An difríocht idir athruithe ar: "An Andalúis"
m Litriú caighdeánaithe |
m stíl tí |
||
(24 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
Líne 2: | Líne 2: | ||
Is [[Comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne|comhphobal féinrialaitheach]] í '''an Andalúis''' (Spáinnis: ''Andalucía'') atá suite i ndeisceart na [[An Spáinn|Spáinne]]. Is í [[Sevilla]] an phríomhchathair. Is í an dara réigiún is mó sa tír agus tá an daonra is mó aici. |
Is [[Comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne|comhphobal féinrialaitheach]] í '''an Andalúis''' (Spáinnis: ''Andalucía'') atá suite i ndeisceart na [[An Spáinn|Spáinne]]. Is í [[Sevilla]] an phríomhchathair. Is í an dara réigiún is mó sa tír agus tá an daonra is mó aici. |
||
Tá an Andalúis timpeallaithe ag [[Extremadura]] agus [[Castilla-La Mancha]] ó thuaidh; taobh thiar de [[Murcia]] agus an [[Meánmhuir|Mheánmhuir]] (anoir aneas); taobh thoir den [[An Phortaingéil|Phortaingéil]] agus an t[[An tAigéan Atlantach|Atlantach]] (aniar aneas). Tá [[an Afraic]] ([[Maracó]]) |
Tá an Andalúis timpeallaithe ag [[Extremadura]] agus [[Castilla-La Mancha]] ó thuaidh; taobh thiar de [[Murcia]] agus an [[Meánmhuir|Mheánmhuir]] (anoir aneas); taobh thoir den [[An Phortaingéil|Phortaingéil]] agus an t[[An tAigéan Atlantach|Atlantach]] (aniar aneas). Tá [[an Afraic]] ([[Maracó]]) agus an Andalúis scartha óna gcéile le Caolas Ghiobráltar. Tá an teorainn idir an choilíneacht Briotanach [[Giobráltar]] agus an cúige Cádiz suite san Andalúis, trí ceathrú de mhíle ar fhad. |
||
Tagann an ainm "Andalúis" ón focal [[ |
Tagann an t-ainm "Andalúis" ón focal [[Araibis]]e ''Al-Andalus'' (الأندلس). Tá an t-ainm le feiceáil ar bhonn a bhuail [[Al Andalus|rialtas Moslamach na Spáinne]] sa bhliain [[716]]. |
||
== Stair == |
== Stair == |
||
Bhí tionchar ar stair an réigiúin ag [[na Féinícigh]], [[an Chartaig|na Cartagaigh]], [[An tSean-Ghréig|na |
Bhí tionchar ar stair an réigiúin ag [[na Féinícigh]], [[an Chartaig|na Cartagaigh]], [[An tSean-Ghréig|na Gréagaigh]], [[Rómhánaigh|na Rómhánaigh]], [[na Vandail]], na [[Viseagotaigh]], [[Impireacht Bhiosántach|Biosántaigh]], na [[Giúdaigh]], [[Romainis]], na [[Ionradh na Moslamach|Múraigh]] agus na Críostaithe ó thuaisceart na Spáinne a athghabh an réigiúin i dtreo deireadh an ''[[Reconquista]]''. |
||
Ba shibhialtacht an-mhór agus an-chumhachtach í Tartessos sa [[réamhstair]], suite in Andalucía. Deirtear gurb í [[Cadiz]] an chathair is sine agus í fós ina sheasamh in Iarthar na hEorpa agus is cathair an-sean í [[Malaga]] chomh maith. |
Ba shibhialtacht an-mhór agus an-chumhachtach í Tartessos sa [[réamhstair]], suite in Andalucía. Deirtear gurb í [[Cadiz]] an chathair is sine agus í fós ina sheasamh in Iarthar na hEorpa agus is cathair an-sean í [[Málaga (cathair)|Malaga]] chomh maith. |
||
Nuair a thit cathracha na Féinícigh bhí [[an Chartaig]] mar an chumacht farraige is láidir sa [[An Mheánmhuir|mheánmhuir]] iarthar agus pairtnéir thradála ag na cathracha Féinícigh ar chósta an Andalúis. Idir [[na Cogaí Púnacha]] sín Cartaig amach agus ghabh siad an |
Nuair a thit cathracha na Féinícigh bhí [[an Chartaig]] mar an chumacht farraige is láidir sa [[An Mheánmhuir|mheánmhuir]] iarthar agus pairtnéir thradála ag na cathracha Féinícigh ar chósta an Andalúis. Idir [[na Cogaí Púnacha]] sín Cartaig amach agus ghabh siad an leithinis iomláin seachas [[Tír na mBascach]]. Bhí an Andalúis mar áit tosaigh cogadh na Cartagaigh leis na Rómhánaigh faoi Ghinearál [[Hannibal]]. Bhí an lámh in uachtar sa deireadh ag na Rómhánaigh agus ghabh siad an ceantar iad féin. Ghlaoigh siad Baetica air. Is an áit seo a tháinig Impirí [[Trajan]] agus [[Hadrian]]. |
||
[[Íomhá:Al-Andalus732.svg|thumb|150px|left|Cailifeacht Cordoba san 10ú haois]] |
[[Íomhá:Al-Andalus732.svg|thumb|150px|left|Cailifeacht Cordoba san 10ú haois]] |
