Kamerun: Skilnad mellom versjonar

Republic of Cameroon République du Cameroun (norsk: Kamerun, kamerunsk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«Chant de Ralliement»
Motto	Fransk: Paix, Travail, Patrie, Engelsk: Peace, Work, Fatherland (Fred, Arbeid, Fedreland)
Offisielle språk	Engelsk og fransk
Hovudstad	Yaoundé
Styresett President Statsminister	Republikk Paul Biya Philémon Yang
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	475 440 km² (53.) 1,3 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Tettleik	24 994 885 (52.) 52,6 /km² (126.)
Sjølvstende   - Dato	Frå Frankrike og Storbritannia 1. januar 1960
Nasjonaldag	20. mai (Republikkens dag)
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	72 110 mill. USD (94.) 3 400 USD (155.)
Valuta	CFA-franc (XAF)
Tidssone	UTC +1
Telefonkode	+237
Toppnivådomene	.cm

Kamerun er ein stat i Sentral-Afrika, som har kyst mot Biafrabukta i Guineabukta og grensar til Nigeria i vest og nordvest, Tsjad i nord og aust, Den sentralafrikanske republikken i aust og Kongo-Brazzaville, Gabon og Ekvatorial-Guinea i sør.^[1]

Landet har kring 27 millionar innbyggjarar (est. 2021) som høyrer til rundt 200 ulike folkegrupper. Dei fleste talar bantuspråk.^[1]

Kamerun blei oppretta som sjølvstendig stat i 1961. Det var tysk koloni frå 1884 til 1919, og var deretter under delt fransk og britisk kontroll.^[1]

Namn

Namnet «Kamerun» stammar frå eit eksonym gjeve til Wourielva av portugisarar, som kalla henne Rio dos Camarões eller 'rekeelva'. Elva hadde då store mengder av rekearten Lepidophthalmus turneranus.^[2][3] Det portugisiske namnet på landet er framleis Camarões. Nemninga blei utvida til å omfatta fjellandskapet rundt elva, og i 1884 tok dei tyske kolonimaktene i bruk «Kamerun» som namn for heile protektoratet sitt her.^[4]

Geografi

Kamerun ligg tett på ekvator, noko som gjev høge og jamne temperaturar. Ved kysten finst det regnskog. Nordaust i landet er det gold savanne, lenger sør i det sentrale Kamerun ligg det høgland med mange fjell. Den sørlege delen er hovudsakleg slettelandskap.

Frå det høgaste fjellet i landet, det vulkanske Kamerunfjellet (Mont Cameroun) på (4 095 meter ved kysten, strekker det seg ei uregelmessig kjede av fjell, høgdedrag og platå nesten heilt til Tsjadsjøen i den nordlege enden av landet. Denne regionen har eit mildt klima, særleg på den vestlege høgsletta, sjølv om det fell mykje nedbør. Jordsmonnet her er blant det rikaste i Kamerun, særleg rundt det vulkanske Kamerun-fjellet. Vulkanske utbrot her har danna kratersjøar. 21. august 1986 førte eit utslepp av karbondioksid frå ein av desse sjøane, Nyossjøen, til at mellom 1 700 og 2 000 menneske omkom.

Cameroon har fire ulike dreneringsområde.^[4] I sør er hovudelvene Ntem, Nyong, Sanaga og Wouri. Desse renn sørvest- eller vestover ut i Guineabukta. Dja og Kadéï renn søraustover og ut i Kongoelva. I Nord-Kamerun renn Bénouéelva nord og vest til ho renn ut i Nigerelva. Logone renn nordover og ut i Tsjadsjøen, som Kamerun delar med tre naboland.^[5]

Klima

Kamerun ligg i eit grenseområde mellom fleire afrikanske vêrregime. Det er få stader i verda som kan få så mykje nedbør som kystdeltaet i Kamerun, der sørvestleg vind vert pressa opp av fjella (orografisk heving) i Kamerun og nabolanda. Douala sin årlege nedbørsnormal er på 4027 mm, og det mest kjem då frå mars til november. Lenger aust regnar det litt mindre, og nedbøren her minkar eit par veker i juli mellom dei to passeringane av den intertropiske konvergenssona (ITCZ). Yaoundé har ein årleg nedbørsnormal på 1555 mm. Det meste av regnet kjem i korte, men intense, periodar, og vert avløyst av ein frisk austleg vind og klår himmel.

