DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJAPRZEGLĄD
ZASOBÓW BIBLIOTECZNY
CYFROWYCH
2011 211
z. 2
PL ISSN 0033-202X
ANETA JANUSZKO-SZAKIEL
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
e-mail: ajanuszko-szakiel@afm.edu.pl
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA
ZASOBÓW CYFROWYCH –
PROGRAM DLA POLSKICH BIBLIOTEK
Aneta Januszko-Szakiel jest adiunktem i dyrektorem biblioteki
w Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Jej zainteresowania naukowe skupiają się wokół organizacji
i funkcjonowania repozytoriów cyfrowych, w szczególności dotyczą
długoterminowej archiwizacji zasobów cyfrowych w instytucjach
pamięci. Ważniejsze publikacje: Archiwizacja publikacji elektronicznych jako wyzwanie dla bibliotek – zarys problematyki
(2003), Open Archival Information System – standard w zakresie archiwizacji publikacji elektronicznych (2005), Wiarygodność archiwów cyfrowych (2009), Analiza stanu zbiorów
elektronicznych i warunków ich archiwizowania w polskich
instytucjach bibliotecznych i wydawniczych (2011).
SŁOWA KLUCZOWE: Polskie zasoby cyfrowe. Archiwizacja zasobów cyfrowych. Narodowy
program ochrony. Biblioteka Narodowa. Biblioteki polskie.
ABSTRAKT: W artykule przedstawiono propozycję programu ochrony zasobów cyfrowych
zgromadzonych w polskich instytucjach bibliotecznych. Uwzględniono najistotniejsze normy
i standardy długoterminowej archiwizacji wypracowane i rekomendowane przez instytucje
pamięci krajów zaawansowanych w działaniach archiwizacyjnych. Odniesiono się również
do możliwości i warunków polskich instytucji bibliotecznych. Program ma charakter hipotetycznego scenariusza przystąpienia polskich bibliotek do działań na rzecz zapewnienia
długoterminowej użyteczności polskich zasobów cyfrowych.
WPROWADZENIE
W wielu krajach świata rozwój narodowych programów długoterminowej ochrony zasobów cyfrowych traktuje się jako obowiązek oraz misję
dla celów zabezpieczenia wartościowych materiałów, zwłaszcza występujących tylko w postaci cyfrowej, z myślą o obecnych i przyszłych pokoleniach (Building a National…, 2002). Prace zwykle rozpoczyna się
od opracowań o charakterze koncepcyjnym, dostarczających podstawę
konstruktywnej dyskusji. Na podstawie studiów literatury przedmiotu
oraz przeprowadzonych badań, opracowana została autorska propozycja
212
ARTYKUŁY
programu ochrony polskich zasobów cyfrowych. Dotyczy on długoterminowej archiwizacji cyfrowych materiałów bibliotecznych zgromadzonych w polskich bibliotekach. Program nie obejmuje całości cyfrowego
dziedzictwa narodowego, tzn. pomija materiały zgromadzone w innych
instytucjach pamięci, np. archiwach bądź muzeach. Program odnosi się do
publikacji elektronicznych, zapisanych zarówno na przenośnych nośnikach
fizycznych, jak i umieszczanych na serwerach i udostępnianych w sieci.
Przedłożona propozycja stanowi hipotetyczny scenariusz fazy przygotowawczej działań archiwizacyjnych w Polsce, opracowany z uwzględnieniem
zasad organizowania tego typu działań, sprawdzonych i zalecanych przez
zaawansowane instytucje biblioteczne na świecie. Wzięto również pod
uwagę wypracowane na podstawie doświadczeń zagranicznych kryteria
organizacji wiarygodnych archiwów cyfrowych. Ponadto, przy tworzeniu
programu kierowano się warunkami funkcjonowania polskich bibliotek
oraz wnioskami pochodzącymi z przeprowadzonych badań, odzwierciedlającymi poglądy polskiego środowiska bibliotecznego na temat archiwizacji publikacji elektronicznych oraz stanu polskich zasobów cyfrowych.
W programie starano się uwzględnić organizacyjne, techniczne, prawne
i ekonomiczne aspekty polityki ochrony publikacji elektronicznych; sformułowano zadania, w przypadku najważniejszych z nich zasugerowano
sposób wykonania.