||
Líne 22: | Líne 22: | ||
[[Íomhá:Spain_Andalusia_Cordoba_BW_2015-10-27_13-54-14.jpg|150px|left|thumb|[[Mosc–Ardeaglais an Córdoba|Ardeaglais Cordoba]]]] |
[[Íomhá:Spain_Andalusia_Cordoba_BW_2015-10-27_13-54-14.jpg|150px|left|thumb|[[Mosc–Ardeaglais an Córdoba|Ardeaglais Cordoba]]]] |
||
Tagann an Spáinnis a labhraítear i Meiriceá Laidineach, go mór ón saghas Spáinnise a labhraítear in Andalucía toisc go raibh Sevilla ina geata don Domhan nua sa 16ú agus 17ú |
Tagann an Spáinnis a labhraítear i Meiriceá Laidineach, go mór ón saghas Spáinnise a labhraítear in Andalucía toisc go raibh Sevilla ina geata don Domhan nua sa 16ú agus 17ú haois. |
||
== |
== Tíreolas == |
||
=== Suíomh === |
=== Suíomh === |
||
Líne 42: | Líne 42: | ||
|- |
|- |
||
! [[Íomhá:Flag Almería Province.svg|clé|25px]][[Almería (cúige)|Almería]] |
! [[Íomhá:Flag Almería Province.svg|clé|25px]][[Almería (cúige)|Almería]] |
||
| [[Almeria]] || 702,819 || 72.5 / |
| [[Almeria]] || 702,819 || 72.5 /km<sup>2</sup> || 102 || 8 |
||
|- |
|- |
||
! [[Íomhá:Flag Cádiz Province.svg|clé|25px]][[Cádiz (cúige)|Cádiz]] |
! [[Íomhá:Flag Cádiz Province.svg|clé|25px]][[Cádiz (cúige)|Cádiz]] |
||
| [[Cádiz]] || 1,243,519 || 158.8 / |
| [[Cádiz]] || 1,243,519 || 158.8 /km<sup>2</sup> || 44 || 14 |
||
|- |
|- |
||
! [[Íomhá:Provincia de Córdoba - Bandera.svg|clé|25px]][[Córdoba (cúige)|Córdoba]] |
! [[Íomhá:Provincia de Córdoba - Bandera.svg|clé|25px]][[Córdoba (cúige)|Córdoba]] |
||
Líne 60: | Líne 60: | ||
|- |
|- |
||
! [[Íomhá:Flag Málaga Province.svg|clé|25px]][[Málaga (cúige)|Málaga]] |
! [[Íomhá:Flag Málaga Province.svg|clé|25px]][[Málaga (cúige)|Málaga]] |
||
| [[Málaga]] || 1,625,827 || 204.1/km² || 101 || 11 |
| [[Málaga (cathair)|Málaga]] || 1,625,827 || 204.1/km² || 101 || 11 |
||
|- |
|- |
||
! [[Íomhá:Bandera-diputacion-sevilla.jpg|clé|25px]][[Sevilla (cúige)|Sevilla]] |
! [[Íomhá:Bandera-diputacion-sevilla.jpg|clé|25px]][[Sevilla (cúige)|Sevilla]] |
||
Líne 67: | Líne 67: | ||
[[Íomhá:Mapa de las provincias de Andalucía.png|thumb|left|300px|Mapa de Andalucía]] |
[[Íomhá:Mapa de las provincias de Andalucía.png|thumb|left|300px|Mapa de Andalucía]] |
||
Faoi bun na cúigí tá ''comarcas'' nó contaetha. Níl aon aitheantas oifigiúil acu i Reacht Féinrialú na hAndalúise ach go |
Faoi bun na cúigí tá ''comarcas'' nó contaetha. Níl aon aitheantas oifigiúil acu i Reacht Féinrialú na hAndalúise ach go praiticiúil tá aitheantas neamhoifigiúil acu mar aonán tíreolach, cultúir, staire, geographic agus riaracháin. Chomh maith leis sin tá ''mancomunidad'', sé sin comhlathas bardais ar féidir le bardas ar a stuaim fhéin a chruthú mar uirlis forbairt geilleagar agus sóisialta a eagrú idir bardais. |
||
[[Íomhá:Andalucia_municipalities.png|thumb|140px|Bardais na hAndalúis]] |
[[Íomhá:Andalucia_municipalities.png|thumb|140px|Bardais na hAndalúis]] |
||
Tá 774 bardais (nó ''municipios'') san Andalúis, sé sin comhairle riaracháin na gcathrach agus na mbailte. Tá riaracháin na mbardais rialaithe ag comhairle bardais nó ''ayuntamiento'', le cumas aige i soláthair |
Tá 774 bardais (nó ''municipios'') san Andalúis, sé sin comhairle riaracháin na gcathrach agus na mbailte. Tá riaracháin na mbardais rialaithe ag comhairle bardais nó ''ayuntamiento'', le cumas aige i soláthair seirbhísí comhphobail, uisce, dramhaíl, agus ar ndóigh pleanáil uirbeach agus cur chun cinn na háite i dtaobh turasóireacht, cultúr, spóirt agus rudaí eile nach iad. |
||
== Daonra == |
== Daonra == |
||
Tá an Andalúis mar an Chomhphobail Fhéinrialaithe is mó as 17 ó thaobh daonra de sa Spáinn. Sa bhliain [[2018]] bhí thar ar 8,409,700 daoine ina gcónaí ann, sé sin |
