Kamerun: Skilnad mellom versjonar

Republic of Cameroon République du Cameroun (norsk: Kamerun, kamerunsk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«Chant de Ralliement»
Motto	Fransk: Paix, Travail, Patrie, Engelsk: Peace, Work, Fatherland (Fred, Arbeid, Fedreland)
Offisielle språk	Engelsk og fransk
Hovudstad	Yaoundé
Styresett President Statsminister	Republikk Paul Biya Philémon Yang
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	475 440 km² (53.) 1,3 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Tettleik	24 994 885 (52.) 52,6 /km² (126.)
Sjølvstende   - Dato	Frå Frankrike og Storbritannia 1. januar 1960
Nasjonaldag	20. mai (Republikkens dag)
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	72 110 mill. USD (94.) 3 400 USD (155.)
Valuta	CFA-franc (XAF)
Tidssone	UTC +1
Telefonkode	+237
Toppnivådomene	.cm

Kamerun er ein stat i Sentral-Afrika, som har kyst mot Biafrabukta i Guineabukta og grensar til Nigeria i vest og nordvest, Tsjad i nord og aust, Den sentralafrikanske republikken i aust og Kongo-Brazzaville, Gabon og Ekvatorial-Guinea i sør.^[1]

Landet har kring 27 millionar innbyggjarar (est. 2021) som høyrer til rundt 200 ulike folkegrupper. Dei fleste talar bantuspråk.^[1]

Kamerun blei oppretta som sjølvstendig stat i 1961. Det var tysk koloni frå 1884 til 1919, og var deretter under delt fransk og britisk kontroll.^[1]

Namn

Namnet «Kamerun» stammar frå eit eksonym gjeve til Wourielva av portugisarar, som kalla henne Rio dos Camarões eller 'rekeelva'. Elva hadde då store mengder av rekearten Lepidophthalmus turneranus.^[2][3] Det portugisiske namnet på landet er framleis Camarões. Nemninga blei utvida til å omfatta fjellandskapet rundt elva, og i 1884 tok dei tyske kolonimaktene i bruk «Kamerun» som namn for heile protektoratet sitt her.^[4]

Geografi

Kamerun ligg tett på ekvator, noko som gjev høge og jamne temperaturar. Ved kysten finst det regnskog. Nordaust i landet er det gold savanne, lenger sør i det sentrale Kamerun ligg det høgland med mange fjell. Den sørlege delen er hovudsakleg slettelandskap.

Frå det høgaste fjellet i landet, det vulkanske Kamerunfjellet (Mont Cameroun) på (4 095 meter ved kysten, strekker det seg ei uregelmessig kjede av fjell, høgdedrag og platå nesten heilt til Tsjadsjøen i den nordlege enden av landet. Denne regionen har eit mildt klima, særleg på den vestlege høgsletta, sjølv om det fell mykje nedbør. Jordsmonnet her er blant det rikaste i Kamerun, særleg rundt det vulkanske Kamerun-fjellet. Vulkanske utbrot her har danna kratersjøar. 21. august 1986 førte eit utslepp av karbondioksid frå ein av desse sjøane, Nyossjøen, til at mellom 1 700 og 2 000 menneske omkom.

Cameroon har fire ulike dreneringsområde.^[4] I sør er hovudelvene Ntem, Nyong, Sanaga og Wouri. Desse renn sørvest- eller vestover ut i Guineabukta. Dja og Kadéï renn søraustover og ut i Kongoelva. I Nord-Kamerun renn Bénouéelva nord og vest til ho renn ut i Nigerelva. Logone renn nordover og ut i Tsjadsjøen, som Kamerun delar med tre naboland.^[5]

Klima

Kamerun ligg i eit grenseområde mellom fleire afrikanske vêrregime. Det er få stader i verda som kan få så mykje nedbør som kystdeltaet i Kamerun, der sørvestleg vind vert pressa opp av fjella (orografisk heving) i Kamerun og nabolanda. Douala sin årlege nedbørsnormal er på 4027 mm, og det mest kjem då frå mars til november. Lenger aust regnar det litt mindre, og nedbøren her minkar eit par veker i juli mellom dei to passeringane av den intertropiske konvergenssona (ITCZ). Yaoundé har ein årleg nedbørsnormal på 1555 mm. Det meste av regnet kjem i korte, men intense, periodar, og vert avløyst av ein frisk austleg vind og klår himmel.

Den smale stripa i Nord-Kamerun strekkjer seg inn i Sahelområdet. Her har ein meir spreidd nedbør i tida juni til september, og elles på året tørt og svært varmt vêr. Nettene her er ganske behagelege i desember og januar, då temperaturen går ned mot 15 °C før han sprett opp att i rundt 32 °C om ettermiddagen. Frost har ein stort sett berre på fjelltoppane som strekkjer over 3000 m over havet.

Folkesetnad

Språk

Kamerun har om lag 280 ulike språk,^[6] som høyrer til språkfamiliane nigerkongo-språk, afroasiatiske språk og nilosahariske språk. Offisiell status har berre dei tidlegare kolonispråka fransk og engelsk. I dei tre nordlegaste regionane er fulfulde viktigaste lingua franca, i resten av landet det engelskbaserte pidginspråket wescos.