Celem działań ujętych w scenariuszu ma być utworzenie wiarygodnego,
długotrwałego systemu depozytowego dla cyfrowych zasobów polskich
bibliotek, określanego prościej jako archiwum cyfrowe. Podstawowym
założeniem zaproponowanego programu jest przyjęcie odpowiedzialności
za organizację i koordynację działań archiwizacyjnych w Polsce przez
Bibliotekę Narodową w Warszawie. Przesłanką dla tego założenia jest
fakt, że BN jest centralną książnicą Polski, ustawowo powołaną do zadań wieczystej archiwizacji polskiego dziedzictwa nauki i kultury oraz
do prowadzenia działalności badawczej i metodycznej w zakresie m.in.
nowych zadań, wynikających z rozwoju technologicznego i stosowania
nowoczesnych technologii w bibliotekarstwie. W programie zakłada się
współpracę BN z innymi polskimi instytucjami bibliotecznymi, które są
zainteresowane opracowaniem wspólnej i powszechnie akceptowanej narodowej polityki długoterminowej archiwizacji zbiorów elektronicznych.
Zaproponowany program składa się z trzech części głównych odnoszących się kolejno do następujących zagadnień:
1. Akceptacji nowych zadań i działań wstępnych w BN.
2. Organizacji pracy w zakresie długoterminowej archiwizacji polskich
zasobów elektronicznych.
3. Planowania szczegółowych zadań Ogólnopolskiej Grupy Roboczej
ds. długoterminowej archiwizacji polskich zasobów cyfrowych.
W programie zawarto łącznie 17 postulatów; 6 z nich odnosi się do
części pierwszej, kolejne 4 dotyczą części drugiej, natomiast części trzeciej
przyporządkowano 7 z proponowanych postulatów.
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA ZASOBÓW CYFROWYCH
213
PROPOZYCJA PROGRAMU DŁUGOTERMINOWEJ
ARCHIWIZACJI POLSKICH ZASOBÓW CYFROWYCH
I. AKCEPTACJA NOWYCH ZADAŃ I DZIAŁANIA WSTĘPNE
1. Biblioteka Narodowa podejmuje inicjatywę organizacji prac na rzecz
długoterminowej archiwizacji zasobów cyfrowych gromadzonych
w polskich instytucjach bibliotecznych
Na mocy zapisów § 8 i 9 Statutu Biblioteki Narodowej (Statut…, 2007) oraz treści
art. 17 Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, do zadań BN należy m.in. wieczyste archiwizowanie materiałów bibliotecznych powstałych w Polsce oraz za granicą,
a dotyczących Polski, zawierających utrwalony wyraz myśli ludzkiej, niezależnie od nośnika
fizycznego i sposobu zapisu treści, w tym także dokumenty elektroniczne. BN prowadzi
również działalność metodyczną i unifikacyjną w zakresie zastosowań nowoczesnych technologii bibliotecznych oraz konserwacji materiałów bibliotecznych.
Długoterminowa archiwizacja publikacji elektronicznych wpisuje się więc w wymienione
zadania BN. Dodatkowym uzasadnieniem potrzeby koordynacji zadań archiwizacyjnych
w Polsce przez BN są opinie przedstawicieli środowiska bibliotecznego, zebrane w toku prowadzonych badań. Zdaniem wielu respondentów, to właśnie BN, z racji statusu centralnej
biblioteki Polski, wraz z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, któremu bezpośrednio podlega, powinna podjąć inicjatywę organizacji działań na rzecz długoterminowej
archiwizacji materiałów należących do polskiego dziedzictwa cyfrowego.
Ponadto BN jako centralna biblioteka państwa, pod nadzorem ministerstwa, ze swym
doświadczeniem i dorobkiem, z dużym prawdopodobieństwem jest w stanie zorganizować
i poprowadzić archiwum, które spełni kryteria wiarygodności oraz zapewni długoterminową
użyteczność polskiego dziedzictwa cyfrowego.
2. Biblioteka Narodowa ustala ekonomiczne podstawy działań na rzecz
długoterminowej archiwizacji polskiego zasobu cyfrowego
BN tworzy solidne, w sensie pochodzących z wiarygodnych źródeł, podstawy długoterminowego finansowania podjętych działań archiwizacyjnych. Podstawowym gwarantem
w tej kwestii jest MKiDN. BN szuka również źródeł finansowania w innych instytucjach
rządowych oraz pozarządowych, państwowych i prywatnych.