Tá an Andalúis mar an Chomhphobail Fhéinrialaithe is mó as 17 ó thaobh daonra de sa Spáinn. Sa bhliain [[2018]] bhí thar ar 8,409,700 daoine ina gcónaí ann, sé sin ísliú 124,000 ón mbliain 2009. Tá an daonra lonnaithe don chuid is mó i bpríomhchathracha na gcúigí agus ar an gcósta, mar sin tá urbiú ard i gceist, tá leath de dhaonra an réigiúin lonnaithe sna 28 cathracha is mó le níos mó ná 50,000 daoine iontu. Tá an daonra ag aosú cé go bhfuil imirceach ag cur moill ar meath an daonra. |
||
Sa bhliain [[1950]], bhí 20% de daonra na Spáinne ina gcónaí san Andalúis. Tháinig |
Sa bhliain [[1950]], bhí 20% de daonra na Spáinne ina gcónaí san Andalúis. Tháinig ísliú beag ar sin go 17.09% de bharr eisimirce cé go raibh an ráta breith is airde sa Spáinn anseo. Ach ó shin i leith tá a mhalairt i gceist, faoi láthair tá 18% de dhaonra na Spáinne lonnaithe sa réigiún cé go bhfuil an ráta breithe thíos agus an daonra iomláin tar éis ísliú. Tá go leor daoine ag filleadh ar an áit chomh maith le imircigh ó thíortha éagsúla (agus ag a bhfuil ráta breithe ard acu) agus go ginireálta tá rath ar leith ar daonra na háite i gcomparáid leis na comhphobail fhéinrialaithe eile sa tír agus fiú réigiúin inchomparáide san Eoraip. |
||
Rugadh thart ar 5.35 % de dhaonra na hAndalúise thar lear. Ráta measartha íseal i gcomparáid le réigiúin eile na Spáinne (agus níos lú ná meán na tíre). Is as [[Maracó]] 17.79% de imircigh na háite agus is iad Sasnaigh 15.25% dóibh. Mar sin féin is iad lucht [[Meiriceá Theas]] an grúpa is mó imircigh san áit ag cur go mór le lucht oibre an réigiúin. |
Rugadh thart ar 5.35 % de dhaonra na hAndalúise thar lear. Ráta measartha íseal i gcomparáid le réigiúin eile na Spáinne (agus níos lú ná meán na tíre). Is as [[Maracó]] 17.79% de imircigh na háite agus is iad Sasnaigh 15.25% dóibh. Mar sin féin is iad lucht [[Meiriceá Theas]] an grúpa is mó imircigh san áit ag cur go mór le lucht oibre an réigiúin. |
||
Líne 82: | Líne 82: | ||
=== Cathracha an Réigiúin === |
=== Cathracha an Réigiúin === |
||
Seo iad a leanas na cathracha is mó ó thaobh daonra de sa |
Seo iad a leanas na cathracha is mó ó thaobh daonra de sa réigiún. |
||
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%" |
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%" |
||
Líne 89: | Líne 89: | ||
! rowspan="18" width:100 |<br /> |
! rowspan="18" width:100 |<br /> |
||
[[Íomhá:Torredelorotyteatrolamaestranza.JPG|borde|100px|Sevilla]]<br />[[Sevilla]]<br /> |
[[Íomhá:Torredelorotyteatrolamaestranza.JPG|borde|100px|Sevilla]]<br />[[Sevilla]]<br /> |
||
[[Íomhá:View Malaga From Muelle 1.jpg|borde|100px|Málaga]]<br />[[Málaga]]<br /> |
[[Íomhá:View Malaga From Muelle 1.jpg|borde|100px|Málaga]]<br />[[Málaga (cathair)|Málaga]]<br /> |
||
[[Íomhá:Puente romano y mezquita.jpg|borde|100px|Córdoba]]<br />[[Córdoba]]<br /> |
[[Íomhá:Puente romano y mezquita.jpg|borde|100px|Córdoba]]<br />[[Córdoba]]<br /> |
||
[[Íomhá:Vue Panoramique de Grenade.JPG|borde|100px|Granada]]<br />[[Granada]]<br /> |
[[Íomhá:Vue Panoramique de Grenade.JPG|borde|100px|Granada]]<br />[[Granada]]<br /> |
||
Líne 102: | Líne 102: | ||
! align="center" style="background:#f5f5f5;" |Daonra |
! align="center" style="background:#f5f5f5;" |Daonra |
||
! rowspan="18" |<br /> |
! rowspan="18" |<br /> |
||
[[Íomhá:Almeria Puerta de Purchena fcm.jpg|borde|100px|Almería]]<br />[[Almería]]<br /> |
[[Íomhá:Almeria Puerta de Purchena (fcm).jpg|borde|100px|Almería]]<br />[[Almería]]<br /> |
||
[[Íomhá:Parque Las Palmeras Huelva.JPG|borde|100px|Huelva]]<br />[[Huelva]]<br /> |
[[Íomhá:Parque Las Palmeras Huelva.JPG|borde|100px|Huelva]]<br />[[Huelva]]<br /> |
||
[[Íomhá:Marbella3.jpg|borde|100px|Marbella]]<br />[[Marbella]]<br /> |
[[Íomhá:Marbella3.jpg|borde|100px|Marbella]]<br />[[Marbella]]<br /> |
||
Líne 110: | Líne 110: | ||