Byar

Over halvparten av innbyggjarane i Kamerun bur i byar. Folketettleiken er høgast langs delar av kysten, dei vestlege høglanda, Nord-Kamerun og skogen i sør, og lågast i søraust.^[4]

Dette er dei største byane i landet, etter innbyggjartal:

1. Douala - 1 310 400
2. Yaoundé - 1 187 100
3. Garoua - 411 100
4. Kousséri - 333 300
5. Bamenda - 327 000
6. Maroua - 299 600
7. Ngaoundéré - 185 700
8. Bafoussam - 180 200
9. Bertoua - 152 800
10. Loum - 137 100

Regionar

Kamerun er delt inn i 10 regionar, som vist i tabellen under. Kvar region er delt inn i fleire departement.^[1]

Historie

Området dagens Kamerun ligg i blei fyrst folkesett i yngre steinalder. Folkegrupper som har vore busatte i området lengst er pygméfolk, som baka.^[8] Saokulturen oppstod kring Tsjadsjøen rundt år 500.Han la grunnen for Kanemriket og etterfølgjaren Bornuriket. I vest oppstod det kongerike og høvdingdøme.

Portugisiske sjømenn nådde kysten i 1472. Dei merka seg dei mengdene av reker og krepsdyr i elva Wouri, og kalla henne Rio dose Camarões, portugisisk for 'Rekeelva'. Dette gav seinare namnet Kamerun.^[9] Dei neste hundreåra dreiv europeiske interesser regelmessig handel med kystbefolkningane, og kristne misjonærar drog innover i landet. På byrjinga av 1800-talet leia Modibo Adama fulanisoldater i eit jihad i nord mot ikkje-muslimske og delvis muslimske folk, og grunnla Adamawa-emiratet. Bufastea folk flykta frå fulaniane, og det fann stad ei stor folkeomflytting.^[10]

Det tyske keisardømet gjorde krav på territoriet som kolonien Kamerun 1884, og starta ei stadig framrykking innover i landet i det som blei til kolonien Tyske Kamerun. Dei byrja prosjekt for å betra infrastrukturen i kolonien, med hjelp av ein hard bruk av tvangsarbeid.^[11] Etter at Tyskland tapte fyrste verdskrigen blei Kamerun eit NF-mandatområde og blei delt i Fransk Kamerun, Cameroun (Austkamerun) og Britisk Kamerun, Cameroons (Vestkamerun) i 1919. Franskmennene integrerte forsiktig fransk kamerunsk økonomi med den til Frankrike, og forbetra infrastrukturen med kapitalinvesteringar, utdanna arbeidskraft og fortsett bruk av tvangsarbeid.^[12][11] Britane administrerte territoriet sitt frå nabolandet Nigeria. Dei infødde klaga over at dette gjorde dei til ein forsømd "koloni av ein koloni". Det kom mange nigerianske arbeidsvandrarar til sørlege britiske Kamerun. Dette gjorde slutt på tvangsarbeidet, men opprørte dei innfødde folka der.^[13] NF-mandata blei gjort om til forvaltarskapsområde under SN i 1946, og spørsmålet om sjølvstende blei vekt i Fransk Kamerun.^[12] Frankrike forbaud det mest radikale politiske partiet, Union des Populations du Cameroun (UPC), den 13. juli 1955. Dette forårsaka ein langvarig geriljakrig og drapet på partileiaren Ruben Um Nyobé.^[14] I Britisk Kamerun var spørsmålet om ein skulle gjenforeinast med Fransk Kamerun eller bli del av Nigeria.

Etter andre verdskrigen auka uroa i den franske delen, og førte etterkvart til at Frankrike og SN gav landet sjølvstende 1. januar 1960 under president Ahmadou Ahidjo. Den 1. oktober 1961 blei landet gjenforeint med det tidlegare britiske sørlege Kamerun etter ei folkeavstemming, og danna Forbundsrepublikken Kamerun. Den tyske kolonien hadde likevel vore større enn det nye landet Kamerun. Delar av han ligg i dagens Nigeria, Tsjad, Sentralafrika og Gabon. Ahidjo utnytta den pågående krigen mot UPC og redsle for etniske konfliktar til å konsentrera makta til presidentposten, og heldt fram med dette òg etter at UPC var blitt slått ned i 1971.^[14] Partiet hans, Cameroon National Union (CNU), blei det einaste lovlege partiet i landet frå 1. september 1966, og i 1972 blei det føderale systemet avskaffa til fordel for ein einingsstat som blei styrt frå Yaoundé.^[15] Ahidjo følgde ein økonomisk politikk med "planlagd liberalisme", der han prioriterte kommersielt jordbruk og oljeutvinning. Regjeringa nytta oljepengar for å skapa ein statleg valutareserve, betala bønder og finansiera større utviklingsprosjekt. Mange initiativ slo feil, ettersom Ahidjo tilsette ukvalifiserte allierte til å driva dei.^[16]

Ahidjo gjekk av 4 november 1982 og gav makta til etterfølgjaren sin etter grunnlova, Paul Biya. Abidjo heldt likevel på kontrollen over CNU, og prøvde styra landet frå kulissane fram til Biya og hans allierte fekk han til å gå av. Biya byrja regjeringstida si med å retta seg mot eit meir demokratisk styre, men eit mislykka statskupp førte han meir i retning mot leiingsstilen til føregangaren sin.^[17] På midten av 1980-talet til slutten av 1990-talet var landet i økonomisk krise som ei følgje av internasjonale økonomiske vilkår, tørke, fallande oljeprisar og mange år med korrupsjon og misskjøtsel. Kamerun vende seg til utanlandsk bistand, skar ned på statlege utgifter og privatiserte industriar. Det blei innført fleirpartisystem i desember 1990. Etterkvart etterspurde engelskspråkleg aktivistgrupper større sjølvstyre, og nokre ville ha fullstendig sjølvstende som Republikken Ambazonia.^[18]

Landet har i allmennheit vore stabilt, noko som har gjort det mogleg å utvikla jordbruk, vegar, jernbaner og petroleumsindustri. Etter at Kamerun i nyare år er blitt noko meir demokratisk, ligg den politiske makta framleis hjå eit etnisk oligarki.^[19]

Kjelder

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Kamerun

• Offisiell nettstad

Denne geografiartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.