Honduras

Honduras
isp. República de Honduras

Şior: «Libre, Soberana e Independiente»
Surudi millī: «Tu bandera es un lampo de cielo»
Rūzi istiqlolijat	(az Ispanija)
Zaboni rasmī	isponijoī
Pojtaxt	Tegusigalpa
Şahri kalontarin
Idorai davlat	Çumhuriji prezidentī
Prezident	Xuan Orlando Ernandes
Masohat   • Hamagī   • Foizi ob.	101-um çoj dar çahon 112 090 km² - %
Aholī   • Hamagī (2013)   • Zicī	96-um çoj dar çahon 8 448 465[1] 63 nafar/km²
MMD   • Hamagī (2019)   • Ba sari aholī	-um çoj dar çahon 58,096 mlrd[2] $ $
Puli millī	lempira
Internet-Domen	.hn
Kodi telefon	+504
Soat	UTC -6
Imrūz qismi	{{{Imrūz}}}

Çumhuriji Honduras (isp. República de Honduras [reˈpuβlika ðe onˈduɾas]) — davlat dar Amrikoi Markazī. Dar şimol bo bahri Karib, dar çanubu şarq bo Nikaragua, dar çanubu ƣarb bo Salvador, dar ƣarb va şimol bo Gvatemala hamhudud buda, az çanub onro xaliçi Fonseki uqjonusi Orom ihota kardaast. Masohataş 112 hazor km², ba hududaş, incunin çazirahoi Islasde-la-Baija (Roantan, Utila) doxiland. Daroziji xatti sohiliaş 820 km. Aholiaş 8,4 mln nafar (2014). Pojtaxtaş — ş. Tegusigalpa. Az çihati ma'murī ba 18 departament taqsim meşavad. Idi davlatī — Rūzi istiqlol (15 sentjabr). Vohidi pulī — lempira (1 dollari IMA barobar bo 18,9 lempira).

Soxti davlatī[viroiş | edit source]

Honduras — respublikai prezidentī. Konstitutsijai amalkunanda 11.1.1982 (soli 1995 tahrir şudaast) qabul gardidaast. Sardori davlat va hukumat — Prezident, ki az tariqi ovozdihiji umumiji mustaqim ba muhlati 5 sol (huquqi dubora intixob şudanro nadorad) intixob meşavad. Maqomi oliji qonunbaror — Kongressi milliji parlamenti jakpalatagī (128 vakil dorad), ki ba muhlati 4 sol intixob meşavad. Maqomi oliji sudī — Sudi Olī. A'zoi sudro Kongressi millī ba muhlati 7 sol intixob menamojad. Honduras uzvi SMM, Sozmoni davlathoi Amriko, Bonki bajnalmilaliji taçdid va ruşd, Xazinai Bajnalmilaliji As'or va Gurūhi 77 ast.

Tabiat, soxti geologī, relef, sarvathoi tabiī[viroiş | edit source]

Qarib 80 darsadi masohati Honduras-ro kūhho işƣol kardaand (balandiaşon to 2700 m), sohilhojaş pastu hamvor. Vodiji amiqi tektonikī az şimol ba çanub, az rezişgohi darjoi Ulua to xaliçi Fonsek (280 km) tūl kaşidaast. Sarvathoi zerizaminiaş: surb, ruh, nuqra, tilo, filizzoti ranga, ohan, surma, boksit, sangi marmar. Iqlimaş tropikiji passatī. Harorati mijonai mohona dar pastiho az 22° to 26° S, dar kūhiston az 10° to 24°S. Miqdori borişi solona 3000-5000 mm. Mavsimi serboriş az maj to oktjabr. Darjohoi buzurgaş — Ulua, Anuan, Patuka va Koko ba bahri Karib merezand. Kūli buzurgtarini Honduras — Joxoa dar markazi mamlakat voqe' buda, manbai obi şirini kişvar ast. Dar balandiji to 700 m — beşai tropikiji rutubatnok, az on balandtar beşai hameşasabzi omextai bulutu qaraƣaj; dar vodiho — pattazori ba xuşkī tobovar. Dar Honduras 3 boƣi millī, az çumla parvarişgohi biosferiji sohilhoi darjoi Platano ba rūjxati Merosi umumiçahoniji JuNESKO doxil karda şudaast, ki dar on 7 darsadi çinshoi nodiri hajvonot va nabototi rūi olam hifz karda meşavand. Xatarhoi tabiī — zaminçunbī, jarc, tūfonhoi şadid, maxsusan dar sohilhoi bahri Karib. Muşkiloti asosiji ekologī — iflosşaviji obi kūli Joxoa az partovhoi sanoatī va xoçagiji odamon, nobudşaviji çangalho.