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 1 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Sevilla, Spain.svg|25px]] [[Sevilla]] || align="left" | [[Íomhá:Bandera-diputacion-sevilla.jpg|25px]] [[Sevilla (cúige)|Sevilla]] || align="right" | 689,434 || || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 16 || align="left" | [[Íomhá:Flag of El Ejido Spain.svg|Íomhá:Flag of El Ejido Spain.svg|25px]] [[El Ejido (Almería)|El Ejido]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Almería Province.svg|25px]] [[Almería (cúige)|Almería]] || align="right" | 88,096 |
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 1 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Sevilla, Spain.svg|25px]] [[Sevilla]] || align="left" | [[Íomhá:Bandera-diputacion-sevilla.jpg|25px]] [[Sevilla (cúige)|Sevilla]] || align="right" | 689,434 || || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 16 || align="left" | [[Íomhá:Flag of El Ejido Spain.svg|Íomhá:Flag of El Ejido Spain.svg|25px]] [[El Ejido (Almería)|El Ejido]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Almería Province.svg|25px]] [[Almería (cúige)|Almería]] || align="right" | 88,096 |
||
|- |
|- |
||
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 2 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Málaga, Spain.svg|25px]] [[Málaga]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Málaga Province.svg|25px]] [[Málaga (cúige)|Málaga]] || align="right" | 569,002 || || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 17 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Chiclana de la Frontera Spain.svg|Íomhá:Flag of Chiclana de la Frontera Spain.svg|25px]] [[Chiclana de la Frontera]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Cádiz Province.svg|25px]] [[Cádiz (cúige)|Cádiz]] || align="right" | 83,148 |
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 2 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Málaga, Spain.svg|25px]] [[Málaga (cathair)|Málaga]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Málaga Province.svg|25px]] [[Málaga (cúige)|Málaga]] || align="right" | 569,002 || || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 17 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Chiclana de la Frontera Spain.svg|Íomhá:Flag of Chiclana de la Frontera Spain.svg|25px]] [[Chiclana de la Frontera]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Cádiz Province.svg|25px]] [[Cádiz (cúige)|Cádiz]] || align="right" | 83,148 |
||
|- |
|- |
||
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 3 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Córdoba, Spain.svg|Íomhá:Flag of Córdoba, Spain.svg|25px]] [[Córdoba]] || align="left" | [[Íomhá:Provincia de Córdoba - Bandera.svg|25px]] [[Córdoba (cúige)|Córdoba]] || align="right" | 325,916 || || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 18 || align="left" | [[Íomhá:Bandera de Vélez-Málaga.svg|Íomhá:Bandera de Vélez-Málaga.svg|25px]] [[Vélez-Málaga]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Málaga Province.svg|25px]] [[Málaga (cúige)|Málaga]] || align="right" | 79,878 |
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 3 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Córdoba, Spain.svg|Íomhá:Flag of Córdoba, Spain.svg|25px]] [[Córdoba]] || align="left" | [[Íomhá:Provincia de Córdoba - Bandera.svg|25px]] [[Córdoba (cúige)|Córdoba]] || align="right" | 325,916 || || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 18 || align="left" | [[Íomhá:Bandera de Vélez-Málaga.svg|Íomhá:Bandera de Vélez-Málaga.svg|25px]] [[Vélez-Málaga]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Málaga Province.svg|25px]] [[Málaga (cúige)|Málaga]] || align="right" | 79,878 |
||
|- |
|- |
||
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 4 || align="left" | [[Íomhá:Bandera de |