Nawet jeśli dodatkowe dotacje są niewielkie i jednorazowe, warto z nich skorzystać,
zwłaszcza we wstępnej fazie działań, kiedy konieczne są znaczne nakłady finansowe.
3. Biblioteka Narodowa formułuje cele i założenia podejmowanego
przedsięwzięcia
W celu zapewnienia zgodności działań archiwizacyjnych BN z zasadami działalności
archiwów wiarygodnych, BN definiuje cel i założenia podjętych działań, a także zasady,
którymi będzie kierować się, realizując nowe zadania.
Celem BN jest zorganizowanie wiarygodnego długoterminowego archiwum dla polskich
zasobów elektronicznych.
W ogólnym założeniu, długoterminowe archiwum cyfrowe ma zapewnić użyteczność,
czyli dostępność, autentyczność, integralność oraz poufność zdeponowanych w nim publikacji
elektronicznych z myślą o potrzebach obecnych i przyszłych użytkowników.
BN zakłada współodpowiedzialność i współdziałanie polskich instytucji bibliotecznych na
rzecz opracowania strategii długoterminowej archiwizacji polskich zasobów elektronicznych.
BN zamierza uwzględnić dotychczasowe ustalenia międzynarodowych organizacji
w zakresie długoterminowej archiwizacji publikacji elektronicznych i przyłączyć się do dyskusji toczącej się wśród organizatorów działań archiwizacyjnych różnych instytucji pamięci
na świecie.
BN zamierza kierować się w swej działalności następującymi zasadami:
214
ARTYKUŁY
– dokumentowanie wszelkich pomysłów, planów, rozwiązań organizacyjnych, wdrożeniowych, podstaw prawnych oraz ekonomicznych związanych z długoterminową archiwizacją
polskich zasobów elektronicznych,
– przejrzystość działań wewnątrz BN i organizowanego archiwum oraz na zewnątrz, tj.
w polskim środowisku bibliotecznym, w środowisku użytkowników zbiorów bibliotecznych
oraz wobec opinii publicznej; BN przekazuje do publicznej wiadomości dokumentację działań oraz zakłada staranną analizę i uwzględnienie wszelkich opinii wewnętrznych oraz zewnętrznych,
– adekwatność, czyli skrupulatna ocena przydatności i możliwości zastosowania we
własnych warunkach, przyjętych w świecie rozwiązań, standardów i norm,
– ewaluacja rozwoju przedsięwzięcia, czyli poddawanie wewnętrznemu oraz zewnętrznemu opiniowaniu, jak BN radzi sobie z realizacją wytyczonych celów.
Ponadto BN zakłada, że inicjowane przedsięwzięcie będzie mieć charakter otwarty, co
oznacza, że zarówno w procesach merytorycznych, jak i decyzyjnych, opiniodawczych oraz
wykonawczych mogą udzielać się osoby nie tylko zaproszone, ale wszyscy zainteresowani
tematyką, mogący i chcący pomóc.
4. Biblioteka Narodowa publikuje informacje o podejmowanym
przedsięwzięciu
W celu zapewnienia przejrzystości działań archiwizacyjnych BN publikuje informacje
o podjętym przedsięwzięciu. Wszystkie instytucje biblioteczne w Polsce, a w szczególności
te, których zbiory tworzą narodowy zasób biblioteczny, podlegający szczególnej ochronie,
otrzymują pełną informację o przedsięwzięciu BN.
5. Biblioteka Narodowa gromadzi wiedzę na temat długoterminowej
archiwizacji publikacji elektronicznych
Zgodnie z zaleceniami prezentowanymi w piśmiennictwie przedmiotu BN wszelkie prace
związane z planowaniem działań archiwizacyjnych rozpoczyna od starannej analizy literatury
przedmiotu oraz informacji z wszelkich dostępnych źródeł na temat zaleceń, standardów,
norm, opinii, wreszcie od konsultacji z fachowcami odnośnie do zamierzeń i sposobów ich
realizacji. BN zapoznaje się również ze sposobem organizowania prac archiwizacyjnych
w instytucjach bibliotecznych innych krajów, zaawansowanych i mogących pełnić rolę doradcy. BN zapoznaje się też z działalnością i zaleceniami międzynarodowych organizacji
skupionych wokół zadań długoterminowej archiwizacji.
Z różnych źródeł i doświadczeń BN tworzy zarówno zasób wiedzy, jak i bazę wiedzy na
temat organizowania działań archiwizacyjnych w Polsce.
