www.fgks.org   »   [go: up one dir, main page]

Jump to content

Cоффеа арабиcа

From Vikipediya

Cоффеа арабиcа (/əˈрæбɪкə/), араб қаҳваси сифатида ҳам танилган, Рўяндошлар оиласига мансуб гулли ўсимлик тури. Бу тур ҳозирда жаҳон бўйлаб ишлаб чиқарилган кофенинг тахминан 60 % ини ташкил этувчи доминант нав ҳисобланади[1]. Арабиcа қаҳваси биринчи марта Яманда етиштирилган ва ХИИ асрда ҳужжатлаштирилган[2][3].

Таксономия

[edit | edit source]

Cоффеа арабиcа биринчи бўлиб Амстердам ботаника боғидан олинган намунани ўрганиб чиққан Антоине де Жуссиэу томонидан илмий таърифланган. У ўсимликни Жасминум арабиcум деб атаган. Линнаэус уни 1737-йилда Cоффеа туркумига жойлаштирди[4].

Cоффеа арабиcа — Cоффеа туркимининг ягона полиплоид тури. Унинг диплоид турларида 2н=22 та хромосомаси бор, cоффеа арабиcада хромосома сони 4н=44 та. Хусусан, Cоффеа арабиcанинг ўзи Cоффеа cанепҳора ва Cоффеа эугениоидес диплоидлари ўртасидаги дурагайланиш натижасида келиб чиққан[5], шунинг учун у геномнинг икки нусхаси бўлган аллотетраплоидга айланган. Cоффеа арабиcа келиб чиқишидаги бу гибридланиш ҳодисаси Шарқий Африкадаги ўзгарувчан атроф-муҳит шароитлари билан боғлиқ[6].

Cоффеа арабиcа

Тавсиф

[edit | edit source]

Ёввойи ўсимликларнинг бўйи 9-12 м гача ўсади, барглари қарама-қарши, оддий эллиптик-тухумсимон то чўзинчоқ, узунлиги 6–12 cентиметр (2.4–4.7 ин) кенглиги 4–8 cентиметр (1.6–3.1 ин), ранги ялтироқ қуюқ яшил. Гуллари оқ, диаметри 10-15 мм бўлиб. Уруғлари данак (одатда „гилос“ деб аталади) диаметри 10-15 мм, ранги ёрқин қизилдан бинафша ранггача. Мева одатда иккита уруғни ўз ичига олади, уруғлари кўпинча қаҳва ловиялари деб аталади.

Тарқалиши ва яшаш жойи

[edit | edit source]

Эфиопия жануби-ғарбий тоғли ҳудуди учун эндемик[7], Cоффеа арабиcа ҳозир Эфиопияда кам учрайди. Cоффеа арабиcа бугунги кунда ўнлаб мамлакатларда етиштирилади[8]. Одатда паст бўйли бута кўринишида ўсади. У Жанубий Судандаги Бома платосидан ҳам топилган. Cоффеа арабиcа Кения шимолидаги Марсабит тоғида ҳам учрайди, аммо бу ҳақиқатан ҳам маҳаллий ёки табиий ҳодиса эканлиги номаълум. Яқинда ўтказилган тадқиқотлар унинг табиийлаштирилганлигини тасдиқлайди[9]. Тур ўз ватанидан ташқарида, Африка, Лотин Америкаси, Жануби- Шарқий Осиё, Ҳиндистон, Хитой, Кариб денгизи ва Тинч океанидаги турли оролларда кенг тарқалган[10].

Cоффеа арабиcа плантациялари

Қаҳва дарахти биринчи марта 1813-йилда Гавайига олиб келинган ва у тахминан 1850-йилга келиб кенг кўламда ўстирила бошланди[11]. Баъзи водийларда у инвазив бегона ўт ҳисобланади[12]. Шри-Ланканинг Канди шаҳри яқинидаги Удаваттакеле ва Ганнорува ўрмон қўриқхоналарида кофе буталари ҳам муаммоли инвазив тур ҳисобланади[13].

Қаҳва Австралиянинг Квинсленд ва Янги Жанубий Уэлсда 1980—1990-йиллардан бошлаб ишлаб чиқарилган[14]. Cоффеа арабиcани Квинсленд жануби-шарқида экологик бегона ўтлар сифатида тасдиқланган[15][16].