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 4 || align="left" | [[Íomhá:Bandera de Granada (Granada).svg|25px]] [[Granada]] || align="left" | [[Íomhá:Bandera de la provincia de Granada (España).svg|25px]] [[Granada (cúige)|Granada]] || align="right" | 232,770 || || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 19 || align="left" | [[Íomhá:Bandera de Mijas (Málaga).svg|Íomhá:Bandera de Mijas (Málaga).svg|25px]] [[Mijas]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Málaga Province.svg|25px]] [[Málaga (cúige)|Málaga]] || align="right" | 77,151 |
||
|- |
|- |
||
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 5 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Jerez de la Frontera.svg|25px]] [[Jerez de la Frontera]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Cádiz Province.svg|25px]] [[Cádiz (cúige)|Cádiz]] || align="right" | 212,915 || || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 20 || align="left" | [[Íomhá:Bandera de Alcalá de Guadaíra (Sevilla).svg|Íomhá:Bandera de Alcalá de Guadaíra (Sevilla).svg|25px]] [[Alcalá de Guadaira]] || align="left" | [[Íomhá:Bandera-diputacion-sevilla.jpg|25px]] [[Sevilla (cúige)|Sevilla]] || align="right" | 75,106 |
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 5 || align="left" | [[Íomhá:Flag of Jerez de la Frontera.svg|25px]] [[Jerez de la Frontera]] || align="left" | [[Íomhá:Flag Cádiz Province.svg|25px]] [[Cádiz (cúige)|Cádiz]] || align="right" | 212,915 || || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 20 || align="left" | [[Íomhá:Bandera de Alcalá de Guadaíra (Sevilla).svg|Íomhá:Bandera de Alcalá de Guadaíra (Sevilla).svg|25px]] [[Alcalá de Guadaira]] || align="left" | [[Íomhá:Bandera-diputacion-sevilla.jpg|25px]] [[Sevilla (cúige)|Sevilla]] || align="right" | 75,106 |
||
Líne 143: | Líne 143: | ||
== Geilleagar == |
== Geilleagar == |
||
Bhí an Andalúis mar réigiúin |
Bhí an Andalúis mar réigiúin talmhaíochta le fada an lá ach le forbairt an comhphobail tá fás mór tagtha i dtionscadail éagsúil agus soláthair seirbhísí sa réigiún, chomh maith le tábhacht an turasóireachta. |
||
== Cultúr == |
== Cultúr == |
||
Tá cultúr saibhir agus féiniúlacht láidir le fáil sa |
Tá cultúr saibhir agus féiniúlacht láidir le fáil sa réigiún. Tá neart rudaí a feictear orthu mar gnéithe de cultúr na Spáinne a thagann as an réigiúin seo mar shampla damhsa ''flamenco'' agus troid tairbh. Ar ndóigh Tá clú agus cáil ag Andalucía mar gheall ar a hailtireacht Mhoslamach. I measc na séadchomhartha is cáiliúla tá an ''Alhambra'' i nGranada, an ''Mezquita'' (mosc) i gCórdobha, ''an Torré del Oro'' (túr óir), na túir ''Girealda'' agus an ''Réales Alcázares'' i Sevilla, agus an ''Alcazaba'' i Málaga. Ó thaobh an seandálaíochta de tá tábhacht ag baint le ''Medina Azahara'', in aice le Córdoba agus ''Itálica'', in aice le Sevilla agus port Huelva. |
||
Déantar ceiliúradh ar lá Andalusía (''Día de Andalucía'') ar an [[28 Feabhra]], ceiliúradh dáta an reifrinn áitiúla faoi fhéinriail atá ann. |
Déantar ceiliúradh ar lá Andalusía (''Día de Andalucía'') ar an [[28 Feabhra]], ceiliúradh dáta an reifrinn áitiúla faoi fhéinriail atá ann. |
||
Líne 153: | Líne 153: | ||
== Spórt == |
== Spórt == |
||
Mar aon leis an gcuid eile den tír is é sacair an spóirt is fearr. Thóg Sasnaigh a bhí ag obair mar mianadóirí ''Rio Tinto'' i gcúige Huelva, agus is léir gur éirigh go maith leo. Is é [[Recreativo de Huelva]] an club sacair is sine sa tír, bunaithe sa bhliain [[1889]]. I rith séasúir 2018/19 bhí dhá club sacair na hAndalúise ag imirt i b[[La Liga|príomhsraith na Spáinne]]: [[Real Betis]] agus [[Sevilla FC]]. Bhuaigh Betis an |
Mar aon leis an gcuid eile den tír is é sacair an spóirt is fearr. Thóg Sasnaigh a bhí ag obair mar mianadóirí ''Rio Tinto'' i gcúige Huelva, agus is léir gur éirigh go maith leo. Is é [[Recreativo de Huelva]] an club sacair is sine sa tír, bunaithe sa bhliain [[1889]]. I rith séasúir 2018/19 bhí dhá club sacair na hAndalúise ag imirt i b[[La Liga|príomhsraith na Spáinne]]: [[Real Betis]] agus [[Sevilla FC]]. Bhuaigh Betis an tsraith sa bhliain [[1935]] agus bhuaigh Sevilla é sa bhliain [[1946]]. Imríonn na clubanna sacair eile; Córdoba CF ,Granada CF, UD Almería agus Málaga CF sa dara sraith faoi láthair. Tá Recreativo de Huelva, (an club is sine) agus Real Jaén ag imirt sa ''Segunda División B''. |