6. Biblioteka Narodowa identyfikuje ewentualne rodzime projekty oraz
plany programów ochrony dziedzictwa cyfrowego
Z uwagi na zalecenia dotyczące unikania dublowania prac i środków potrzebnych na
działania archiwizacyjne BN stara się ustalić, czy w polskich instytucjach bibliotecznych,
a także pozabibliotecznych, realizuje się, bądź planuje realizację programów długoterminowej
ochrony publikacji elektronicznych. W przypadku istnienia takich programów lub planów,
BN konfrontuje ich cele, założenia i zakres z własnymi zamiarami. BN rozważa połączenie
projektów i kooperację.
II. ORGANIZACJA PRACY W ZAKRESIE DŁUGOTERMINOWEJ ARCHIWIZACJI
POLSKICH ZASOBÓW CYFROWYCH
7. Biblioteka Narodowa zwołuje stałą konferencję na temat
długoterminowej archiwizacji polskich zasobów cyfrowych
BN organizuje ogólnopolską konferencję na temat długoterminowej archiwizacji polskich
zasobów cyfrowych oraz zaprasza do udziału przedstawicieli polskich instytucji bibliotecz-
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA ZASOBÓW CYFROWYCH
215
nych i wydawniczych. Do udziału w konferencji BN zaprasza również członków Zespołu ds.
Digitalizacji, działającego przy MKiDN.
BN deklaruje, że zwołana konferencja będzie mieć charakter spotkań organizowanych
cyklicznie, najlepiej w ustalonych odstępach czasu i określonym miejscu.
Na pierwszej konferencji BN prezentuje referat wprowadzający w tematykę ochrony
zasobów elektronicznych, podkreśla rangę problemu, podaje przykłady inicjatyw światowych
oraz informuje o rozpoczętym przedsięwzięciu, przytaczając cele, założenia i zasady działania.
BN zgłasza potrzebę ukonstytuowania ogólnopolskiej grupy roboczej do spraw opracowania strategii ochrony polskich zasobów cyfrowych i zaprasza w jej szeregi osoby, które chcą
współpracować i posiadają wiedzę w zakresie organizacyjnych, technicznych, prawnych oraz
ekonomicznych zagadnień tworzenia strategii archiwizacji zasobów cyfrowych. Celem grupy
roboczej będzie rozpoczęcie i prowadzenie działań, mających na celu utworzenie archiwum
cyfrowego dla polskiego dziedzictwa narodowego.
8. Biblioteka Narodowa powołuje Ogólnopolską Grupę Roboczą
ds. archiwizacji polskich zasobów cyfrowych
BN formuje i powołuje, spośród chętnych osób, Ogólnopolską Grupę Roboczą do zadań
długoterminowej archiwizacji polskich zasobów cyfrowych, ustala strukturę organizacyjną
Grupy z zespołem koordynującym na czele.
W skład zespołu koordynującego wchodzą BN, MKiDN oraz PCSS, z następującym
uzasadnieniem wyboru:
– Biblioteka Narodowa – z racji funkcji centralnej biblioteki Polski oraz jej odpowiedzialności za wieczyste zachowanie polskich zasobów bibliotecznych, a także z racji podjętej
inicjatywy i deklaracji organizowania działań archiwizacyjnych w Polsce.
– Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – z racji sprawowania nadzoru nad
BN, a także możliwości zapewnienia podstaw prawnych oraz finansowych dla archiwizacyjnej działalności BN; również z uwagi na doświadczenia wynikające z prac badawczych,
podejmowanych przez Zespół ds. Digitalizacji MKiDN, w zakresie tworzenia i ochrony
polskiego zasobu cyfrowego.
– Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe – z racji zaangażowania w procesy organizacji i zarządzania zasobami polskich bibliotek cyfrowych, które stanowią bardzo poważną część polskiego zasobu cyfrowego, następnie z uwagi znajomości zagadnień
długoterminowej archiwizacji zasobów elektronicznych oraz potrzeb instytucji pamięci
w tym zakresie, wreszcie z racji swych kompetencji technicznych, które są niezbędne do
realizacji zadań związanych z długoterminową ochroną archiwów cyfrowych i ich zasobów.
Ponadto, powołując się na wyniki prowadzonych badań, wymienione instytucje były
najczęściej typowane przez respondentów do funkcji koordynatora działań archiwizacyjnych
w Polsce.