Тарихи

[edit | edit source]

Қовурилган қаҳва ловияларидан (ботаника уруғлари) тайёрланган қаҳва ҳақидаги биринчи ёзма ёзуви араб олимларидан келиб чиққан бўлиб, улар иш вақтини узайтиришда қаҳванинг фойдали эканлигини ёзганлар. Ямандаги арабларнинг қовурилган ловиядан пиво тайёрлаш инновацияси дастлаб мисрликлар ва турклар орасида тарқалган, кейин эса бутун дунё бўйлаб тарқалган[17]. Индонезияда Араб кофесини ишлаб чиқариш 1699-йилда Ямандан келтирилган ўсимликлар орқали бошланган. Суматран ва Жава каби Индонезия қаҳвалари оғир вазни ва паст кислоталиги билан машҳур. Бу уларни Марказий Америка ва Шарқий Африкадаги юқори кислотали қаҳвалар билан аралаштириш учун идеал танловга айлантиради[7].

Ўстириш ва фойдаланиш

[edit | edit source]
Cоффеа арабиcа нинг ботаника чизмаси, тахминан 1860-йил
C. арабиcа нинг ботаника чизмаси, тахминан 1880-йилга тегишли.

Cоффеа арабиcа дунёдаги кофе ишлаб чиқаришнинг 60 % ни ташкил қилади[1].

C. арабиcа тўлиқ пишиши учун тахминан етти йил керак бўлади.  Одатда 1300-1500 м гача бўлган баландликда етиштирилади, лекин унинг денгиз сатҳидан паст ва 2,800 м (9,200 фт) баландликда жойлашган плантациялари мавжуд[18].

Ўсимлик паст ҳароратларга бардош бера олади, лекин совуққа эмас ва ўртача ҳарорат 15 анд 24 °C (59 анд 75 °Ф) гача бўлганида яхши ўсади[19]. Савдо навлари асосан 5 метр гача ўсади ва ҳосил йиғиб олишни енгиллаштириш учун бўйи 2 м гача қисқартириб турилади. Cоффеа cанепҳора дан фарқли ўлароқ, C. арабиcани енгил сояда этиштирган маъқул[20].

Экилганидан 2-4 йил ўтгач, C. арабиcа кичик, оқ, жуда хушбўй гулларни ҳосил қилади. Ширин ҳиди ясемин гулларининг ширин ҳидига ўхшайди. Қуёшли кунларда очиладиган гуллар энг кўп резаворлар ҳосил қилади. Бу ҳолат кейинги йилларда ҳосилнинг паст бўлишига ва ҳатто зарарланишига олиб келиши мумкин, чунки ўсимлик ўз соғлиғига зарар этказадиган резаворларнинг пишишига ёрдам беради.

Яхши сақланган плантацияларда дарахтни кесиш орқали гуллашнинг олдини олади. Кейин резаворлар пайдо бўла бошлайди. Улар пишиб этгунга қадар барглар каби қуюқ яшил рангга эга бўлиб, аввал сарғайиб, кейин оч қизил рангга эга бўлиб, охирида порлоқ, қуюқ қизил рангга айланади. Бу вақтда улар „гилос“ деб аталади.

Резаворлар чўзинчоқ ва дона тахминан 1 см узунликда. Қаҳванинг сифати пастлиги уларни жуда эрта ёки кеч териб олишдан келиб чиқади, шунинг учун кўпчилик уларни яхшироқ танлаш учун қўлда териб олади, чунки меваларнинг ҳаммаси бир вақтнинг ўзида пишмайди.

Дарахтларни етиштириш қийин ва ҳар бир дарахт 0.5 то 5.0 килограм (1.1 то 11.0 лб) ҳосил бериши мумкин. Ўсимлик берадиган ҳосилнинг энг қимматли қисми мева ичидаги ловия ҳисобланади. Ҳар бир мевада таркибида ловия бўлган иккита бўлак бор. Қаҳва ловиялари аслида мева ичидаги иккита уруғдир. Бу уруғлар иккита мембрана билан қопланган; ташқи қисми „пергамент кўйлаги“, ички қисми эса „кумуш тери“ деб аталади.

Жавада дарахтларни йилнинг исталган вақтида экиш ва йил давомида ҳосилни йиғиб олиш мумкин. Бразилиянинг баъзи қисмларида ҳосил фақат қишда йиғиб олинади. Ўсимликлар совуқ ёки паст пҲ тупроқ каби ёмон ўсадиган шароитларда шикастланишга мойил бўлиб, улар C. робуста ўсимлигига қараганда зараркунандаларга нисбатан чидамсиздир[21].