Aholī[viroiş | edit source]

Qarib 86 darsadi aholiji Honduras-ro gondurasihoi ispanizabon taşkil doda, dar kişvar duragaho (ladino), avrupoiho, afriqoihoi Amriko, hinduhoi qabilai majja va digar millatho ham zindagī mekunand. Zaboni rasmī — ispanī (bo şevai amrikoī); dini hukmron — katolikī (97 %), incunin protestantho (3 %) hastand. Afzoişi solonai aholī 2,9 % (2013). Tavallud — 29,8 %, favt — 5,2 %, favti kūdakon- 25,8 nafar ba 1000 navzod. Sababhoi asosiji favt — bemorihoi sirojatī, saraton, dilu raghoi xunguzar. Darozumrī ba hisobi mijona 69,3 (mardho — 67,8, zanho — 71) sol. Ziciji mijonai aholī 63 nafar dar 1 km². 48 darsadi aholiaş şahrnişinand. Şahrhoi buzurgtarinaş Tegusigalpa, San-Pedro-Sula, La-Sejba, Coloma, El Progresso.

Ta'rix[viroiş | edit source]

Az davrahoi qadim dar sarzamini Honduras kişovarzī rivoç jofta, qabilahoi majja dar hududhoi ƣarbiji mamlakat sokin şudand va dar hazorsolai 1 to m. naxustin şahrhoro (Purerto-Ekosondido) bunjod namudand. Tamadduni majja ba peşrafti digar mintaqahoi Honduras musoidat kard. Dar asrhoi 3-9 an'anai şahrsozī vus'at jofta, markazhoi kaloni madanī va farhangiji Kopan, Travesija, Serro-Palenke padid omadand. To ibtidoi asri 16 dar sarzamini Honduras qabilahoi hinduvoni Amriko zindagī mekardand. Soli 1502 sohilhoi Honduras-ro Xristofor Kolumb kaşf kard. Dar asri 16 onro mustamlikaxohoni ispanī zabt va ba hajati general-kapitaniji Gvatemala doxil kardand. Aholiji mahallī va ƣulomoni zangiji afrikoī saxt istismor meşudand. Dar natiçai çangi ozodixohiji mustamlikahoi Ispanija, ki solhoi 1810-26 davom kard, Honduras soli 1821 az tobeijati Ispanija ozod gaşt va soli 1838 respublika e'lon şud. Ba'di in dar Honduras sarmojai Anglija nufuz pajdo kard, vale onro az oxiri asri 19 sarmojai IMA tang karda barovard. Ba'di ba sari hokimijat omadani M. A. Soto (1876-83) zimni islohoti iqtisodī va takmil dodani usuli idorakunī Honduras rū ba taraqqijot ovarda, pojtaxti mamlakat az Komajagua ba Tegusigalpa kūconda şud. Ibtidoi solhoi 30 asri 20 dar Honduras sodiroti banan rivoç jofta, to 80 darsadi sodiroti xoriçiji mamlakatro taşkil medod. Solhoi 1931-32 şūrişhoi dehqononu batrakho ba vuqū' omadand. Diktator Honduras Karias Andino hangomi hukmronī (1933-49) harakathoi demokratiro berahmona paxş karda, beştar ba doirahoi molijaviji xoriçī va sarvatmandoni doxilī takja mekard. Zimni sijosati idorakuniji ū dar mamlakat davrai nisbatan oromī faro rasida, dar sohahoi molija, maorif, rohsozī, sodiroti xoriçī (qahva, banan) va taçdidi neruhoi harbī behbudihoi nazarras padid omad. Dar solhoi hukmroniji Prezident X. M. Galvese (1949-54) nufuzi IMA dar mamlakat afzuda, neruhoi harbiji amrikoī az xoki Honduras ba muqobili Gvatemala interventsija sar kardand. Soli 1954 harakati xalqiji ziddi sijosati amrikoiparastī avç girift. Soli 1957 X. R. Vileda Morales prezident intixob gardida, islohoti agrarī va ruşdi sohai maorifro peş girift va mamlakat ba bozori umumiji kişvarhoi Amrikoi Markazī vorid şud. Soli 1963 namojandai harbijon O. E. Lopes Areljano zimni tabadduloti harbī sardori davlat şud, ki bo monopolijahoi IMA aloqamand bud. Nizomijon ba sari hokimijat omada, na tanho hizbhoi sijosiji peşqadam, balki namojandagoni vatanparvari sarmojadoroni milliro niz ta'qib mekardand. Ijuni 1971 konservator Ramon E. Krus prezidenti mamlakat şud, vale bar asari tabadduloti harbī 4 dekabri 1972 hukumatro boz O. E. Lopes Areljano ba dast girift.

