www.fgks.org   »   [go: up one dir, main page]
پرش به محتوا

میرزا غلامرضا اصفهانی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌تر
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
 
(۲۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۲۶: خط ۲۶:
| جوایز =
| جوایز =
| وب‌گاه =
| وب‌گاه =
|مدفن=صفاییه ابن بابویه{{سخ}}[[چشمه‌علی]] [[شهر ری]]}}
|مدفن=صفاییه ابن بابویه{{سخ}}[[چشمه‌علی (شهرری)|چشمه‌علی]] [[شهرری]]
|امضا=File:Mirza Gholamreza Signature.png}}
[[پرونده:Mirzagholamreza.jpg|بندانگشتی]]
[[پرونده:Mirzagholamreza.jpg|بندانگشتی|سنگ مزار میرزا غلامرضا در چشمه‌علی شهرری]]
'''میرزا غلام‌رضا اصفهانی''' (۱۲۴۶-۱۳۰۴ هجری قمری) از استادان [[خوشنویسی]] ایرانی و خط [[نستعلیق]] و [[خط شکسته نستعلیق|شکسته‌نستعلیق]] بود. میرزا غلامرضا از معروف‌ترین خوشنویسان دوره [[قاجار]] بوده‌است. نام پدرش «میرزا جان» بود و در جوانی به دربار [[محمد شاه]] و پس از آن به دربار [[ناصر الدین شاه]] راه یافت.<ref>وبگاه زرقلم</ref>
'''میرزا غلام‌رضا اصفهانی''' (۱۲۴۶-۱۳۰۴ هجری قمری) از استادان [[خوشنویسی]] ایرانی و خط [[نستعلیق]] و [[خط شکسته نستعلیق|شکسته‌نستعلیق]] بود. میرزا غلامرضا از معروف‌ترین خوشنویسان دوره [[قاجار]] بوده‌است. نام پدرش «میرزا جان» بود و در جوانی به دربار [[محمد شاه]] و پس از آن به دربار [[ناصر الدین شاه]] راه یافت.<ref>وبگاه زرقلم</ref>


== زندگی ==
== زندگی ==


پدر میرزا در سال ۱۲۱۲ ه‍. ق از [[اصفهان]] به [[تهران]] آمده و به کسب قنادی مشغول شد. از آن‌جا که با وجود چند فرزند دختر، هیچ پسری نداشته، به زیارت [[علی پسر موسی (رضا)|امام‌ رضا]] مشرف شده و با توسل به آن حضرت خداوند در سال ۱۲۴۶ ه. ق. پسری به وی می‌دهد که به همین دلیل نام وی را غلام‌رضا نهادند.<ref name="ReferenceA">حسن‌پور، حمیدرضا ''پادشاه ممالک خط'' مجله اینترنتی هفت سنگ</ref>
پدر غلامرضا در سال ۱۲۱۲ ه‍. ق از اصفهان به تهران آمده و به قنادی مشغول شد. او از این رو نام پسرش را غلامرضا گذاشت که وی را نتیجهٔ توسل به [[علی پسر موسی (رضا)|امام‌ رضا]] امام هشتم شیعیان می‌دانست.<ref name="ReferenceA">حسن‌پور، حمیدرضا ''پادشاه ممالک خط'' مجله اینترنتی هفت سنگ</ref>


میرزا غلام‌رضا مردی مسلمان، عارف، ادیب، دلسوخته و اهل معنی و اعتقاد بود.<ref name="ReferenceB">سهیلی خوانساری، احمد، ''مرقع نگارستان''، تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹</ref> غلام‌رضا در ۵ سالگی به مکتب رفت پس از دو سال قادر به خواندن [[قرآن]] به‌تمامی شد.<ref name="ReferenceA"/> او در سنین پختگی و استادی هنر خود را «توفیق خداوند عزوجل» می‌داند <ref name="ReferenceB"/> و آنجاییکه اوصاف هنرش را شرح می‌دهد، می‌گوید که «نه از باب خودستایی است بلکه محض بروز فضل یزدانی و نفس مسیحایی است» (<ref name="ReferenceB"/>
میرزا غلام‌رضا را فردی عارف و ادیب و اهل معنی توصیف کرده‌اند.<ref name="ReferenceB">سهیلی خوانساری، احمد، ''مرقع نگارستان''، تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹</ref> غلام‌رضا در ۵ سالگی به مکتب رفت پس از دو سال قادر به خواندن [[قرآن]] به‌تمامی شد.<ref name="ReferenceA"/> او در سنین استادی هنر خود را «توفیق خداوند عزوجل» می‌دانست <ref name="ReferenceB"/> و آنجاییکه اوصاف هنرش را شرح می‌دهد، می‌گوید که «نه از باب خودستایی است بلکه محض بروز فضل یزدانی و نفس مسیحایی است» (<ref name="ReferenceB"/>