ИПCC моделлаштириш асосида прогноз қилинаётган глобал исиш туфайли C. арабиcанинг қисқариши содир бўлиши кутилмоқда[22]. Иқлим ўзгариши — ҳароратнинг кўтарилиши, узоқ давом этадиган қурғоқчилик ва ортиқча ёғингарчилик — араб кофесининг ишлаб чиқаришнинг барқарорлигига таҳдид солади[23].

Гурме қаҳвалари фақат юқори сифатли арабиcа қаҳвасининг юмшоқ навлари бўлиб, дунёдаги энг машҳур арабиcа кофе ловиялари орасида Ямайка Мовий Тоғи, Колумбия Супремо, Тарразу, Коста-Рика, Гватемала Антигуа ва Эфиопия Сидамоси бор[24][25][26].

А Cоффеа арабиcа плантатион ин Сãо Жоãо до Манҳуаçу, Минас Гераис, Бразил
Кофе резаворлари ва ловияларининг тузилиши:
1: марказ
2: ловия (эндосперм) 3: кумуш тери (теста, эпидермис)
4: пергамент қобиқ (корпус, эндокарп)
5: пектин қатлами
6: пулпа (мезокарп)
7: ташқи тери (перикарп, экзокарп)

Cоффеа арабиcа нинг бир штамми табиий равишда жуда кам кофеинни ўз ичига олади лекин оддий қаҳвага ўхшаш таъмга эга[27].

Таҳдидлар

[edit | edit source]

Гарчи у ҳозирда ўзининг табиий ҳудуди бўйлаб 13,5 дан 19,5 миллиардгача бўлган улкан ёввойи популяциясига эга бўлса-да, C. арабиcа кўплаб таҳдидлар туфайли ИУCН Қизил рўйхатида йўқолиб кетиш хавфи остидаги тур саналади. Иқлим о'згариши Эфиопиядаги ёввойи C. арабиcа ўсадиган ҳудудларга юқори ҳароратга сезгирлиги туфайли катта таъсир кўрсатиши мумкин ва ҳисоб-китобларга кўра, популяция 50 — 80 % га камайиши ва ҳудуднинг 40 — 50 % га қисқариши мумкин. 2088-йилга келиб иқлим ўзгариши ўсимлик геномига ҳам таъсир қилиши мумкин. Бундан ташқари, қаҳванинг асосий зараркунандаси бўлган Ҳйпотенемус ҳампеи иқлим исиши сабабли ўсимликка янада кўпроқ зарар етказа бошлайди.

C. арабиcанинг генетик ўзгаришдан сақлаш учун Яманда ёввойи қаҳванинг соғлом популяциясини сақлашга таянилади. Генетик тадқиқотлари шуни кўрсатдики, қаҳва етиштириш ёввойи қаҳванинг генетик яхлитлигига таҳдид солади, чунки бу ҳолат ёввойи генотипларнинг навларга таъсир қилади[28]. Сўнгги бир неча асрларда етиштирилган деярли барча кофе Ямандан атиги бир ҳовуч ёввойи ўсимликлардан келиб чиққан ва бугунги кунда бутун дунё бўйлаб плантацияларда ўсадиган кофе фақат Ямандаги табиатда мавжуд бўлган хилма-хилликнинг 1 % дан камроғини ўз ичига олади[29].

Иқлим ўзгариши, шунингдек, ҳароратга сезгирлик C. арабиcа учун таҳдид бўлиб хизмат қилади. Баъзи тадқиқотлар 2050-йилга келиб, қаҳва етиштириш учун фойдаланиладиган ерларнинг ярмидан кўпи унумсиз бўлиши мумкинлигини кўрсатди. Юқори ҳароратга бардошли Cоффеа стенопҳйлла C. арабиcа ўрнини босиши мумкин[30].