Den smale stripa i Nord-Kamerun strekkjer seg inn i Sahelområdet. Her har ein meir spreidd nedbør i tida juni til september, og elles på året tørt og svært varmt vêr. Nettene her er ganske behagelege i desember og januar, då temperaturen går ned mot 15 °C før han sprett opp att i rundt 32 °C om ettermiddagen. Frost har ein stort sett berre på fjelltoppane som strekkjer over 3000 m over havet.

Historie

Området dagens Kamerun ligg i blei fyrst folkesett i yngre steinalder. Folkegrupper som har vore busette i området lengst er pygméfolk, som baka.^[6] Saokulturen oppstod kring Tsjadsjøen rundt år 500. Han la grunnen for Kanemriket og etterfølgjaren Bornuriket. I vest oppstod det kongerike og høvdingdøme.

Portugisiske sjømenn nådde kysten i 1472. Dei merka seg dei sotre mengdene av reker og krepsdyr i elva Wouri, og kalla henne Rio dose Camarões, portugisisk for 'Rekeelva'. Dette gav seinare namnet Kamerun.^[7] Dei neste hundreåra dreiv europeiske interesser regelmessig handel med kystbefolkningane, og kristne misjonærar drog innover i landet. På byrjinga av 1800-talet leia Modibo Adama fulanisoldater i eit jihad i nord mot ikkje-muslimske og delvis muslimske folk, og grunnla Adamawa-emiratet. Bufastea folk flykta frå fulaniane, og det fann stad ei stor folkeomflytting.^[8]

Det tyske keisardømet gjorde krav på territoriet som kolonien Kamerun 1884, og starta ei stadig framrykking innover i landet i det som blei til kolonien Tyske Kamerun. Dei byrja prosjekt for å betra infrastrukturen i kolonien, med hjelp av ein hard bruk av tvangsarbeid.^[9] Etter at Tyskland tapte fyrste verdskrigen blei Kamerun eit NF-mandatområde og blei delt i Fransk Kamerun, Cameroun (Austkamerun) og Britisk Kamerun, Cameroons (Vestkamerun) i 1919. Franskmennene integrerte forsiktig fransk kamerunsk økonomi med den til Frankrike, og forbetra infrastrukturen med kapitalinvesteringar, utdanna arbeidskraft og fortsett bruk av tvangsarbeid.^[10][9] Britane administrerte territoriet sitt frå nabolandet Nigeria. Dei infødde klaga over at dette gjorde dei til ein forsømd «koloni av ein koloni». Det kom mange nigerianske arbeidsvandrarar til sørlege britiske Kamerun. Dette gjorde slutt på tvangsarbeidet, men opprørte dei innfødde folka der.^[11] NF-mandata blei gjort om til forvaltarskapsområde under SN i 1946, og spørsmålet om sjølvstende blei vekt i Fransk Kamerun.^[10] Frankrike forbaud det mest radikale politiske partiet, Union des Populations du Cameroun (UPC), den 13. juli 1955. Dette forårsaka ein langvarig geriljakrig og drapet på partileiaren Ruben Um Nyobé.^[12] I Britisk Kamerun var spørsmålet om ein skulle gjenforeinast med Fransk Kamerun eller bli del av Nigeria.

Etter andre verdskrigen auka uroa i den franske delen, og førte etterkvart til at Frankrike og SN gav landet sjølvstende 1. januar 1960 under president Ahmadou Ahidjo. Den 1. oktober 1961 blei landet gjenforeint med det tidlegare britiske sørlege Kamerun etter ei folkeavstemming, og danna Forbundsrepublikken Kamerun. Den tyske kolonien hadde likevel vore større enn det nye landet Kamerun. Delar av han ligg i dagens Nigeria, Tsjad, Sentralafrika og Gabon. Ahidjo utnytta den pågående krigen mot UPC og redsle for etniske konfliktar til å konsentrera makta til presidentposten, og heldt fram med dette òg etter at UPC var blitt slått ned i 1971.^[12] Partiet hans, Cameroon National Union (CNU), blei det einaste lovlege partiet i landet frå 1. september 1966, og i 1972 blei det føderale systemet avskaffa til fordel for ein einingsstat som blei styrt frå Yaoundé.^[13] Ahidjo følgde ein økonomisk politikk med "planlagd liberalisme", der han prioriterte kommersielt jordbruk og oljeutvinning. Regjeringa nytta oljepengar for å skapa ein statleg valutareserve, betala bønder og finansiera større utviklingsprosjekt. Mange initiativ slo feil, ettersom Ahidjo tilsette ukvalifiserte allierte til å driva dei.^[14]

