыць або выкарыстоўваць як прыправу да некаторых страў[11].

У Сярэдневякоўе парэй таксама карыстаўся вялікай папулярнасцю. Аднак у сярэдзіне XX стагоддзя ў Беларусі мала ведалі пра гэтую агародную культуру.[крыніца?] Сёння па папулярнасці парэй саступае толькі часнаку і рэпчатай цыбулі. Як ежу ўжываюць патоўшчаныя асновы лістоў, якія ўтвараюць тоўстае несапраўднае сцябло.

Белая далікатная ножка (несапраўднае сцябло) і маладыя лісты цыбулі-парэю характарызуюцца прыемным слабавострым смакам (больш тонкім, чым у рэпчатай цыбулі), надаюць своеасаблівы водар кулінарным вырабам. Цыбуліны парэю з адбеленым сцяблом ужываюць у сырым, вараным (тушаным) выглядзе як гарнір да мясных і рыбных страў, прыправу для супаў. Выкарыстоўваюць для падрыхтоўкі салатаў, соусаў, у кансервавай і харчаканцэнтратнай прамысловасці.

У кулінарыі

Цыбуля-парэй мае мяккі цыбульны смак. У сырым выглядзе гародніна храбусткая і цвёрдая. Ядомай часткай цыбулі-парэю з’яўляецца белая аснова лісця (над каранямі і асновай сцябла), светла-зялёная частка і, у меншай ступені, цёмна-зялёная частка лісця. Цёмна-зялёную частку звычайна выкідваюць, таму што яна мае жорсткую тэкстуру, але яе можна смажыць або часцей дадаваць у булён для водару[13]. Некалькі лістоў часам звязваюць шпагатам і іншымі травамі, каб сфармаваць букет гарні.

Цыбулю-парэй звычайна наразаюць лустачкамі таўшчынёй 5-10 мм. Лустачкі маюць тэндэнцыю распадацца з-за пластовай структуры цыбулі-парэю. Розныя спосабы прыгатавання гародніны:

  • Варка робіць яе мяккай і далікатнай на смак. Увесь вараны парэй, падаецца халодным з вінегрэтам, папулярны ў Францыі[14], дзе парэй атрымаў мянушку asperges du pauvre, «спаржа для беднякоў».
  • Смажанне робіць яе больш храбусткай і захоўвае смак.
  • У сырым выглядзе парэй можна выкарыстоўваць у салатах, асабліва добра, калі ён з’яўляецца асноўным інгрэдыентам.

Цыбуля-парэй з’яўляецца інгрэдыентам супаў кокі-лікі[en] і вішысуаз[en], а таксама супа з цыбулі-парэю[en].

З-за яе сімволікі ва Уэльсе яна шырока выкарыстоўваецца ў кухні гэтай краіны. У іншых месцах Вялікабрытаніі цыбуля-парэй вярнулася ў моду толькі ў апошнія 50 гадоў, хоць і на працягу некалькіх стагоддзяў яе ігнаравалі[15].

Кефцікас дэ Праса, або піражкі з цыбуляй-парэем, з’яўляюцца адным з асноўных прадуктаў сефардскай яўрэйскай кухні[en] і падаюцца на такія святы, як Рош га-Шана і Песах.

У турэцкай кухні цыбулю-парэй наразаюць тоўстымі лустачкамі, затым вараць, аддзяляюць ад лісця і, нарэшце, заліваюць начынкай, якая звычайна ўтрымлівае рыс, травы (звычайна пятрушку і кроп), цыбулю і чорны перац. Для сармы з аліўкавым алеем[16] дадаюць парэчкі, кедравыя арэшкі і карыцу, а для сармы з мясам у начынку дадаюць мясны фарш[17]. У Турцыі з цыбулі-парэю таксама гатуюць: zeytinyağlı pırasa (парэй з аліўкавым алеем), ekşili pırasa (кіслы парэй), etli pırasa (парэй з мясам), pırasa musakka (парэй musakka), pırasalı börek (börek з цыбулей-парэем) і pırasa köftesi (катлеты з цыбулі-парэю).

Медыцынскае прымяненне

Лекавае дзеянне парэю было вядома яшчэ ў далёкім мінулым. Яе рэкамендавалі ўжываць хворым падаграю, рэўматызмам, цынгой, пры мочакаменнай хваробе і атлусценні, псіхічным і фізічным ператамленні. Дзякуючы вялікай колькасці соляў калія парэй дэманструе яўнае мачагоннае дзеянне, карысны пры атлусценні, рэўматызме, падагры. У клінічных даследаваннях паказана, што парэй павышае сакраторную функцыю залоз стрававальнага тракта, паляпшае дзейнасць печані, павышае апетыт, мае антысклератычныя ўласцівасці. Сыры парэй супрацьпаказаны пры запаленчых захворваннях страўніка і дванаццаціперснай кішкі.

Іншыя звесткі

Цыбуля-парэй з’яўляецца адным з нацыянальных сімвалаў Уэльса. Паводле легенды, у VI стагоддзі біскуп і асветнік Давід Валійскі падчас бітвы супраць саксаў, якая адбывалася на цыбульным полі, заклікаў сваіх салдат прымацаваць да шлемаў цыбулю-парэй, каб адрозніць сваіх таварышаў ад ворагаў. Таму штогод 1 сакавіка жыхары Уэльса адзначаюць нацыянальнае свята — Дзень святога Давіда.