Галерея

[edit | edit source]

Яна қаранг

[edit | edit source]

Манбалар

[edit | edit source]
  1. 1,0 1,1 „Cоффеэ: Wорлд Маркец анд Траде“. Унитед Статес Департмент оф АгриcултуреФореигн Агриcултурал Сервиcе (16-июн 2017-йил). Қаралди: 8-декабр 2017-йил.
  2. Меер, Фредериcк Г. 1965.
  3. Сöндаҳл, М. Р. „Тҳе плант: Оригин, продуcтион анд ботанй“,. Эспрессо Cоффеэ: Тҳе Сcиэнcе оф Қуалитй, Сеcонд Иллй: , Элсевиэр Аcадемиc Пресс, 2005 — 21 бет. ИСБН 978-0-12-370371-2. 
  4. Чарриэр, А. „Ботаниcал Cлассифиcатион оф Cоффеэ“,. Cоффеэ: Ботанй, Биочемистрй анд Продуcтион оф Беанс анд Бевераге Cлиффорд: . Wестпорт, Cоннеcтиcут: АВИ Публишинг, 1985 — 14 бет. ИСБН 978-0-7099-0787-9. 
  5. Лашермес, П.; Cомбес, М.-C.; Роберт, Ж.; Троуслот, П.; Д'Ҳонт, А.; Антҳонй, Ф.; Чарриэр, А. (1–март 1999–йил). „Молеcулар чараcтерисатион анд оригин оф тҳе Cоффеа арабиcа Л. геноме“. Молеcулар анд Генерал Генетиcс. 261-жилд, № 2. 259–266-бет. дои:10.1007/с004380050965. ИССН 0026-8925. ПМИД 10102360.{{cите магазине}}: CС1 маинт: дате формат ()
  6. Йвес Баwин, Том Руттинк, Ариане Стаэленс, Аннелиэс Ҳаэгеман, Пиэт Стоффелен, Жеан‐Cлауде Итҳе Мwанга Мwанга, Исабел Ролдáн‐Руиз, Оливиэр Ҳоннай, Стевен Б. Жанссенс (2020). „Пҳйлогеномиc аналйсис cларифиэс тҳе эволутионарй оригин оф Cоффеа арабиcа“. Жоурнал оф Сйстематиcс анд Эволутион. 59-жилд, № 5. 953–963-бет. дои:10.1111/жсе.12694.{{cите магазине}}: CС1 маинт: мултипле намес: аутҳорс лист ()
  7. 7,0 7,1 Мартинез-Торрес, Мариа Элена. Органиc Cоффеэ. Оҳио Университй, 2006. ИСБН 9780896802476. 26-январ 2016-йилда қаралди. 
  8. Ҳоффманн, Жамес. Тҳе Wорлд Атлас оф Cоффеэ 2нд Эдитион (инглизча). Греат Бритаин: Митчелл Беазлей, 2018 — 12 бет. ИСБН 978-1-78472-429-0. 
  9. Чарриэр & Бертҳауд (1985).
  10. Кеw Wорлд Чеcклист оф Селеcтед Плант Фамилиэс, Cоффеа арабиcа
  11. Ҳаргреавес, Доротҳй. Тропиcал Треэс оф Ҳаwаии. Каилуа, Ҳаwаии: Ҳаргреавес, 1964 — 17 бет. 
  12. „Cоффеа арабиcа (ПИЭР спеcиэс инфо)“. 2012-йил 21-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 15-июл 2011-йил.
  13. Нянатусита, Бҳиккҳу; Диссанаяке, Ражитҳ (2013). „Удаwаттакеле: 'А Санcтуарй Дестроед Фром Wитҳин' (ПДФ). Лорис, Жоурнал оф тҳе Wилдлифе анд Натуре Протеcтион Соcиэтй оф Сри Ланка. 26-жилд, № 5 & 6. 44-бет.
  14. „Cоффеэ“ (инглизча). АгриФутурес Аустралиа. Қаралди: 2-сентабр 2022-йил.
  15. Cриппс, Саллй. „Cоффеэ эрадиcатион wинс wеэд аwард“ (инглизча). Қуээнсланд Cоунтрй Лифе (21-сентабр 2015-йил).
  16. Батианофф, Георге Н.; Бутлер, Дон W. (2002). „Ассессмент оф инвасиве натурализед планц ин соутҳ-эаст Қуээнсланд“ (ПДФ). Плант Протеcтион Қуартерлй. 17-жилд, № 1. 27–34-бет.
  17. Wестерн Арабиа анд тҳе Ред Сеа, Навал Интеллигенcе Дивисион, Лондон 2005, п. 490 ИСБН 0-7103-1034-Х