Integralną częścią zespołu koordynującego jest podzespół ds. obsługi merytorycznej,
złożony z ekspertów, znawców organizacyjnych, technicznych, prawnych oraz ekonomicznych aspektów długoterminowej archiwizacji zasobów elektronicznych. W skład tego podzespołu wchodzą również doradcy z branży wydawniczej. Zespół ds. obsługi merytorycznej
tworzą głównie eksperci krajowi, ale przewidywane jest również zaproszenie do współpracy
fachowców zagranicznych, z krajów i instytucji zaawansowanych w pracach nad strategią
długoterminowej ochrony zasobów cyfrowych.
Podzespół ds. obsługi merytorycznej identyfikuje metody prac, rozwiązania, standardy, normy, akty prawne etc. dotyczące archiwizacji zasobów elektronicznych, stosowane
w instytucjach bibliotecznych na świecie. Opracowuje plany działania i poddaje je ocenie
wewnętrznej przez zespół koordynujący oraz zewnętrznej przez opinię publiczną. Wszelkie
sugestie uwzględnia, modyfikując proponowany plan działania. Przy zespole koordynującym
działa również podzespół ds. zarządzania jakością i dokumentacji, który na bieżąco kontroluje
poprawność i terminowość wykonywanych zadań w poszczególnych zespołach oraz gromadzi
i zarządza dokumentacją z działalności grupy roboczej; obejmuje kontrolą oraz ewaluacją
wszystkie procesy realizowane w ramach działalności archiwizacyjnej.
W strukturze organizacyjnej, obok zespołu koordynującego, BN powołuje cztery następujące zespoły:
– Zespół ds. obsługi organizacyjnej działań archiwizacyjnych, składający się z bibliotekarzy, bibliotekoznawców, informatologów, menedżerów kultury i oświaty.
216
ARTYKUŁY
– Zespół ds. obsługi technicznej działań archiwizacyjnych, składający się z bibliotekarzy, informatologów, techników bibliotecznych oraz informatyków (fachowców branży IT).
– Zespół ds. obsługi prawnej działań archiwizacyjnych, składający się z bibliotekarzy,
bibliotekoznawców, informatologów oraz prawników.
– Zespół ds. obsługi ekonomicznej działań archiwizacyjnych, tworzony przez bibliotekarzy,
bibliotekoznawców, informatologów i ekonomistów.
Wymienione zespoły mają charakter zadaniowy (wykonawczy). Ich zadania definiuje zespół koordynujący. Poszczególne zespoły zadaniowe mają liderów, którzy organizują
i odpowiadają za terminową i właściwą pracę tych zespołów przed zespołem koordynującym. Liderzy na bieżąco dokumentują działania zespołów, a dokumentację przekazują do
podzespołu ds. zarządzania jakością i dokumentacji.
Przewiduje się, w zależności od zadania, współpracę osób przynależących do różnych
zespołów.
W skład poszczególnych zespołów wchodzą osoby z różnych polskich instytucji, głównie
bibliotek, firm informatycznych, kancelarii prawnych, instytucji sektora biznesu i finansów.
Praca w zespołach odbywa się w zależności od potrzeb, tradycyjnie bądź w trybie zdalnym.
Zespół koordynujący ustala sposób komunikowania się w obrębie poszczególnych zespołów oraz grupy roboczej.
Zespół koordynujący ustala częstotliwość i miejsce spotkań – w zależności od potrzeby –
całej grupy roboczej bądź liderów poszczególnych zespołów.
Proponowaną strukturę organizacyjną Ogólnopolskiej Grupy Roboczej ds. długoterminowej
archiwizacji polskich zasobów cyfrowych przedstawiono na schemacie 1.
Schemat 1. Struktura organizacyjna Ogólnopolskiej Grupy Roboczej
ds. długoterminowej archiwizacji polskich zasobów cyfrowych
9. Biblioteka Narodowa definiuje ogólne cele Ogólnopolskiej Grupy
Roboczej i poszczególnych zespołów
Cel(e) Ogólnopolskiej Grupy Roboczej ds. archiwizacji polskich zasobów cyfrowych:
– utworzenie długoterminowego, wiarygodnego i stabilnego archiwum polskiego zasobu
cyfrowego,
– zapewnienie długoterminowej użyteczności zasobów cyfrowych zgromadzonych w polskich bibliotekach, z myślą o obecnych i przyszłych użytkownikach,
– wyeksponowanie elektronicznych zasobów polskiej nauki i kultury w cyfrowej kolekcji
dziedzictwa światowego.