||
Le déanaí tá níos mó tóir ar [[cisphéil]] sa |
Le déanaí tá níos mó tóir ar [[cisphéil]] sa réigiún. Imríonn CB Málaga, nó ''Unicaja Málaga'' go minic san ''Euroleague'' cispheile agus bhuaigh siad an ''Liga ACB'' sa bhliain [[2007]] agus Corn ''Korać'' sa bhliain [[2001]]. Tá CB Sevilla agus CB Granada ag imirt i bpríomhshraith na Spáinne chomh maith. |
||
== Tagairtí == |
== Tagairtí == |
Leagan reatha ó 14:44, 17 Meitheamh 2024
Andalucía (es) | |||||
|
|||||
Aintiún | La bandera blanca y verde | ||||
Suíomh | |||||
| |||||
Stát ceannasach | an Spáinn | ||||
Príomhchathair | Sevilla | ||||
Daonra | |||||
Iomlán | 8,476,718 (2020) | ||||
• Dlús | 97.13 hab./km² | ||||
Teanga oifigiúil | an Spáinnis | ||||
Tíreolaíocht | |||||
Achar dromchla | 87,268 km² | ||||
Suite i nó in aice le limistéar uisce | An tAigéan Atlantach agus An Mheánmhuir | ||||
Airde | 600 m | ||||
Pointe is airde | Mulhacén (en) | ||||
Ar theorainn le | |||||
Sonraí stairiúla | |||||
Leanann sé/sí | Ríocht Sevilla, Ríocht Granada, Kingdom of Jaén (en) | ||||
Cruthú | 1835: cúis leis seo 1833 territorial division of Spain (en) | ||||
Saoire phoiblí | |||||
Eagraíocht pholaitiúil | |||||
Comhlacht feidhmiúcháin | Consejo de Gobierno de la Junta de Andalucía | ||||
Comhlacht reachtach | Parlaimint na hAndalúise | ||||
• President of the Junta of Andalusia (en) | Juan Manuel Moreno Bonilla (2019–) | ||||
Údarás breithiúnach is airde | Ard-Chúirt Bhreithiúnais na hAndalúise | ||||
Aitheantóir tuairisciúil | |||||
Cód poist | AN | ||||
Lonnaithe i gcrios ama | |||||
Cód ISO 3166-2 | ES-AN | ||||
Cód NUTS | ES61 | ||||
Eile | |||||
Suíomh gréasáin | juntadeandalucia.es |
Is comhphobal féinrialaitheach í an Andalúis (Spáinnis: Andalucía) atá suite i ndeisceart na Spáinne. Is í Sevilla an phríomhchathair. Is í an dara réigiún is mó sa tír agus tá an daonra is mó aici.
Tá an Andalúis timpeallaithe ag Extremadura agus Castilla-La Mancha ó thuaidh; taobh thiar de Murcia agus an Mheánmhuir (anoir aneas); taobh thoir den Phortaingéil agus an tAtlantach (aniar aneas). Tá an Afraic (Maracó) agus an Andalúis scartha óna gcéile le Caolas Ghiobráltar. Tá an teorainn idir an choilíneacht Briotanach Giobráltar agus an cúige Cádiz suite san Andalúis, trí ceathrú de mhíle ar fhad.
Tagann an t-ainm "Andalúis" ón focal Araibise Al-Andalus (الأندلس). Tá an t-ainm le feiceáil ar bhonn a bhuail rialtas Moslamach na Spáinne sa bhliain 716.
Stair[cuir in eagar | athraigh foinse]
Bhí tionchar ar stair an réigiúin ag na Féinícigh, na Cartagaigh, na Gréagaigh, na Rómhánaigh, na Vandail, na Viseagotaigh, Biosántaigh, na Giúdaigh, Romainis, na Múraigh agus na Críostaithe ó thuaisceart na Spáinne a athghabh an réigiúin i dtreo deireadh an Reconquista.
Ba shibhialtacht an-mhór agus an-chumhachtach í Tartessos sa réamhstair, suite in Andalucía. Deirtear gurb í Cadiz an chathair is sine agus í fós ina sheasamh in Iarthar na hEorpa agus is cathair an-sean í Malaga chomh maith.
Nuair a thit cathracha na Féinícigh bhí an Chartaig mar an chumacht farraige is láidir sa mheánmhuir iarthar agus pairtnéir thradála ag na cathracha Féinícigh ar chósta an Andalúis. Idir na Cogaí Púnacha sín Cartaig amach agus ghabh siad an leithinis iomláin seachas Tír na mBascach. Bhí an Andalúis mar áit tosaigh cogadh na Cartagaigh leis na Rómhánaigh faoi Ghinearál Hannibal. Bhí an lámh in uachtar sa deireadh ag na Rómhánaigh agus ghabh siad an ceantar iad féin. Ghlaoigh siad Baetica air. Is an áit seo a tháinig Impirí Trajan agus Hadrian.