میرزا در خاطراتش می‌نویسد که در همان سال در رؤیایی صادقه به محضر امیرالمؤمنین [[علی]] شرف‌یاب شده و همین واقعه سیر زندگی او را دگرگون می‌کند. میرزا در قطعه‌ای به خط شکستهٔ [[خفی]] چنین می‌نویسد: «قریب هفت‌ سال از سنین عمرم گذشته در دبستان به خواندن قرآن اشتغال داشته. شبی به خواب، بزرگواری ارشادم نمود به تقبیل آستان شاه‌ اولیا در دنبالش شتافتم. در گوشهٔ آن جا حضرت شاه اولیا ارواح العالمین له الفدا توقف داشتند. چون نزدیک‌تر شدم فرمود مشقت بیاور. علی‌الفور صفحه کاغذ و دواتی به حضور مبارک تقدیم نمودم. در وسط آن صفحه لام و الف و یایی نگاشته و فرمودند از این رو بنگار. فردای آن شب در دبیرستان معلم صورت خواب را سؤال نمود. این بندهٔ حقیر ماجرا کماجرا باز گفت. دیگر حقیر را به تحصیل خط واداشت…»<ref name="ReferenceA"/> و این آغاز کار خوشنویسی او بود.
میرزا در خاطراتش می‌نویسد که در همان سال در رؤیا نزد [[علی]] امام نخست شیعیان می‌رود و همین واقعه سیر زندگی او را دگرگون می‌کند. میرزا در قطعه‌ای به خط شکستهٔ [[خفی]] چنین می‌نویسد: «قریب هفت‌ سال از سنین عمرم گذشته در دبستان به خواندن قرآن اشتغال داشته. شبی به خواب، بزرگواری ارشادم نمود به تقبیل آستان شاه‌ اولیا در دنبالش شتافتم. در گوشهٔ آن جا حضرت شاه اولیا ارواح العالمین له الفدا توقف داشتند. چون نزدیک‌تر شدم فرمود مشقت بیاور. علی‌الفور صفحه کاغذ و دواتی به حضور مبارک تقدیم نمودم. در وسط آن صفحه لام و الف و یایی نگاشته و فرمودند از این رو بنگار. فردای آن شب در دبیرستان معلم صورت خواب را سؤال نمود. این بندهٔ حقیر ماجرا کماجرا باز گفت. دیگر حقیر را به تحصیل خط واداشت…»<ref name="ReferenceA"/> و این آغاز کار خوشنویسی او بود.


میرزا پس از آن نزد [[میرسیدعلی تبریزى|میر سید علی تبريزى]] (پدر [[میرحسین خوشنویس|میرحسین]] خوشنویس مشهور) به تعلیم خط پرداخته تا جایی که در نه سالگی به حسن خط نامی می‌شود <ref name="ReferenceC">Malekzadeh, Mojtaba, A biographical sketch of Mirza Gholam Reza Esfahani His life and works</ref> و در طول عمر نچندان بلندش آثار بسیاری را آفریده که برخی از آن‌ها در زمرهٔ آثار ملی هنری کشور ثبت شده‌اند.
میرزا پس از آن نزد سیدعلی حکاک طهرانی (پدر [[میرحسین خوشنویس|میرحسین]] خوشنویس مشهور) به یادگیری خط پرداخته تا جایی که در نه سالگی به حسن خط نامی می‌شود <ref name="ReferenceC">Malekzadeh, Mojtaba, A biographical sketch of Mirza Gholam Reza Esfahani His life and works</ref> و در طول عمر نچندان بلندش آثار بسیاری را آفریده که برخی از آن‌ها در زمرهٔ آثار ملی هنری ایران ثبت شده‌اند.


او را به [[بهایی|بابی‌گری]] متهم کردند که شفاعت یکی از اعیان یا فرزندان ناصرالدین شاه او را از خشم شاه رهانید و از مرگ نجات داد.<ref name="اطلس خط">فضایلی ص ۵۷۳-۵۷۵</ref>
او را به [[بهایی|بابی‌گری]] متهم کردند که شفاعت یکی از اعیان یا فرزندان ناصرالدین شاه او را از خشم شاه رهانید و از مرگ نجات داد.<ref name="اطلس خط">فضایلی ص ۵۷۳-۵۷۵</ref>


میرزا غلامرضا که دیر همسر اختیار کرده بود در سال ۱۳۰۰ ه‍. ق هنگامی که ۵۴ ساله بود، صاحب فرزندی می‌شود که نامش را محمدرضا می‌گذارد. اما محمدرضا در سه سالگی ناگهان بیمار شده و فوت می‌کند و داغ بزرگی به جان میرزا می‌نشیند تا جایی که آرزوی مرگ می‌نماید و در جایی می‌گوید: «پس از دیدن داغ و ناکامی او، مرا مرگ خوشتر ازین زندگانی» طولی نکشید که به آرزویش رسید و در روز پنج‌شنبه چهارم ربیع‌الثانی سال ۱۳۰۴ هجری قمری به سرای باقی کوچ کرد.<ref name="ReferenceC"/><ref name=ToolAutoGenRef2>نگاهی به زندگی میرزا غلام رضا اصفهانی</ref> او در باغ [[میرزا حسین خان سپهسالار]] در جوار حاج میرزا صفا در و در صفاییه [[ابن بابویه (گورستان)|ابن بابویه]] در [[چشمه‌علی]] [[شهر ری]] به خاک سپرده شد.<ref name="ReferenceA"/><ref name=ToolAutoGenRef2 /><ref name="استادان خط نستعلیق در اصفهان">استادان خط نستعلیق در اصفهان</ref>
میرزا غلامرضا که دیر همسر اختیار کرده بود در سال ۱۳۰۰ ه‍. ق هنگامی که ۵۴ ساله بود، صاحب فرزندی می‌شود که نامش را محمدرضا می‌گذارد. اما محمدرضا در سه سالگی ناگهان بیمار شده و فوت می‌کند و داغ بزرگی به جان میرزا می‌نشیند تا جایی که آرزوی مرگ می‌نماید و در جایی می‌گوید: «پس از دیدن داغ و ناکامی او، مرا مرگ خوشتر ازین زندگانی» طولی نکشید که به آرزویش رسید و در روز پنج‌شنبه چهارم ربیع‌الثانی سال ۱۳۰۴ هجری قمری درگذشت.<ref name="ReferenceC"/><ref name=ToolAutoGenRef2>نگاهی به زندگی میرزا غلام رضا اصفهانی</ref> او در باغ [[میرزا حسین خان سپهسالار]] در جوار حاج میرزا صفا در و در صفاییه [[ابن بابویه (گورستان)|ابن بابویه]] در [[چشمه‌علی (شهرری)|چشمه‌علی]] [[شهر ری]] به خاک سپرده شد.<ref name="ReferenceA"/><ref name=ToolAutoGenRef2 /><ref name="استادان خط نستعلیق در اصفهان">استادان خط نستعلیق در اصفهان</ref>


