Gender kimliyi: Redaktələr arasındakı fərq

'''Gender kimliyi və ya identikliyi'''müəyyən bir [[Gender|cinsin]] nümayəndəsi, yəni [[kişi]], [[qadın]] və ya başqa bir kateqoriyanın nümayəndəsi kimi insanın daxili özünü qavrayışıdır, bioloji cinslərin davranış və keyfiyyətləri sosial və mədəni stereotiplərlə əlaqələndirilir. Gender kimliyi mütləq [[Cins (insan)|bioloji cinslə]] eyni deyil. Hal-hazırda, gender kimliyini və gender ifadəsini fərqləndirmək lazımdır - cinsi xüsusiyyətlərdən asılı olaraq [[Maskulanlıq|maskulin]], [[Qadınlıq|feminin]] və [[Androginiya|androqin]] kimi müəyyən edilir <ref name="expression">''Neeki Parsa and Sabra L. Katz-Wise'' Gender expression // The SAGE encyclopedia of trans studies. — Sage Publications, 2021.</ref> , bu və ya digər müxtəlif növ gender kimliklərini müəyyən edən gender stereotiplərinin uyğunluğunu nəzərdən keçirən ədəbiyyat da mövcuddur. <ref name="Исаев">''Исаев Д. Д.'' Системный подход к проблеме гендерной идентичности // Педиатр. — 2012. — Т. 3, № 4. — С. 37-40.</ref> <ref>''Wood W., Eagly A. H.'' Two traditions of research on gender identity // Sex Roles. – 2015. – Т. 73. – №. 11. – С. 461-473.</ref> <ref>''Ярославкина Е. В.'' Ценностно-смысловая сфера женщин с разной гендерной идентичностью // Сахалинский гос. ун-т–Южно-Сахалинск. – 2008.</ref> <ref>''Кікінежді О. М.'' Гендерна ідентичність особистості: когнітивна парадигма // Наукові записки Національного університету Острозька академія. Психологія і педагогіка. – 2013. – №. 22. – С. 51-56.</ref> .

Bir çox cəmiyyətlərdə insanın sosial şəxsiyyətinin formalaşması üçün əsas ola biləcək bir sıra gender kateqoriyaları mövcuddur. Cinsiyyət kimliyi doğuş zamanı təyin olunmuş cinsə uyğun gələn insanlara [[Tamcinslik|tamcins və ya tisgender]], cinsiyyəti uyğun gəlməyənlərə isə [[transgender]] deyilir. Transgender anlayışına gender ifadəsinin bioloji cinslə uyğunsuzluğu daxildir <ref name="Altilio">{{Kitab3|заглавие=Oxford Textbook of Palliative Social Work|издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]]|isbn=978-0199838271|год=2011|страницы=380|ссылка=https://web.archive.org/web/20161201182734/https://books.google.com/books?id=XS3XJL_RGIgC&pg=PA380|автор=Terry Altilio, Shirley Otis-Green}}. — «''Transgender'' is an umbrella term for people whose gender identity and/or gender expression differs from the sex they were assigned at birth (Gay and Lesbian Alliance Against Defamation [GLAAD], 2007).».</ref> Gender kimliyi nəzəriyyəsinin əsasını qoyanlardan biri [[seksoloq]] [[Con Money|Con Uilyam Money]] olmuşdur.

Müxtəlif cəmiyyətlərdə uzun illər ikili gender sistemi - insanların iki kateqoriyaya bölündüyü cəmiyyət mövcud olmuşdur və hazirda da həmin binar gender sistemi bir çox mühafizəkar cəmiyyətlərdə qorunub saxlanmaqdadır: kişilər və qadınlar və anadan olanda təyin olunan bioloji cins ilə gender kimliyi arasında uyğunluq nəzərdə tutulur. Bununla belə, son bir neçə onillikdə [[genderqueer|qeyri-binar gender kimliyi]] olan insanlar rəsmi səviyyədə getdikcə daha çox tanınmağa başlayıblar. Bu, [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]], [[Avstraliya]], [[Birləşmiş Krallıq|Böyük Britaniya]] və [[Avropa]] ölkələrinin əksəriyyətində baş verir və qeyri-binar şəxslərin tanınması istiqamətində dəyişikliklər hüquqi sənədlərdə öz əksini tapır. <ref>{{Cite web |title=Movement for third gender option ‘exploding’ in U.S. |url=https://www.nbcnews.com/feature/nbc-out/movement-third-gender-option-exploding-u-s-n696446 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191018055948/https://www.nbcnews.com/feature/nbc-out/movement-third-gender-option-exploding-u-s-n696446 |archive-date=2019-10-18 |access-date=2020-10-24 |website=NBC News |language=en}}</ref> <ref>{{Cite web |last=them |title=Do You Know What It Means to Be Genderqueer? |url=https://www.them.us/story/inqueery-genderqueer |archive-url=https://web.archive.org/web/20200404231430/https://www.them.us/story/inqueery-genderqueer |archive-date=2020-04-04 |access-date=2020-10-24 |website=them. |language=en-us}}</ref> .