Sa bhliain 711 ghabh na Moslamaigh ó thuaisceart Afraice faoi cheannas Ginearal Tariq ibn Ziyad. Sna 750í, thóg siad leath Ardeaglais Cordoba ar chíos le úsáid mar mhosc.
Tá sé soiléir go raibh tionchar mór ar chultúr na hAndalúise ag na Moslamach a rialaigh an áit ar feadh ocht n-aois agus a chríochnaigh sa bhliain 1492 le bua na Ríthe Caitliceacha i nGranada.
Tagann an Spáinnis a labhraítear i Meiriceá Laidineach, go mór ón saghas Spáinnise a labhraítear in Andalucía toisc go raibh Sevilla ina geata don Domhan nua sa 16ú agus 17ú haois.
Tíreolas[cuir in eagar | athraigh foinse]
Suíomh[cuir in eagar | athraigh foinse]
Ó thaobh acahr de is é Andalúis an dara réigiúin is mó sa Spáinn. Is iad Sierra Morena agus Baetic na sliabh raonis mó. Sa tuaisceart deighleann Sierra Morena an réigiúin ó má Extremadura agus Castile–La Mancha. Ó dheas tá Andalúise Uachtarach ag suí sa chóras Baetic, agus ansin tá an Andalúis Íochtarach suite i logán Baetic an ghleanna Guadalquivir.
Aeráid[cuir in eagar | athraigh foinse]
Is é cúlchríoch na hAndalúise an áit is teo san Eoraip. Bíonn meán teochta 36 °C ag cathracha mar Córdoba agus Sevilla i rith an tsamhraidh. Fiú déanach sa tráthnóna fanann siad ag 35 °C go dtí meánoíche uaireanta níos mó ná 40 °C i rith an lae.
Aonaid riaracháin na hAndalúise[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tá an Andalúis roinnte in ocht gcúigí agus bíonn an ainm céanna ag príomhchathair gach cúige:
Cúige | Príomhchathair | Daonra | Dlús Daonra | Bardais | Dúiche |
---|---|---|---|---|---|
Almeria | 702,819 | 72.5 /km2 | 102 | 8 | |
Cádiz | 1,243,519 | 158.8 /km2 | 44 | 14 | |
Córdoba | 805,857 | 72.4/km² | 75 | 12 | |
Granada | 924,550 | 68.7/km² | 168 | 9 | |
Huelva | 521,968 | 47.7 /km² | 79 | 6 | |
Jaén | 670,600 | 49.1/km² | 97 | 10 | |
Málaga | 1,625,827 | 204.1/km² | 101 | 11 | |
Sevilla | 1,928,962 | 129.2/km² | 105 | 15 |
Faoi bun na cúigí tá comarcas nó contaetha. Níl aon aitheantas oifigiúil acu i Reacht Féinrialú na hAndalúise ach go praiticiúil tá aitheantas neamhoifigiúil acu mar aonán tíreolach, cultúir, staire, geographic agus riaracháin. Chomh maith leis sin tá mancomunidad, sé sin comhlathas bardais ar féidir le bardas ar a stuaim fhéin a chruthú mar uirlis forbairt geilleagar agus sóisialta a eagrú idir bardais.
Tá 774 bardais (nó municipios) san Andalúis, sé sin comhairle riaracháin na gcathrach agus na mbailte. Tá riaracháin na mbardais rialaithe ag comhairle bardais nó ayuntamiento, le cumas aige i soláthair seirbhísí comhphobail, uisce, dramhaíl, agus ar ndóigh pleanáil uirbeach agus cur chun cinn na háite i dtaobh turasóireacht, cultúr, spóirt agus rudaí eile nach iad.
Daonra[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tá an Andalúis mar an Chomhphobail Fhéinrialaithe is mó as 17 ó thaobh daonra de sa Spáinn. Sa bhliain 2018 bhí thar ar 8,409,700 daoine ina gcónaí ann, sé sin ísliú 124,000 ón mbliain 2009. Tá an daonra lonnaithe don chuid is mó i bpríomhchathracha na gcúigí agus ar an gcósta, mar sin tá urbiú ard i gceist, tá leath de dhaonra an réigiúin lonnaithe sna 28 cathracha is mó le níos mó ná 50,000 daoine iontu. Tá an daonra ag aosú cé go bhfuil imirceach ag cur moill ar meath an daonra.