== خوشنویسی در دربار ==
== خوشنویسی در دربار ==

میرزا غلام‌رضا اصفهانی در جوانی به حضور محمد شاه قاجار احضار شد؛ شاه که خود از خوشنویسی نستعلیق بهره داشت، خط او را آزمود و او را به معلمی فرزندانش گمارد. پس از مرگ محمد شاه ناصرالدین شاه نیز همچنان به وی توجه داشت.<ref name=ToolAutoGenRef1>فضایلی ص۵۷۲-۵۷۵</ref>
میرزا غلام‌رضا اصفهانی در جوانی به حضور محمد شاه قاجار احضار شد؛ شاه که خود از خوشنویسی نستعلیق بهره داشت، خط او را آزمود و او را به معلمی فرزندانش گمارد. پس از مرگ محمد شاه ناصرالدین شاه نیز همچنان به وی توجه داشت.<ref name=ToolAutoGenRef1>فضایلی ص۵۷۲-۵۷۵</ref>


میرزا غلام‌رضا شاید تنها خوشنویسی است که هر دو خط [[نستعلیق]] و [[شکسته‌نستعلیق]] را به مهارت و استادی تمام می‌نوشته و در هر دو نیز صاحب سبک ویژهٔ خود است. شیوهٔ میرزا در خط از محکم‌ترین و قوی‌ترین شیوه‌های خوشنویسی است و [[کتیبه‌ها]]، قطعات و [[سیاه‌مشق|سیاه‌مشقهای]] وی نیز در صدر آثار خطوط شکسته و نستعلیق محسوب می‌شوند.<ref name="ReferenceA"/>[[پرونده:Nasta'liq calligraphy style - Mirza Gholamreza Esfahani 07.png|جایگزین=سیاه‌مشقی از میرزا غلامرضا با بیتی از سعدی: هزار بادیه سهلست با وجود تو رفتن، وگر خلاف کنم سعدیا بسوی تو باشم، باغ فردوس […]|بندانگشتی|سیاه‌مشقی از میرزا غلامرضا با بیتی از [[سعدی]]: هزار بادیه سهلست با وجود تو رفتن، وگر خلاف کنم سعدیا بسوی تو باشم، باغ فردوس (…)]]
میرزا غلام‌رضا از معدود خوشنویسانی است که هر دو خط [[نستعلیق]] و [[شکسته‌نستعلیق]] به مهارت و استادی تمام رسیده و در هر دو نیز صاحب سبک ویژهٔ خود است. شیوهٔ میرزا در خط از محکم‌ترین و قوی‌ترین شیوه‌های خوشنویسی است و [[کتیبه‌ها]]، قطعات و [[سیاه‌مشق|سیاه‌مشقهای]] وی نیز در صدر آثار خطوط شکسته و نستعلیق به شمار می‌آید.<ref name="ReferenceA"/>
[[پرونده:Nasta'liq calligraphy style - Mirza Gholamreza Esfahani 07.png|جایگزین=سیاه‌مشقی از میرزا غلامرضا با بیتی از سعدی: هزار بادیه سهلست با وجود تو رفتن، وگر خلاف کنم سعدیا بسوی تو باشم، باغ فردوس […]|بندانگشتی|سیاه‌مشقی از میرزا غلامرضا با بیتی از [[سعدی]]: ''هزار بادیه سهلست با وجود تو رفتن، وگر خلاف کنم سعدیا بسوی تو باشم، باغ فردوس (…)'']]


میرزا غلامرضا اصفهانی در ترکیب‌بندی حروف و کلمات استاد بود. از آن جا که میرزا در زمان حیات نامی‌ترین استاد مسلم خوشنویسی بود، نگارش آثار بسیاری به وی سفارش داده می‌شد که برخی را به شاگردان خود سپرده (مانند کاشی‌های پیرامون [[بقعه شیخ صدوق|بقعهٔ شیخ صدوق]] [[ابن بابویه]] که به [[محمد ابراهیم تهرانی]] واگذار نمود.) و تعدادی را نیز خود رقم زد که از آثار جاودانهٔ هنر خوشنویسی به‌شمار می‌روند.<ref name="ReferenceA" />
از هنرهای مبرز میرزا غلامرضا اصفهانی ترکیب‌بندی حروف و کلمات بود. از آن جا که میرزا در زمان حیات نامی‌ترین استاد خوشنویسی بود، نگارش آثار بسیاری به وی سفارش داده می‌شد که برخی را به شاگردان خود سپرده (مانند کاشی‌های پیرامون [[بقعه شیخ صدوق|بقعهٔ شیخ صدوق]] [[ابن بابویه]] که به [[محمد ابراهیم تهرانی]] واگذار نمود.) و تعدادی را نیز خود رقم زد که از آثار نامی خوشنویسی به‌شمار می‌روند.<ref name="ReferenceA" />