Bu cəmiyyətlərdə gender sistemləri qeyri-binardır: onlar ikidən çox gender kateqoriyasını əhatə edir və doğuş zamanı təyin olunmuş cins ilə gender kimliyi arasında heç bir əlaqənin olmadığı fikri önə çəkilir. <ref>{{Kitab3|автор=Honingmann, J.J.|заглавие=The Kaska Indians: An ethnographic reconstruction|оригинал=|ссылка=https://books.google.de/books?id=SJn4LwEACAAJ&dq=the+kaska+indians&hl=ru&sa=X&ved=0CCYQ6AEwAWoVChMIn5q1yp6oxwIVxToUCh2afQcu|место=New Haven, CT|издательство=[[Yale University Press]]|год=1964|страницы=|isbn=}}</ref> <ref>{{Kitab3|автор=Davies, S.G.|заглавие=Challenging gender norms: Five genders among the Bugis in Indonesia (Case Studies in Cultural Anthropology)|оригинал=|ссылка=https://books.google.de/books/about/Challenging_gender_norms.html?id=_7IuAQAAIAAJ&redir_esc=y|место=Belmont, CA|издательство=Wadsworth|год=2007|страницы=|isbn=}}</ref> <ref>{{Məqalə|автор=Vasey, P., & Bartlett, N.|заглавие=What can the Samoan ‘fa’afafine’ teach us about the western concept of gender identity disorder in childhood?|ссылка=http://muse.jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=/journals/perspectives_in_biology_and_medicine/v050/50.4vasey.pdf|издание=Perspectives in Biology and Medicine|место=|год=2007|том=}}</ref> .

== Gender kimliyi, cinsi ifadə və cinsi oriyentasiya ==

Müasir araşdırmaçı mütəxəssislər insanın cinsini təsvir etmək üçün üç əsas anlayışı ayırırlar <ref name="apaterms">{{Cite web |title=American Psychological Association. Definition of Terms: Sex, Gender, Gender Identity, Sexual Orientation |url=http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/sexuality-definitions.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20150808182609/http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/sexuality-definitions.pdf |archive-date=2015-08-08 |access-date=2015-08-14}}</ref> :

* gender kimliyi insanın daxili özünü dərk etməsidir;

* cinsi özünü ifadə - bir insanın müəyyən bir mədəniyyətdə cinsiyyətini bildirmə yolları: xüsusən də geyim, ünsiyyət tərzi və maraqlar vasitəsilə. Şəxsin gender ifadəsi müəyyən edilmiş [[Gender rolu|gender rollarına]] uyğun ola bilər və ya uyğun gəlməyə bilər və onların gender kimliyini əks etdirə və ya əks etdirməyə də bilər <ref name="apaterms">{{Cite web |title=American Psychological Association. Definition of Terms: Sex, Gender, Gender Identity, Sexual Orientation |url=http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/sexuality-definitions.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20150808182609/http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/sexuality-definitions.pdf |archive-date=2015-08-08 |access-date=2015-08-14}}</ref> . Məsələn, [[transgender|transgenderlərin]] təhqir, zorakılıq və digər sosial sanksiyalara məruz qalmamaq üçün cinsi kimliklərinə uyğun geyinməkdən çox vaxt çəkinirlər.

* [[Seksual oriyentasiya|cinsi oriyentasiya]] - bir insanın cinsi və ya romantik hisslərinə görə onu cəlb edən cinsə görə müəyyənləşən anlayışdır.

İkili gender sistemi olan cəmiyyətlər güman edirlər ki, gender kimliyi, gender ifadəsi və cinsi oriyentasiya anadangəlmə cinsə uyğun olmalıdır. Məsələn, doğum zamanı təyin olunmuş kişi cinsinə malik olan şəxsin özünü belə müəyyən etməsi gözlənilir ki, o, [[Maskulanlıq|kişi]] davranışı göstərməli və [[Heteroseksuallıq|heteroseksual]] olaraq qadınlar yalnız onu cəlb etməlidirlər - lakin bəzən bu belə deyil.