Sa bhliain 1950, bhí 20% de daonra na Spáinne ina gcónaí san Andalúis. Tháinig ísliú beag ar sin go 17.09% de bharr eisimirce cé go raibh an ráta breith is airde sa Spáinn anseo. Ach ó shin i leith tá a mhalairt i gceist, faoi láthair tá 18% de dhaonra na Spáinne lonnaithe sa réigiún cé go bhfuil an ráta breithe thíos agus an daonra iomláin tar éis ísliú. Tá go leor daoine ag filleadh ar an áit chomh maith le imircigh ó thíortha éagsúla (agus ag a bhfuil ráta breithe ard acu) agus go ginireálta tá rath ar leith ar daonra na háite i gcomparáid leis na comhphobail fhéinrialaithe eile sa tír agus fiú réigiúin inchomparáide san Eoraip.
Rugadh thart ar 5.35 % de dhaonra na hAndalúise thar lear. Ráta measartha íseal i gcomparáid le réigiúin eile na Spáinne (agus níos lú ná meán na tíre). Is as Maracó 17.79% de imircigh na háite agus is iad Sasnaigh 15.25% dóibh. Mar sin féin is iad lucht Meiriceá Theas an grúpa is mó imircigh san áit ag cur go mór le lucht oibre an réigiúin.
Cathracha an Réigiúin[cuir in eagar | athraigh foinse]
Seo iad a leanas na cathracha is mó ó thaobh daonra de sa réigiún.
Bardais is mó san Andalúis (2017)[1] | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Bardas | Cúige | Daonra | Bardas | Cúige | Daonra | |||||
1 | 689,434 | 16 | 88,096 | |||||||
2 | 569,002 | 17 | 83,148 | |||||||
3 | 325,916 | 18 | 79,878 | |||||||
4 | 232,770 | 19 | 77,151 | |||||||
5 | 212,915 | 20 | 75,106 | |||||||
6 | 195,389 | 21 | 74,929 | |||||||
7 | 145,115 | 24 | 68,859 | |||||||
8 | 141.172 | 22 | 67.701 | |||||||
9 | 132,551 | 23 | 67,640 | |||||||
10 | 121,133 | 25 | 66,863 | |||||||
11 | 118,048 | 26 | 63,146 | |||||||
12 | 114,238 | 27 | 60,420 | |||||||
13 | 95,643 | 28 | 58,449 | |||||||
14 | 93,363 | 29 | 52,701 | |||||||
15 | 88,430 | 30 | 45,471 |
Geilleagar[cuir in eagar | athraigh foinse]
Bhí an Andalúis mar réigiúin talmhaíochta le fada an lá ach le forbairt an comhphobail tá fás mór tagtha i dtionscadail éagsúil agus soláthair seirbhísí sa réigiún, chomh maith le tábhacht an turasóireachta.
Cultúr[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tá cultúr saibhir agus féiniúlacht láidir le fáil sa réigiún. Tá neart rudaí a feictear orthu mar gnéithe de cultúr na Spáinne a thagann as an réigiúin seo mar shampla damhsa flamenco agus troid tairbh. Ar ndóigh Tá clú agus cáil ag Andalucía mar gheall ar a hailtireacht Mhoslamach. I measc na séadchomhartha is cáiliúla tá an Alhambra i nGranada, an Mezquita (mosc) i gCórdobha, an Torré del Oro (túr óir), na túir Girealda agus an Réales Alcázares i Sevilla, agus an Alcazaba i Málaga. Ó thaobh an seandálaíochta de tá tábhacht ag baint le Medina Azahara, in aice le Córdoba agus Itálica, in aice le Sevilla agus port Huelva.
Déantar ceiliúradh ar lá Andalusía (Día de Andalucía) ar an 28 Feabhra, ceiliúradh dáta an reifrinn áitiúla faoi fhéinriail atá ann.
Spórt[cuir in eagar | athraigh foinse]
Mar aon leis an gcuid eile den tír is é sacair an spóirt is fearr. Thóg Sasnaigh a bhí ag obair mar mianadóirí Rio Tinto i gcúige Huelva, agus is léir gur éirigh go maith leo. Is é Recreativo de Huelva an club sacair is sine sa tír, bunaithe sa bhliain 1889. I rith séasúir 2018/19 bhí dhá club sacair na hAndalúise ag imirt i bpríomhsraith na Spáinne: Real Betis agus Sevilla FC. Bhuaigh Betis an tsraith sa bhliain 1935 agus bhuaigh Sevilla é sa bhliain 1946. Imríonn na clubanna sacair eile; Córdoba CF ,Granada CF, UD Almería agus Málaga CF sa dara sraith faoi láthair. Tá Recreativo de Huelva, (an club is sine) agus Real Jaén ag imirt sa Segunda División B.
Le déanaí tá níos mó tóir ar cisphéil sa réigiún. Imríonn CB Málaga, nó Unicaja Málaga go minic san Euroleague cispheile agus bhuaigh siad an Liga ACB sa bhliain 2007 agus Corn Korać sa bhliain 2001. Tá CB Sevilla agus CB Granada ag imirt i bpríomhshraith na Spáinne chomh maith.
Tagairtí[cuir in eagar | athraigh foinse]
- ↑ Fuente: Censo a 01-01-2017 del Instituto Nacional de Estadística de España. Población de los municipios de España en 2017.