از بهترین نمونه‌های کتیبه‌نویسی میرزا غلامرضا [[کتیبه|کتیبه‌های]] [[مدرسه سپهسالار]] ([[مدرسه عالی شهید مطهری]] فعلی در [[میدان بهارستان]] تهران) است که آن را در سال ۱۳۰۱ نگاشته‌است.<ref name="ReferenceA"/> تعداد قابل توجهی از قطعاتی که به خط نستعلیق از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است شباهت ظاهری بسیاری به سیاه‌مشق دارد. به‌طوری‌که در نگاه اول تمیز این قطعات از سیاه‌مشق شاید ممکن نباشد و بعضی از صاحبنظران به دلیل تعدد قطعاتی که به این صورت از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است، عبارت «میرزا غلام‌رضا اصفهانی سیاه مشق نویس» را در توصیف او به‌کار برده‌اند.<ref>نمونه‌هایی از آثار خوشنویسان ایران (مجموعه‌های آیدین آغداشلو) در نگارستان از ۳ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۴۵ صفحه ۹</ref>
از مشهورترین نمونه‌های کتیبه‌نویسی میرزا غلامرضا [[کتیبه|کتیبه‌های]] [[مدرسه سپهسالار]] ([[مدرسه عالی شهید مطهری]] فعلی در [[میدان بهارستان]] تهران) است که آن را در سال ۱۳۰۱ نگاشته‌است.<ref name="ReferenceA"/> تعداد قابل توجهی از قطعاتی که به خط نستعلیق از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است شباهت ظاهری بسیاری به سیاه‌مشق دارد. به‌طوری‌که کارشناسان غالباً در نگاه اول این قطعات را نمی‌توانند از سیاه‌مشق تشخیص دهند و بعضی از صاحبنظران به دلیل تعدد قطعاتی که به این صورت از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است، عبارت «میرزا غلام‌رضا اصفهانی سیاه مشق نویس» را در توصیف او به‌کار برده‌اند.<ref>نمونه‌هایی از آثار خوشنویسان ایران (مجموعه‌های آیدین آغداشلو) در نگارستان از ۳ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۴۵ صفحه ۹</ref>


دربارهٔ تأثیر خط [[شکسته‌نستعلیق|شکسته]] بر خط نستعلیق میرزا غلامرضا به اجمال و اختصار می‌توان موارد ذیل را بر شمرد: کوچک شدن دایره‌ها بخصوص در حرف (ی)، پیچ و تاب و چرخش و خمش پر غمزه حروف، بلندی بیش از حد معمول دنباله(م)، استفاده بجا از حروف و کلمات خرد اندام (در سیاه مشق)، کاربری نیم کشش‌های خط شکسته، در نظر داشتن تناسبات سواد و بیاض خط شکسته در ترکیب صفحه نستعلیق خصوصاً در سیاه مشق‌ها و استفاده بسیار از ارسال (از ویژگی‌های خط شکسته) در سیاه مشق نستعلیق و به‌طور کلی تسریع در حرکات دست و قلم نمود بیشتری دارند.<ref name=ToolAutoGenRef2 />
دربارهٔ تأثیر خط [[شکسته‌نستعلیق|شکسته]] بر خط نستعلیق میرزا غلامرضا به اجمال و اختصار می‌توان موارد ذیل را بر شمرد: کوچک شدن دایره‌ها بخصوص در حرف (ی)، پیچ و تاب و چرخش و خمش پر غمزه حروف، بلندی بیش از حد معمول دنباله(م)، استفاده بجا از حروف و کلمات خرد اندام (در سیاه مشق)، کاربری نیم کشش‌های خط شکسته، در نظر داشتن تناسبات سواد و بیاض خط شکسته در ترکیب صفحه نستعلیق خصوصاً در سیاه مشق‌ها و استفاده بسیار از ارسال (از ویژگی‌های خط شکسته) در سیاه مشق نستعلیق و به‌طور کلی تسریع در حرکات دست و قلم نمود بیشتری دارند.<ref name=ToolAutoGenRef2 />
[[پرونده:Nasta'liq calligraphy style - Mirza Gholamreza Esfahani 02.png|جایگزین=سطری از میرزا غلامرضا: آشیان هرجا نهادم مسکن صیاد بود؛ تحریر شد|بندانگشتی|سطری از میرزا غلامرضا: ''آشیان هرجا نهادم مسکن صیاد بود؛ تحریر شد''|300x300پیکسل]]


== امضا ==
== امضا ==
خط ۶۰: خط ۶۲:


== آوازه ==
== آوازه ==
[[پرونده:Golestan Palace Album No. 124-23.1.jpg|جایگزین=میرزا غلامرضا در ۱۳۰۳ قمری|بندانگشتی|میرزا غلامرضا در ۱۳۰۳ قمری]]
آوازه و آثار میرزا غلام رضا مرزهای زمان و مکان را در نوردیده‌اند. و حتا در زمان حیاتش به اقصا نقاط علم رسیدند. تمام عاشقان هنر آرزوی قطعه خطی از میرزا داشتند. نظام‌الملک معروف به نظام پادشاه محلی [[حیدرآباد]] [[هند]] آثار بسیاری از میرزا غلام‌رضا را در کتابخانه و مجموعه‌اش نگهداری می‌کرد. دکتر [[مظفر بختیار]] نقل می‌کند که در بازار نسخه‌های خطی [[کاشغر]] مرکز ایالت [[ترکستان]] [[چین]] اثری از میرزا غلام‌رضا را با صحافی سنتی دیده که احتمالاً از آخرین امیر فارسی زبان آن منطقه به جای مانده بوده‌است. همچنین [[دوستعلی معیری|معیرالممالک]] در یادداشتی از سفرش به اروپا می‌نویسد که زمانی که از موزه [[تفلیس]] از بزرگترین مراکز هنری آن زمان دیدن می‌کرده عکس میرزا و اثری از او را در تالاری که به نام ''مردان بزرگ جهان'' مزین بوده دیده‌است.<ref name="ReferenceC"/>
آوازه آثار او فراتر از زمان و مکان خودش رفته بود به طوری که بسیاری از دوستداران خوشنویسی قطعه‌ای از آثار او را در اختیار داشتند. نظام‌الملک معروف به نظام پادشاه محلی [[حیدرآباد]] [[هند]] آثار بسیاری از میرزا غلام‌رضا را در کتابخانه و مجموعه‌اش نگهداری می‌کرد. دکتر [[مظفر بختیار]] نقل می‌کند که در بازار نسخه‌های خطی [[کاشغر]] مرکز ایالت [[ترکستان]] [[چین]] اثری از میرزا غلام‌رضا را با صحافی سنتی دیده که احتمالاً از آخرین امیر فارسی زبان آن منطقه به جای مانده بوده‌است. همچنین [[دوستعلی معیری|معیرالممالک]] در یادداشتی از سفرش به اروپا می‌نویسد که زمانی که از موزه [[تفلیس]] از بزرگترین مراکز هنری آن زمان دیدن می‌کرده عکس میرزا و اثری از او را در تالاری که به نام ''مردان بزرگ جهان'' مزین بوده دیده‌است.<ref name="ReferenceC"/>