Ahidjo gjekk av 4 november 1982 og gav makta til etterfølgjaren sin etter grunnlova, Paul Biya. Abidjo heldt likevel på kontrollen over CNU, og prøvde styra landet frå kulissane fram til Biya og hans allierte fekk han til å gå av. Biya byrja regjeringstida si med å retta seg mot eit meir demokratisk styre, men eit mislykka statskupp førte han meir i retning mot leiingsstilen til føregangaren sin.^[15] På midten av 1980-talet til slutten av 1990-talet var landet i økonomisk krise som ei følgje av internasjonale økonomiske vilkår, tørke, fallande oljeprisar og mange år med korrupsjon og misskjøtsel. Kamerun vende seg til utanlandsk bistand, skar ned på statlege utgifter og privatiserte industriar. Det blei innført fleirpartisystem i desember 1990. Etterkvart etterspurde engelskspråkleg aktivistgrupper større sjølvstyre, og nokre ville ha fullstendig sjølvstende som Republikken Ambazonia.^[16]

Landet har i allmennheit vore stabilt, noko som har gjort det mogleg å utvikla jordbruk, vegar, jernbaner og petroleumsindustri. Etter at Kamerun i nyare år er blitt noko meir demokratisk, ligg den politiske makta framleis hjå eit etnisk oligarki.^[17]

Folkesetnad

Språk

Kamerun har om lag 280 ulike språk,^[18] som høyrer til språkfamiliane nigerkongo-språk, afroasiatiske språk og nilosahariske språk. Offisiell status har berre dei tidlegare kolonispråka fransk og engelsk. I dei tre nordlegaste regionane er fulfulde viktigaste lingua franca, i resten av landet det engelskbaserte pidginspråket wescos.

Byar

Over halvparten av innbyggjarane i Kamerun bur i byar. Folketettleiken er høgast langs delar av kysten, dei vestlege høglanda, Nord-Kamerun og skogen i sør, og lågast i søraust.^[4]

Dette er dei største byane i landet, etter innbyggjartal:

1. Douala - 1 310 400
2. Yaoundé - 1 187 100
3. Garoua - 411 100
4. Kousséri - 333 300
5. Bamenda - 327 000
6. Maroua - 299 600
7. Ngaoundéré - 185 700
8. Bafoussam - 180 200
9. Bertoua - 152 800
10. Loum - 137 100

Regionar

Kamerun er delt inn i 10 regionar, som vist i tabellen under. Kvar region er delt inn i fleire departement.^[1]

Kultur

Massemedium

Sjølv om trykkefridommen i landet har betra seg sidan byrjinga av 2000-talet er pressa korrumpert og avhengig av særinteresser og politiske grupperingar.^[20] Aviser driv rutinemessig sjølvsensur for å unngå dårleg merksemd frå styresmaktene.^[21] Dei største radio- og TV-stasjonane er statlege.^[22]

Kunstartar

Musikk og dans

Musikk og dans er ein viktig del av kamerunske seremoniar, festivalar, sosiale høve og historieforteljing.^[23] Tradisjonelle dansar er strengt koreograferte og skil menn frå kvinner, eller har forbod for eit av kjønna frå å delta.^[24] Formåla til dansane varierer frå rein underhaldning til religiøs ærbødigheit.^[25] Tradisjonelt er musikk blitt formidla munnleg. I ei typisk framføring følgjer ei gruppe ein solist.^[26] Det musikalske akkompagnementet kan vera så enkelt som klapping eller tramping, men tradisjonelle instrument er mellom anna klokker som dansarane har på seg, klappepinnar, trommer og talande trommer, fløyter, trompetar, skramler, strengeinstrument, fløyter og xylofonar.^[27] Nøyaktig samansetjing varierer etter etnisk gruppe og region. Nokre songarar syng fullstendige songar sjølve, akkompagnert av eit harpliknande instrument.^[26][28]

Populære musikkstilar er mellom anna ambasse bey ved kysten, assiko blant bassafolk, mangambeu blant bangangtefolk og tsamassi blant bamilekefolk.^[29] Nigeriansk musikk har påverka engelskspråklege kamerunske artistar, og Prince Nico Mbargas sin highlife-hit "Sweet Mother" er den mest selde afrikanske låten nokon sinne.^[30] Dei to mest populære stilane er makossa og bikutsi. Makossa blei utvikla i Douala og blandar folkemusikk, highlife, soul og soukous. Artistar som Manu Dibango, Francis Bebey, Moni Bilé og Petit-Pays populariserte stilen over heile verda på 1970- og 1980-talet. Bikutsi var opphavleg krigsmusikk blant ewondofolk. Artistar som Anne-marie Nzié utvikla det til ein populær dansemusikk på byrjinga av 1940-talet, og seinare artistar som Mama Ohandja og Le Têtes Brulées populariserte stilen internasjonalt på 1960-, 1970- og 1980-talet.^[31]

Biletkunst

Tradisjonell kunst og handverk blir utøvd over heile landet for kommersielle, dekorative og religiøse formål. Treskjeringar og skulpturar er særleg vanlege.^[32] Den høge kvaliteten på leiren frå høglanda i vest gjer han eigna til pottemaking og annan keramikk.^[25] Andre handverk er mellom anna korgveving, perlearbeid, messing- og bronsearbeid, utskjering og måling av kalebassar, broderi og lêrarbeid.