  18. Счмитт, Чристине Б.. Монтане Раинфорест wитҳ Wилд Cоффеа Арабиcа ин тҳе Бонга Регион (СW Этҳиопиа): Плант Диверситй, Wилд Cоффеэ Манагемент анд Имплиcатионс фор Cонсерватион. Cувиллиэр Верлаг, 2006 — 4 бет. ИСБН 978-3-86727-043-4. 
  19. Тае Куфа Обсо. Эcопҳйсиологиcал Диверситй оф Wилд Арабиcа Cоффеэ Популатионс ин Этҳиопиа: Гроwтҳ, Wатер Релатионс анд Ҳйдраулиc Чараcтеристиcс Алонг а Cлиматиc Градиэнт. Cувиллиэр Верлаг, 2006 — 10 бет. ИСБН 978-3-86727-990-1. 
  20. Прадо, Сара Гуити; Cоллазо, Жаиме А.; Стевенсон, Пҳилип C.; Ирwин, Ребеccа Э. (14–май 2019–йил). „А cомпарисон оф cоффеэ флорал траиц ундер тwо дифферент агриcултурал праcтиcес“. Сcиэнтифиc Репорц (инглизча). 9-жилд, № 1. 7331-бет. Бибcоде:2019НатСР...9.7331П. дои:10.1038/с41598-019-43753-й. ИССН 2045-2322. ПМC 6517588. ПМИД 31089179.{{cите магазине}}: CС1 маинт: дате формат ()
  21. "Cоффеэ: Тҳе Wорлд ин Ёур Cуп."
  22. Давис, Аарон П.; Голе, Тадессе Wолдемариам; Баэна, Сусана; Моат, Жустин (2012). „Тҳе импаcт оф cлимате чанге он индигеноус арабиcа cоффеэ (Cоффеа арабиcа): Предиcтинг футуре трендс анд идентифйинг приоритиэс“. ПЛОС ОНЕ. 7-жилд, № 11. э47981-бет. Бибcоде:2012ПЛоСО...747981Д. дои:10.1371/жоурнал.поне.0047981. ПМC 3492365. ПМИД 23144840.
  23. ван дер Воссен, Ҳерберт; Бертранд, Беноîт; Чарриэр, Андрé (2015). „Нехт генератион вариэтй девелопмент фор сустаинабле продуcтион оф арабиcа cоффеэ (Cоффеа арабиcа Л.): А ревиэw“. Эупҳйтиcа. 204-жилд, № 2. 244-бет. дои:10.1007/с10681-015-1398-з.
  24. „Ос мелҳорес грãос до мундо“ (португалча). Ревиста Вежа. Эдитора Абрил (31-июл 2008-йил). 5-август 2008-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 29-июл 2008-йил.
  25. Фусселл, Беттй. „Тҳе Wорлд Бефоре Старбуcкс“. Тҳе Неw Ёрк Тимес (5-сентабр 1999-йил). Қаралди: 29-июл 2008-йил.
  26. Фабриcант, Флоренcе. „Америcанс Wаке Уп анд Смелл тҳе Cоффеэ“. Тҳе Неw Ёрк Тимес (2-сентабр 1992-йил). Қаралди: 29-июл 2008-йил.
  27. Силваролла, Мариа Б.; Маззафера, Пауло; Фазуоли, Луиз C. (2004). „Плант биочемистрй: А натураллй деcаффеинатед арабиcа cоффеэ“. Натуре. 429-жилд, № 6994. 826-бет. Бибcоде:2004Натур.429..826С. дои:10.1038/429826а. ПМИД 15215853.
  28. Силваролла, М. Б.; Маззафера, П.; Фазуоли, Л. C. (2004). „Плант биочемистрй: А натураллй деcаффеинатед арабиcа cоффеэ“. Натуре. 429-жилд, № 6994. 826-бет. Бибcоде:2004Натур.429..826С. дои:10.1038/429826а. ПМИД 15215853.
  29. Роснер, Ҳилларй (2014-йил октабр). „Савинг Cоффеэ“. Сcиэнтифиc Америcан. 311-жилд, № 4. 68–73-бет. Бибcоде:2014СcиАм.311д..68Р. дои:10.1038/сcиэнтифиcамериcан1014-68. ПМИД 25314878. {{cите магазине}}: сана киритилиши керак бўлган параметрга берилган қийматни текшириш лозим: |дате= (ёрдам)
  30. „Cлимате чанге: Футуре-проофинг cоффеэ ин а wарминг wорлд“ (инглизча). ББC Неwс (19-апрел 2021-йил). Қаралди: 24-апрел 2021-йил.