یک دهه پیش در نمایشگاه «هانگ جو» در [[پکن]] پایتخت چین استاد «سانگ» خوشنویس برجسته چینی تحت تأثیر اثری از میرزا قرار گرفت چندانکه به آرامی اما بسیار طولانی گریست و به نشان احترام با قلم موی خوشنویسی درشتش نگاشت:<ref name="ReferenceC"/>
در نمایشگاه «هانگ جو» در [[پکن]] پایتخت چین استاد «سانگ» خوشنویس برجسته چینی تحت تأثیر اثری از میرزا قرار گرفت چندانکه به آرامی اما بسیار طولانی گریست و به نشان احترام با قلم موی خوشنویسی درشتش نگاشت:<ref name="ReferenceC"/>
{{نقل قول|''بزرگترین خوشنویس جهان میرزا غلام‌رضا اصفهانی''}}
{{نقل قول|''بزرگترین خوشنویس جهان میرزا غلام‌رضا اصفهانی''}}


خط ۶۸: خط ۷۱:


افزون بر کتیبه‌نویسی مدرسه سپهسالار که میرزا غلام‌رضا آن را در سال ۱۳۰۱ نگاشته‌است آثار زیادی به خط او باقی مانده‌است، از جمله:<ref name="ReferenceA"/>
افزون بر کتیبه‌نویسی مدرسه سپهسالار که میرزا غلام‌رضا آن را در سال ۱۳۰۱ نگاشته‌است آثار زیادی به خط او باقی مانده‌است، از جمله:<ref name="ReferenceA"/>
* رساله [[تحفه‌الوزرا]] - در سال ۱۲۵۹
* رساله [[تحفه‌الوزرا]]''[[تحفه‌الوزرا]]'' - در سال ۱۲۵۹
* [[مناجات‌نامه]] منظوم منسوب به [[علی|حضرت علی]]
* ''[[مناجات‌نامه]]'' منظوم منسوب به [[علی|حضرت علی]]
* ۲۹۸ صفحه بیاض که تنها سند کتبی [[اشعار میرزا غلام‌رضا اصفهانی]] می‌باشد.
* ۲۹۸ صفحه بیاض که تنها سند کتبی [[اشعار میرزا غلام‌رضا اصفهانی]] می‌باشد.
* [[رساله‌ای در اصطلاحات صوفیه]]
* [[رساله‌ای در اصطلاحات صوفیه]]
* [[گلستان سعدی]] به خط شکسته
* [[گلستان سعدی|''گلستان سعدی'']] به خط شکسته
* [[سفرنامه حاج سیاح]] در ۲۱۶ صفحه به خط شکسته (ناتمام)
* [[سفرنامه حاج سیاح|''سفرنامه حاج سیاح'']] در ۲۱۶ صفحه به خط شکسته (ناتمام)
* کتاب [[پاتولوژی]] ترجمه [[میرزا علی‌خان رئیس‌الاطباء]] در حدود ۲۰۰ صفحه به خط شکسته
* کتاب [[پاتولوژی]]''[[پاتولوژی]]'' ترجمه [[میرزا علی‌خان رئیس‌الاطباء]] در حدود ۲۰۰ صفحه به خط شکسته
* تعداد نسبتاً زیادی از قطعات و [[سیاه‌مشق|سیاه‌مشق‌های]] شکسته و نستعلیق
* تعداد نسبتاً زیادی از قطعات و [[سیاه‌مشق|سیاه‌مشق‌های]] شکسته و نستعلیق


== اشعار میرزا غلامرضا ==
== اشعار میرزا غلامرضا ==


میرزا شعر هم می‌سرود و تخلصش ''غزال'' بود. نظم و نثر میرزا فصیح و استادانه‌است چنان که این معنی از نوشته‌های او به خوبی بر می‌آید. در نظم و نثر شاگرد [[امامقلی خان قاجار]] بود که ''غارت'' تخلص می‌کرد و سخت به او ارادت داشته‌است. این شاگرد و استاد پیوسته با هم دمساز بوده‌اند. میرزا در یادداشت‌های خود غارت را به استادی خطاب کرده و از او به احترام یاد می‌کند و او را ''ابوالفضایل'' خوانده‌است. بعید نیست که تخلص غزال را غارت به او داده باشد لکن میرزا در اشعارش هرگز به این تخلص شعری ندارد.<ref name=ToolAutoGenRef2 />
میرزا شعر هم می‌سرود و تخلصش ''غزال'' بود. نظم و نثر میرزا فصیح است. در نظم و نثر شاگرد [[امامقلی خان قاجار]] بود که ''غارت'' تخلص می‌کرد و سخت به او ارادت داشته‌است. این شاگرد و استاد پیوسته با هم دمساز بوده‌اند. میرزا در یادداشت‌های خود غارت را به استادی خطاب کرده و از او به احترام یاد می‌کند و او را ''ابوالفضایل'' خوانده‌است. برخی بر این باورند که تخلص غزال را غارت به او داده باشد لکن میرزا در اشعارش هرگز به این تخلص شعری ندارد.<ref name=ToolAutoGenRef2 />