== Gender kimliyin formalaşması ==

Müasir elmdə gender şəxsiyyətinin formalaşmasında hansı amillərin üstünlük təşkil etdiyi barədə mübahisələr gedir: bioloji və ya sosial <ref name="faustosterling">{{Publikasiya|книга|автор=Fausto-Sterling, A.|заглавие=Debating Biology|ссылка=https://books.google.de/books?id=IGyBAgAAQBAJ|место=|издательство=[[Routledge]]|год=2005|isbn=9781134468133}}</ref> . Bəzi tədqiqatların məlumatları göstərir ki, gender kimliyinə genetik və hormonal faktorlar təsir edir <ref>{{Publikasiya|книга|автор=Birke, L.|заглавие=The Gender and Science Reader|ссылка=The Gender and Science Reader|место=|издательство=Psychology Press|год=2001|isbn=9780415213585}}</ref> . Digər tədqiqatlar göstərir ki, tərbiyə və sosial mühit uşaqların həm gender özünü dərk etməsinə, həm də gender ifadəsinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Xüsusilə, uşağın valideynləri və ya qəyyumları davranışlarında [[Adət-ənənə|adət-ənənələrə]] riayət edərlərsə və uşağın əks cins davranışına mənfi reaksiya verərlərsə uşaq öz anadangəlmə cinsinə uyğun formalaşacaq <ref name="oswalt">{{Cite web |last=Oswalt, Angela |date=2010-06-09 |title=Factors Influencing Gender Identity |url=https://www.mentalhelp.net/articles/factors-influencing-gender-identity/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305080254/https://www.mentalhelp.net/articles/factors-influencing-gender-identity/ |archive-date=2016-03-05 |access-date=2015-07-31 |website= |publisher=MentalHelp.Net |language=en}}</ref> . Eyni zamanda, tədqiqatlar göstərir ki, sosial mühitin təyin etdiyi cins ilə daxili məmnunluq arasında birbaşa əlaqə yoxdur və ənənəvi gender uyğunluğunun tətbiqi uşağın psixoloji rifahına mənfi təsir göstərir, stresin artmasına səbəb olur, geri çəkilmə və sosial izolyasiya halları baş verir. <ref>{{Məqalə}}https://web.archive.org/web/20151009004145/http://facweb.northseattle.edu/avoorhies/Gender/Readings/Development/Gender%20Identity%20A%20Multidimensional%20Analysis%20With%20Implications%20for%20Psychosocial%20Adjustment.pdf</ref> <ref>{{Cite web |title=APA PsycNet |url=https://psycnet.apa.org/record/2004-15557-009 |access-date=2023-05-22 |website=psycnet.apa.org |language=en}}</ref> .

=== Cinsi kimliyin dəyişdirilməsi ===

Öz bioloji cinsinə uyğun gəlməyən uşaqlar və böyüklər öz cinsi kimliklərini dəyişdirməyə və gender uyğunluğuna nail olmağa yönəlmiş reparativ və ya konversion terapiyaya məruz qalmışlar və bəzən hələ də bu üsullar istifadə olunmaqda davam edir. Bu cür yanaşmaların uzunmüddətli effektivliyi elmi olaraq təsdiqlənməmişdir və bunu həmin üsulları təklif edənlərin özləri də inkar etmirlər. <ref name="hill">{{Məqalə|автор=Hill, D., Menvielle, E., Sica, K., & Johnson, A.|заглавие=An affirmative intervention for families with gender variant children: Parental ratings of child mental health and gender|ссылка=http://itgl.lu/wp-content/uploads/2015/04/Parents-and-Gender-Variance.pdf|издание=Journal of Sex & Marital Therapy|тип=|место=|год=2010|том=|номер=36|archivedate=2016-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304060712/http://itgl.lu/wp-content/uploads/2015/04/Parents-and-Gender-Variance.pdf}}</ref> Bununla belə, bu cür terapiyanın zərərli ola biləcəyinə dair sübutlar var ki, bu da atipik gender təcrübələrinin yatırılmasına, utanc hisslərinin artmasına, yaxınları ilə münasibətlərin pozulmasına və [[intihar]] cəhdlərinə səbəb olur.<ref>{{Məqalə|автор=Langer, S.J., and Martin, J.I.|заглавие=How dresses can make you mentally ill: Examining gender identity disorder in children|ссылка=https://link.springer.com/article/10.1023/B:CASW.0000012346.80025.f7#page-1|издание=Child and Adolescent Social Work Journal|тип=|место=|год=2004|том=21|номер=1|archivedate=2017-12-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171226130344/https://link.springer.com/article/10.1023/B:CASW.0000012346.80025.f7#page-1}}</ref>