Ba'di tabadduloti 22 apreli 1975 general X. A. Melgar Kastro prezident şud. Hukumati nav, sarfi nazar az izhoroti candinkaratai xud dar borai tatbiqi barnomai milliji taraqqijot va idomai islohoti agrarī, sijosatero peş girift, ki ba manfiathoi latifundistho va sarvatmandoni irtiçoiji bo monopolijahoi xoriçī aloqamand muvofiqat mekard. 7 avgusti 1978 dar Honduras tabadulloti harbī ba amal omada, hokimijat ba dasti sarvari xuntai harbī P. Pas Garsia guzaşt va. X. A. Melgar Kastro sarnagun şud. Dar in davra muborizai ittihodi neruhoi demokratiji mamlakat afzud, to ki dar Honduras digargunihoi kullī ba amal omada, tobeijat va qafomoniji kişvar barham doda şavad va munosibat bo hamsojahoi xoriçī, baxusus Salvador behtar gardad. Dar natiça 30.10.1980 dar Lima şartnomai sulhi Honduras bo Salvador ba imzo rasid. Janvari 1982 liberal R. Suaso Kordova prezidenti mamlakat intixob şud. Soli 1990 kursiji prezidentī nasibi konservator L. Kalljexas Romero gardid. Soli 1993 liberal K. R. Rejna Idjakes prezidenti Honduras intixob gardida, baroi kohiş dodani naqşi artiş dar mamlakat va kam kardani xaroçoti sohai mudofia jak qator coraçūiho namud va nafaroni ƣajrinizomiro ba vazifahoi rohbarikunanda ta'jin kard. Soli 1995 parlumoni Honduras xidmati harbiji maçburiro barham dod. Solhoi 1997—2002 liberal K. R. Flores Fakusse prezidentiji Honduras-ro bar dūş doşta, vazifai raisi neruhoi musallahro barham dod va Şūroi oliji harbiro parokanda kard. Solhoi 2002-05 namojandai hizbi milliji mamlakat R. R. Maduro Xoest prezident intixob gardida, bo Kuba munosibathoi diplomatiji 41 sol qabl qat'gardidai mamlakatro barqaror namud. Dar ra'jpursiji 27.11. 2005 ƣolibijat nasibi liberal Manuel Zelajja Rosales gardid, ki soli 2009 bo hukmi sud az vazifaaş sabukdūş gardid. Holo Xuan Orlando Ernandes prezidenti Honduras meboşad.

Hizbhoi sijosī va sozmonho[viroiş | edit source]

Dar Honduras asosan du hizb — Hizbi millī (konservativī, ta'sisaş 1891) va Hizbi liberalī (naxust hizbi mijonaholon bud, ta'sisaş 1891) nufuz dorand. Dar Honduras incunin Hizbi xristianī-demokratī (ta'sisaş 1977), Hizbi ehjo va jagonagī (ta'sisaş 1970) fa'olijat mekunand. Konfederatsijai mehnatkaşoni Honduras (1964), Markazi generaliji mehnatkaşon (1966), Assotsiatsijai milliji dehqonon az çumlai taşkilothoi Ittifoqhoi kasaba meboşand.

Iqtisod[viroiş | edit source]

Honduras mamlakati az çihati iqtisodī qafomondai Amrikoi Lotinī mahsub mejobad. Maçmūi mahsuloti doxiliaş (MMD) 35,2 mlrd dollari amrikoī (2013) buda, az on 13,5 % ba sohai kişovarzī, 30,7 % ba sanoat, 56 % ba sohai xidmatrasonī rost meojad. Mablaƣguzoriji xoriçī beştar az çonibi IMA ba roh monda şudaast, ki asosan dar mintaqahoi ozodi iqtisodī ba istehsoli mahsuloti sodirotī (beştar bofandagī va dūzandagī) ravona gardidaand. Istehsoli nerui bark — 5,5 mlrd kVt, marmar, gac, ohak va namak istixroç va korkard karda meşavad. Peşrafti soxtmon ba istehsoli manba'hoi sement musoidat namuda, Honduras dar Amrikoi Lotinī ba'di Brazilija va Meksika ba çoi sevvum baromad. Dar sanoati sabuk sohahoi asosiji on — xūrokvorī, dūzandagī, bofandagī, korkardi cūb, incunin kosibī rivoç dorad. Dar Honduras kişovarzī ruşd jofta, asosan baroi sodirot banan, qahva, ravƣani naxl, mahsuloti bahrī, sigor, tilo va baroi iste'moli doxilī çuvorimakka, şolī, arzan, paxta, tamoku mekorand. Az xoriça moşinu taçhizot, mahsuloti xūroka, molhoi sanoatī, sūzişvorī va taçhizoti naqlijotī vorid meşavand. Şarikoni asosiji tiçoratiaş — IMA, Salvador, Gvatemala, Meksika, Kosta Rika va Xitoj. Corvodorī va mohidorī niz taraqqī kardaand. Bandarhoi asosiaş: La-Sejba, Puerto-Kastila, Puerto-Kortes, San-Lorenso, Puerto-Lempira.