نمونه‌ای از شعر میرزا غلامرضا اصفهانی:
نمونه‌ای از شعر میرزا غلامرضا اصفهانی:
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب|صوفی تو سجاده و سالوس پرستی|ما و لب جانانه و چالاکی و مستی}}
{{ب|صوفی تو و سجاده و سالوس‌پرستی|ما و لب جانانه و چالاکی و مستی}}
{{ب|المنّـة للّـه کـه به فرّ قـدم عشــق|شد پی سپر لشکر غم کشور همتی}}
{{ب|المنّة للّه که به فرّ قدم عشق|شد پی سپر لشکر غم کشور هستی}}
{{ب|یک طایفه در صورت درویشـانند|گرگند کـه اندر صفت میشاننـد}}
{{ب|یک طایفه در صورت درویشانند|گرگند که اندر صفت میشانند}}
{{ب|آنان کـه توانگرنـد درویـش نـواز |درویـش اگر شنیـده‌یــی ایشانند}}
{{ب|آنان که توانگرند درویش‌نواز |درویش اگر شنیده‌یی ایشانند}}
{{پایان شعر}}{{Commons|Mirza Gholamreza Esfahani}}
{{پایان شعر}}{{Commons|Mirza Gholamreza Esfahani}}


خط ۱۱۱: خط ۱۱۴:




{{یادکرد وب |نویسنده = خوشنویسان مبتکر |نشانی = http://www.khoshnevisan.com/khoshnevisane%20bartar/khoshnevisan%20moteghaddem/mirza%20gholamreza2.htm |عنوان = میرزا غلام رضا اصفهانی ۲ |ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۰۱۰-۰۹-۲۹ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110903102903/http://www.khoshnevisan.com/khoshnevisane%20bartar/khoshnevisan%20moteghaddem/mirza%20gholamreza2.htm |archivedate = ۳ سپتامبر ۲۰۱۱ |dead-url = yes }}
{{یادکرد وب |نویسنده = خوشنویسان مبتکر |نشانی = http://www.khoshnevisan.com/khoshnevisane%20bartar/khoshnevisan%20moteghaddem/mirza%20gholamreza2.htm |عنوان = میرزا غلام رضا اصفهانی ۲ |ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۰۱۰-۰۹-۲۹ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110903102903/http://www.khoshnevisan.com/khoshnevisane%20bartar/khoshnevisan%20moteghaddem/mirza%20gholamreza2.htm |archivedate = ۳ سپتامبر ۲۰۱۱ |dead-url = yes }}
</small>
</small>


خط ۱۲۰: خط ۱۲۳:
[[رده:درگذشتگان ۱۳۰۴ (قمری)]]
[[رده:درگذشتگان ۱۳۰۴ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۱۲۴۶ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۱۲۴۶ (قمری)]]
[[رده:مدفونان در ابن‌بابویه]]
[[رده:خاک‌سپاری‌ها در ابن بابویه]]
[[رده:اهالی ایران در سده ۱۹ (میلادی)]]
[[رده:اهالی ایران در سده ۱۹ (میلادی)]]
[[رده:خوشنویسان اهل ایران]]
[[رده:خوشنویسان اهل ایران]]
[[رده:درگذشتگان دهه ۱۸۸۰ (میلادی)]]
[[رده:زادگان سده ۱۹ (میلادی)]]
[[رده:اهالی تهران]]
[[رده:افراد در ایران قاجاری]]
[[رده:زادگان دهه ۱۸۳۰ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۱۸۸۷ (میلادی)]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۱ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۰۸

میرزا غلامرضا اصفهانی
میرزا غلامرضا اصفهانی
زادهٔ۱۲۴۶ (قمری)
اصفهان
درگذشت۴ ربیع‌الثانی ۱۳۰۴ (قمری)
آرامگاهصفاییه ابن بابویه
چشمه‌علی شهرری
ملیتایرانی
شناخته‌شده برایخوشنویسی
سبکنستعلیق، شکسته نستعلیق
امضاء
سنگ مزار میرزا غلامرضا در چشمه‌علی شهرری

میرزا غلام‌رضا اصفهانی (۱۲۴۶-۱۳۰۴ هجری قمری) از استادان خوشنویسی ایرانی و خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق بود. میرزا غلامرضا از معروف‌ترین خوشنویسان دوره قاجار بوده‌است. نام پدرش «میرزا جان» بود و در جوانی به دربار محمد شاه و پس از آن به دربار ناصر الدین شاه راه یافت.[۱]

زندگی[ویرایش]

پدر غلامرضا در سال ۱۲۱۲ ه‍. ق از اصفهان به تهران آمده و به قنادی مشغول شد. او از این رو نام پسرش را غلامرضا گذاشت که وی را نتیجهٔ توسل به امام‌ رضا امام هشتم شیعیان می‌دانست.[۲]

میرزا غلام‌رضا را فردی عارف و ادیب و اهل معنی توصیف کرده‌اند.[۳] غلام‌رضا در ۵ سالگی به مکتب رفت پس از دو سال قادر به خواندن قرآن به‌تمامی شد.[۲] او در سنین استادی هنر خود را «توفیق خداوند عزوجل» می‌دانست [۳] و آنجاییکه اوصاف هنرش را شرح می‌دهد، می‌گوید که «نه از باب خودستایی است بلکه محض بروز فضل یزدانی و نفس مسیحایی است» ([۳]