Litteratur

Kamerunsk litteratur og film har følgd både europeiske og afrikanske tema. Forfattarar i kolonitida, som Louis-Marie Pouka og Sankie Maimo, blei utdanna av europeiske misjonærar og tala for assimilering til europeisk kultur som måten å føra Kamerun inn i den moderne verda på.^[33] Etter andre verdskrigen analyserte og kritiserte forfattarar som Mongo Beti og Ferdinand Oyono kolonialismen og forkasta assimilering.^[34] Kort etter sjølvstendet utforska filmskaparar som Jean-Paul Ngassa og Thérèse Sita-Bella liknande tema.^[35] På 1960-talet utforska Mongo Beti og andre forfattar postkolonialisme, problem i Afrika utvikling og gjeninnhenting av afrikansk identitet.^[36]

Film

Samtidig tok filmskaparar som Jean-Pierre Dikongué Pipa og Daniel Kamwai på midten av 1970-talet for seg konfliktar mellom det tradisjonelle og det postkoloniale samfunnet. Litteratur og filmar dei neste to tiåra konsentrerte seg meir om heilt kamerunske tema.^[37]

Arkitektur

Tradisjonell bustadbygging nyttar lokalt tilgjengelege materialar og varierer ifrå provisoriske skjul av tre og lauv blant nomadiske mbororofolk til firkanta husa av leire med halmtak blant folka i sør. Bustader tilverka av material som sement og blekk er blitt stadig meir vanleg.^[38]

Tradisjonar

Heilagdagar og høgtider

Det finst sju årlege nasjonale høgtidsdagar. Blant dei rørlege høgtidsdagane er dei kristne heilagdagane langfredag, påskedag, andre påskedag og Kristi himmelferdsdag og dessutan dei muslimske heilagdagane id ul-fitr, id ul-adha og id milad nabi.^[39]

Kvar av dei ulike folkegruppene i Kamerun har sine eigne kulturelle uttrykk. Typiske markeringar er mellom anna fødslar, dødsfall, såtid, haust og religiøse ritual.

Matkultur

Maten i Kamerun varierer etter region, men eit stort kveldsmåltid med ein rett er vanleg over heile landet. Ein typisk matrett kan baserast på cocoyam, mais, maniok, hirse, kokebanan, potet, ris eller jams, som ofte blir knust til deigliknande fufu. Dette blir servert med ein saus, suppe eller gryterett laga av bladgrønsaker, jordnøtter, palmeolje eller andre ingrediensar.^[40] Kjøt og fisk er populære, men dyre, tilleggsingrediensar.^[41] Matrettene er ofte ganske sterke, og smaksette med salt, paprika og Maggi.^[42] Vatn, palmevin og hirseøl er dei tradisjonelle måltidsdrikkane, men øl, brus og vin har auka i popularitet.^[43] Bestikk er no utbreidd, men maten har tradisjonelt blitt eten med høgrehanda. Frukosten består av restar eller brød og frukt med kaffi eller te. Snakk sitt er populære, særleg i større byar, der ein kan kjøpa dei frå gateseljarar.

Idrett

Staten går sterkt inn for all slags idrett. Blant dei tradisjonelle idrettane er kanopadling og bryting, og fleire hundre løparar deltar i 40-kilometerløpet Mount Cameroon Race of Hope kvart år.^[44] Kamerun er eit av nokre få tropiske land som har deltatt i Vinter-OL. Idrettslivet i Kamerun er likevel dominert av fotball. Det finst mange av amatørfotballag, som kan organiserast etter etnisitet eller av selskap. Kamerun sitt herrelandslag i fotball har vore eit av dei mest suksessrike i Afrika sidan det fekk sterke resultat i VM i fotball 1990. Kamerun har vunne fem titlar i den afrikanske meisterskapen i fotball for herrar og gullmedaljen i OL 2000.^[45]

Kjelder

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Kamerun

• Offisiell nettstad

Denne geografiartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.