У Вялікабрытаніі існуе «Таварыства аматараў парэю», члены якога абмяркоўваюць тонкасці вырошчвання гэтай культуры і абменьваюцца рэцэптамі страў.

Цыбуля-парэй — сімвал вакалоіда (галасавой гераіні з серыі Vocaloid2 Character Vocal Series) Хацунэ Міку. Вобраз Хацунэ Міку стаў папулярным пасля таго, як быў выкарыстаны ў відэароліку фінскай песні Ievan Polkka (у роліку ў такт песні Міку махала цыбуляй-парэем).

У казцы Джані Радары «Прыгоды Чыпалліна» (1951) у агародніка Цыбулі Парэю (італ.: Pirro Porro) былі доўгія вусы, канцы якіх жонка агародніка прывязвала да цвікоў на балконе і вешала на іх бялізну.

  • Два квітнеючых парасонікі цыбулі.
    Два квітнеючых парасонікі цыбулі.
  • Значна звялая кветкавая галоўка з адкрытымі кветкамі, а таксама з насеннымі скрыначкамі, якія развіваюцца.
    Значна звялая кветкавая галоўка з адкрытымі кветкамі, а таксама з насеннымі скрыначкамі, якія развіваюцца.
  • Поле цыбулі-парэю ў Хутулсце, Бельгія.
    Поле цыбулі-парэю ў Хутулсце, Бельгія.
  • Нацюрморт з цыбуляй-парэем і чаборам.
    Нацюрморт з цыбуляй-парэем і чаборам.
  • «Чаранок» і карані, якія можна есці.
    «Чаранок» і карані, якія можна есці.
  • Цыбуля-парэй прадаецца ў супермаркеце.
    Цыбуля-парэй прадаецца ў супермаркеце.
  • Насенне цыбулі-парэю.
    Насенне цыбулі-парэю.

Таксаномія

Від Цыбуля-парэй уваходзіць у род Цыбуля (Allium) сямейства Амарылісавыя (Amaryllidaceae) атраду Спаржакветныя (Asparagales).


  яшчэ 24 сямействы (згодна Сістэме APG II)   яшчэ больш за 870 відаў
       
  атрад Спаржакветныя     род Цыбуля    
             
  аддзел Кветкавыя, або Пакрытанасенныя     сямейства Цыбулевыя     від
Цыбуля парэй
           
  яшчэ 44 атрады кветкавых раслін
(згодна Сістэме APG II) 		  яшчэ каля 300 родаў  
     

Крыніцы

  1. ↑ Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне
  2. ↑ Лук // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
  3. ↑ Онлайн-энциклопедия Кругосвет. Лук (руск.). Архівавана з першакрыніцы 17 мая 2011. Праверана 22 красавіка 2011.
  4. ↑ James L. Brewster. Onions and other vegetable alliums. — 2nd ed. — Wallingford, UK: CABI, 2008. — С. 30. — 432 с. — ISBN 978-1-84593-622-8.
  5. ↑ Вивьен Лебекк. Почему во Франции так любят лук-порей [відэа] (руск.). YouTube-канал Шеф Вивьен (9 мая 2022). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2023. Праверана 8 лютага 2023.
  6. ↑ Allium ampeloprasum L. (англ.). Plants of the World Online. Kew Science. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2023. Праверана 8 лютага 2023.
  7. ↑ Михельсон А. Д. Объяснение 25000 иностранных слов, вошедших в употребление в русский язык, с означением их корней (руск.). — М.: Издание книгопродавца А. И. Манухина, 1865. — 718 с.
  8. ↑ Allium porrum L. (англ.). Plants of the World Online. Kew Science. Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2023. Праверана 8 лютага 2023.
  9. ↑ Caroline Foley. The A-Z of allotment vegetables (англ.). — London: New Holland, 2006. — С. 75. — 192 с. — ISBN 978-1-84537-283-5.
  10. ↑ Leek definition and meaning (англ.). Collins English Dictionary. HarperCollins. Архівавана з першакрыніцы 28 верасня 2022. Праверана 8 лютага 2023.
  11. ↑ а б в Плоды земли = Früchte der Erde / Пер. з нем. і предисл. А. Н. Сладкова. — М.: Мир. — 270 с.
  12. ↑ Па даных сайта GRIN (гл. раздзел Спасылкі)
  13. ↑ Librarie Larousse, ed. (1984). Larousse Gastronomique: The World’s Greatest Cooking Encyclopedia. The Hamlyn Publishing Group Limited.
  14. ↑ Micheline Mongrain-Dontigny. Les grands classiques de la cuisine d'ici. — Laval (Québec) Canada, 2016. — С. 52. — 415 с. — ISBN 978-2-89758-209-8.
  15. ↑ Jane Grigson. Jane Grigson's vegetable book : with a new introduction, glossary, and table of equivalent weights and measures for the American edition. — London: Penguin, ([1996? printing]). — С. 291. — 616 с. — ISBN 0-14-046859-5.
  16. ↑ Zeytinyağlı Pırasa Sarması (тур.). takvim.com.tr. Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2023. Праверана 8 лютага 2023.
  17. ↑ Yemek Tarifleri - Dizinlere Ayrılmış Tarifler. www.turkish-media.com. Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2023. Праверана 8 лютага 2023.

Літаратура

як Allium porrum L. Sp. Pl.:

як Allium ampeloprasum var. porrum:

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Цыбуля-парэй&oldid=4796218"