میرزا در خاطراتش می‌نویسد که در همان سال در رؤیا نزد علی امام نخست شیعیان می‌رود و همین واقعه سیر زندگی او را دگرگون می‌کند. میرزا در قطعه‌ای به خط شکستهٔ خفی چنین می‌نویسد: «قریب هفت‌ سال از سنین عمرم گذشته در دبستان به خواندن قرآن اشتغال داشته. شبی به خواب، بزرگواری ارشادم نمود به تقبیل آستان شاه‌ اولیا در دنبالش شتافتم. در گوشهٔ آن جا حضرت شاه اولیا ارواح العالمین له الفدا توقف داشتند. چون نزدیک‌تر شدم فرمود مشقت بیاور. علی‌الفور صفحه کاغذ و دواتی به حضور مبارک تقدیم نمودم. در وسط آن صفحه لام و الف و یایی نگاشته و فرمودند از این رو بنگار. فردای آن شب در دبیرستان معلم صورت خواب را سؤال نمود. این بندهٔ حقیر ماجرا کماجرا باز گفت. دیگر حقیر را به تحصیل خط واداشت…»[۲] و این آغاز کار خوشنویسی او بود.

میرزا پس از آن نزد سیدعلی حکاک طهرانی (پدر میرحسین خوشنویس مشهور) به یادگیری خط پرداخته تا جایی که در نه سالگی به حسن خط نامی می‌شود [۴] و در طول عمر نچندان بلندش آثار بسیاری را آفریده که برخی از آن‌ها در زمرهٔ آثار ملی هنری ایران ثبت شده‌اند.

او را به بابی‌گری متهم کردند که شفاعت یکی از اعیان یا فرزندان ناصرالدین شاه او را از خشم شاه رهانید و از مرگ نجات داد.[۵]

میرزا غلامرضا که دیر همسر اختیار کرده بود در سال ۱۳۰۰ ه‍. ق هنگامی که ۵۴ ساله بود، صاحب فرزندی می‌شود که نامش را محمدرضا می‌گذارد. اما محمدرضا در سه سالگی ناگهان بیمار شده و فوت می‌کند و داغ بزرگی به جان میرزا می‌نشیند تا جایی که آرزوی مرگ می‌نماید و در جایی می‌گوید: «پس از دیدن داغ و ناکامی او، مرا مرگ خوشتر ازین زندگانی» طولی نکشید که به آرزویش رسید و در روز پنج‌شنبه چهارم ربیع‌الثانی سال ۱۳۰۴ هجری قمری درگذشت.[۴][۶] او در باغ میرزا حسین خان سپهسالار در جوار حاج میرزا صفا در و در صفاییه ابن بابویه در چشمه‌علی شهر ری به خاک سپرده شد.[۲][۶][۷]

خوشنویسی در دربار[ویرایش]

میرزا غلام‌رضا اصفهانی در جوانی به حضور محمد شاه قاجار احضار شد؛ شاه که خود از خوشنویسی نستعلیق بهره داشت، خط او را آزمود و او را به معلمی فرزندانش گمارد. پس از مرگ محمد شاه ناصرالدین شاه نیز همچنان به وی توجه داشت.[۸]

میرزا غلام‌رضا از معدود خوشنویسانی است که هر دو خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق به مهارت و استادی تمام رسیده و در هر دو نیز صاحب سبک ویژهٔ خود است. شیوهٔ میرزا در خط از محکم‌ترین و قوی‌ترین شیوه‌های خوشنویسی است و کتیبه‌ها، قطعات و سیاه‌مشقهای وی نیز در صدر آثار خطوط شکسته و نستعلیق به شمار می‌آید.[۲]

سیاه‌مشقی از میرزا غلامرضا با بیتی از سعدی: هزار بادیه سهلست با وجود تو رفتن، وگر خلاف کنم سعدیا بسوی تو باشم، باغ فردوس […]
سیاه‌مشقی از میرزا غلامرضا با بیتی از سعدی: هزار بادیه سهلست با وجود تو رفتن، وگر خلاف کنم سعدیا بسوی تو باشم، باغ فردوس (…)

از هنرهای مبرز میرزا غلامرضا اصفهانی ترکیب‌بندی حروف و کلمات بود. از آن جا که میرزا در زمان حیات نامی‌ترین استاد خوشنویسی بود، نگارش آثار بسیاری به وی سفارش داده می‌شد که برخی را به شاگردان خود سپرده (مانند کاشی‌های پیرامون بقعهٔ شیخ صدوق ابن بابویه که به محمد ابراهیم تهرانی واگذار نمود.) و تعدادی را نیز خود رقم زد که از آثار نامی خوشنویسی به‌شمار می‌روند.[۲]

از مشهورترین نمونه‌های کتیبه‌نویسی میرزا غلامرضا کتیبه‌های مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری فعلی در میدان بهارستان تهران) است که آن را در سال ۱۳۰۱ نگاشته‌است.[۲] تعداد قابل توجهی از قطعاتی که به خط نستعلیق از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است شباهت ظاهری بسیاری به سیاه‌مشق دارد. به‌طوری‌که کارشناسان غالباً در نگاه اول این قطعات را نمی‌توانند از سیاه‌مشق تشخیص دهند و بعضی از صاحبنظران به دلیل تعدد قطعاتی که به این صورت از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است، عبارت «میرزا غلام‌رضا اصفهانی سیاه مشق نویس» را در توصیف او به‌کار برده‌اند.[۹]

دربارهٔ تأثیر خط شکسته بر خط نستعلیق میرزا غلامرضا به اجمال و اختصار می‌توان موارد ذیل را بر شمرد: کوچک شدن دایره‌ها بخصوص در حرف (ی)، پیچ و تاب و چرخش و خمش پر غمزه حروف، بلندی بیش از حد معمول دنباله(م)، استفاده بجا از حروف و کلمات خرد اندام (در سیاه مشق)، کاربری نیم کشش‌های خط شکسته، در نظر داشتن تناسبات سواد و بیاض خط شکسته در ترکیب صفحه نستعلیق خصوصاً در سیاه مشق‌ها و استفاده بسیار از ارسال (از ویژگی‌های خط شکسته) در سیاه مشق نستعلیق و به‌طور کلی تسریع در حرکات دست و قلم نمود بیشتری دارند.[۶]