Maorif[viroiş | edit source]

77 darsadi aholiji az 15-sola bolo savodnokand. Baroi xonandagoni az 7 to12 — sola ta'limi hatmiji rojgon çorī şudaast. Ma'lumoti olī asosan dar Donişgohi milliji Tegusigalpa (1947), Donişgohi omūzgoriji milliji ba nomi Fransisko Moransa, Donişgohi ba nomi Xose Sesilio del Vale, Donişgohi katolikiji Gonduras va donişgohi texnologī doda meşavad. Akademijai Honduras dar Tegusigalpa voqest. Kitobxonai millī (1880) va Osorxonai millī dorad.

Nigohdoriji tandurustī[viroiş | edit source]

Dar sohai tandurustī muassisahoi davlatī va xususī fa'olijat doşta, 1382 markazi salomatī, 91 bemorxona mavçudand. Beş az 55,4 darsadi mablaƣguzoriji sohai tandurustī ba davlat va 44,6 % ba sektori xususī rost meojad.

Adabijot va hunar[viroiş | edit source]

Adabijoti navi Honduras asosan solhoi 1820 ba'di farorasiji istiqlol taşakkul joftaast. Adiboni namojoni Honduras: R. E. Vale şoir, ta'rixnigor va esseist, A. Dias Losano (romanhoi ta'rixiji «Nur dar pajroha» (1931), «Şahr andaruni otaş» (1966), Honduras K. Suares — saromadi aş'ori nafisi şoirona, R. Sosa (mukofoti adabijoti ispanizabononro noil şud; 1968), S. Lasso (romani «Buqalamuni xufta», 1999), X. L. Ovedo («Nomzad», 1993), R. Kesado («Hangomai banan», 1999), S. Rodriges Indiano («Kabudiji illatbor», 2000).

San'ati tasviriji Honduras dar zaminai tamadduni qabilai qadimiji majja taşakkul joftaast. Jake az markazhoi qadimiji tamadduni Honduras dar ş. Kopan voqest, ki dar on ço xarobai ahrom, ma'badhoi boşukūh va imorathoi kandakoriji rūisangī mahfuz mondaand. Ba'di asri 16 tamadduni avrupoī dar san'ati me'moriji Honduras nufuz joftaast, ki namunai barçastai on ibodatxonai de-Fuerte dar Truxilo (oxiri asri 16) meboşad. Soli 1940 dar Tegusigalpa maktabi sanoei nafisa ta'sis joft, ki ba ruşdi san'ati tasviriji milliji Honduras zamina guzoşt. Rassomoni namojoni Honduras: P. Selaja Sera, M. A. Ruis, A. Lopes Rodesno, X. A. Velaskes va digaron. Musavvarai L. E. Padilja sazovori Mukofoti avvali tolori SMM (1980) gardid.

Rasonaho[viroiş | edit source]

Dar Honduras 4 şabakai televizionī, 11 şabakai televizioniji mavçrasonī amal mekunand. Namoişhoi televizonī az tariqi şirkati davlatī va xususī peşkaş megardand. Rūznomahoi maşhuraş: «La Prenza Honduras», «Honduras This Week», «El Heraldo».

Ezoh[viroiş | edit source]

Adabijot[viroiş | edit source]

• Kapranova Ju. V. Respublika Gonduras.//Latinskaja Amerika i Karibы: Politiceskie institutы i protsessы. M., 2000;
• Stranы i regionы mira: ekonomiko-politiceskij spravocnik. M., 2009; Stranы mira. M., 2011.

Sarcaşma[viroiş | edit source]

• Gonduras // Viclas — Gūjanda. — D. : SIEMT, 2015. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.