سطری از میرزا غلامرضا: آشیان هرجا نهادم مسکن صیاد بود؛ تحریر شد
سطری از میرزا غلامرضا: آشیان هرجا نهادم مسکن صیاد بود؛ تحریر شد

امضا[ویرایش]

میرزا غلامرضا اصفهانی اغلب آثارش را با عبارت «یا علی مدد است» امضا می‌کرده‌است.[۱۰] اما رقم یا امضای میرزا در بعضی از قطعات اسم کامل او به‌اضافه «یا علی مدد» است و در بعضی فقط «یا علی مدد» یا «یا علی مددی» بدون‌نام میرزا غلام‌رضا امده‌است. در قطعاتی هم امضا به‌صورت «العبد المذنب الفقیر الحقیر غلام‌رضا غفرله» و «یا علی مدد.» یا به‌صورت «هو» و در سطر زیر هو، «الفقیر الحقیر المذنب غلام‌رضا» و بعد «یا علی مددی» یا به صورتی شبیه به آنچه ذکر شد می‌باشد.[۱۱]

آوازه[ویرایش]

میرزا غلامرضا در ۱۳۰۳ قمری
میرزا غلامرضا در ۱۳۰۳ قمری

آوازه آثار او فراتر از زمان و مکان خودش رفته بود به طوری که بسیاری از دوستداران خوشنویسی قطعه‌ای از آثار او را در اختیار داشتند. نظام‌الملک معروف به نظام پادشاه محلی حیدرآباد هند آثار بسیاری از میرزا غلام‌رضا را در کتابخانه و مجموعه‌اش نگهداری می‌کرد. دکتر مظفر بختیار نقل می‌کند که در بازار نسخه‌های خطی کاشغر مرکز ایالت ترکستان چین اثری از میرزا غلام‌رضا را با صحافی سنتی دیده که احتمالاً از آخرین امیر فارسی زبان آن منطقه به جای مانده بوده‌است. همچنین معیرالممالک در یادداشتی از سفرش به اروپا می‌نویسد که زمانی که از موزه تفلیس از بزرگترین مراکز هنری آن زمان دیدن می‌کرده عکس میرزا و اثری از او را در تالاری که به نام مردان بزرگ جهان مزین بوده دیده‌است.[۴]

در نمایشگاه «هانگ جو» در پکن پایتخت چین استاد «سانگ» خوشنویس برجسته چینی تحت تأثیر اثری از میرزا قرار گرفت چندانکه به آرامی اما بسیار طولانی گریست و به نشان احترام با قلم موی خوشنویسی درشتش نگاشت:[۴]

بزرگترین خوشنویس جهان میرزا غلام‌رضا اصفهانی

آثار[ویرایش]

افزون بر کتیبه‌نویسی مدرسه سپهسالار که میرزا غلام‌رضا آن را در سال ۱۳۰۱ نگاشته‌است آثار زیادی به خط او باقی مانده‌است، از جمله:[۲]

اشعار میرزا غلامرضا[ویرایش]

میرزا شعر هم می‌سرود و تخلصش غزال بود. نظم و نثر میرزا فصیح است. در نظم و نثر شاگرد امامقلی خان قاجار بود که غارت تخلص می‌کرد و سخت به او ارادت داشته‌است. این شاگرد و استاد پیوسته با هم دمساز بوده‌اند. میرزا در یادداشت‌های خود غارت را به استادی خطاب کرده و از او به احترام یاد می‌کند و او را ابوالفضایل خوانده‌است. برخی بر این باورند که تخلص غزال را غارت به او داده باشد لکن میرزا در اشعارش هرگز به این تخلص شعری ندارد.[۶]

نمونه‌ای از شعر میرزا غلامرضا اصفهانی:

صوفی تو و سجاده و سالوس‌پرستیما و لب جانانه و چالاکی و مستی
المنّة للّه که به فرّ قدم عشقشد پی سپر لشکر غم کشور هستی
یک طایفه در صورت درویشانندگرگند که اندر صفت میشانند
آنان که توانگرند درویش‌نواز درویش اگر شنیده‌یی ایشانند
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ میرزا غلامرضا اصفهانی موجود است.


پانویس[ویرایش]

  1. ↑ وبگاه زرقلم
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ ۲٫۶ ۲٫۷ حسن‌پور، حمیدرضا پادشاه ممالک خط مجله اینترنتی هفت سنگ
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ سهیلی خوانساری، احمد، مرقع نگارستان، تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ Malekzadeh, Mojtaba, A biographical sketch of Mirza Gholam Reza Esfahani His life and works
  5. ↑ فضایلی ص ۵۷۳-۵۷۵
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ نگاهی به زندگی میرزا غلام رضا اصفهانی
  7. ↑ استادان خط نستعلیق در اصفهان
  8. ↑ فضایلی ص۵۷۲-۵۷۵
  9. ↑ نمونه‌هایی از آثار خوشنویسان ایران (مجموعه‌های آیدین آغداشلو) در نگارستان از ۳ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۴۵ صفحه ۹
  10. ↑ وبگاه آفتاب
  11. ↑ بهرام بیانی. سایت بخارا

منابع[ویرایش]

پیوند به بیرون[ویرایش]

خوشنویسان مبتکر. «میرزا غلام رضا اصفهانی ۲». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۰-۰۹-۲۹.

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=میرزا_غلامرضا_اصفهانی&oldid=39765202»