Cel(e) zespołu koordynującego:
– organizowanie i koordynowanie pracy grupy roboczej.
Cel(e) podzespołu ds. obsługi merytorycznej:
– projektowanie polskich działań archiwizacyjnych na podstawie zgromadzonej wiedzy
o organizowaniu długoterminowych i wiarygodnych archiwów cyfrowych.
Cel(e) podzespołu ds. kontroli jakości i dokumentacji:
– dbałość o dokumentację i przejrzystość polskich działań archiwizacyjnych,
– ocena efektywności podejmowanych działań archiwizacyjnych.
Cel(e) zespołu ds. obsługi organizacyjnej:
– zapewnienie w długim czasie organizacyjnej sprawności i płynności polskich działań
archiwizacyjnych.
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA ZASOBÓW CYFROWYCH
217
Cel(e) zespołu ds. obsługi technicznej:
– zapewnienie w długim czasie technicznej ochrony i stabilności działania archiwum
cyfrowego.
Cel(e) zespołu ds. obsługi prawnej:
– ukonstytuowanie długoterminowo obowiązującej polskiej preservation policy1.
Cel(e) zespołu ds. obsługi ekonomicznej:
– zapewnienie źródeł stabilnego i długoterminowego finansowania polskich działań
archiwizacyjnych,
– zarządzanie finansami przedsięwzięcia dotyczącego utworzenia archiwum polskich
zasobów cyfrowych.
10. Biblioteka Narodowa zakłada i prowadzi portal internetowy na temat
długoterminowej archiwizacji polskich zasobów cyfrowych
BN zakłada odrębny portal WWW bądź wydziela na swojej witrynie miejsce poświęcone sprawom długoterminowej archiwizacji polskich zasobów elektronicznych. Portal ten pełni funkcję
wirtualnego informatorium o tym, co dzieje się w zakresie archiwizacji zasobów elektronicznych
w Polsce; jest miejscem dyskusji, wymiany poglądów, publikowania informacji na temat
rozwoju przedsięwzięcia.
Istnienie i sprawne funkcjonowanie takiego portalu jest świadectwem przejrzystości
działań archiwizacyjnych, tym samym czynnikiem budującym wiarygodność archiwum
cyfrowego dla zasobów polskich bibliotek.
Elementem towarzyszącym serwisowi WWW jest elektroniczny biuletyn na temat archiwizacji, rozsyłany na zasadzie newslettera do zainteresowanych i współpracujących osób
i instytucji, w celu bieżącego informowania np. o terminach spotkań oraz rezultatach działań.
BN stara się uzyskać opinie i akceptację od przedstawicieli polskich instytucji bibliotecznych dla zarysowanej koncepcji rozpoczęcia działań archiwizacyjnych w Polsce. Tworzy
rejestr instytucji i osób zainteresowanych współpracą i otrzymywaniem bieżących informacji
na temat rozwoju przedsięwzięcia, a także rejestr osób i instytucji obserwujących i opiniujących rodzimą działalność archiwizacyjną.
III. PLANOWANIE SZCZEGÓŁOWYCH ZADAŃ OGÓLNOPOLSKIEJ GRUPY
ROBOCZEJ ds. DŁUGOTERMINOWEJ ARCHIWIZACJI POLSKICH
ZASOBÓW CYFROWYCH
11. Biblioteka Narodowa definiuje zadania szczegółowe zespołu
koordynującego
Zespół koordynujący:
– wraz z podzespołem ds. obsługi merytorycznej wytycza i planuje w czasie poszczególne
zadania dla grup roboczych, z uwzględnieniem ich kolejności podyktowanej wynikaniem
kolejnych zadań z wcześniejszych,
– zleca zadania poszczególnym zespołom, wraz z określeniem czasu ich wykonania
i formą prezentacji wyników, a także sugestią odnośnie do sposobu wykonania zadań,
– organizuje spotkania z liderami poszczególnych zespołów, w celu zapoznawania się
z postępami prac,
– wraz z zespołem ds. kontroli jakości i dokumentacji, analizuje wyniki i wnioski prac
zespołów, oraz przetwarza je do postaci spójnego dokumentu na temat kształtowania polityki
długoterminowej ochrony cyfrowych zasobów polskich bibliotek,
– prezentuje działania rodzime na forum krajowym i międzynarodowym.
1
Preservation policy to rodzaj „prawnej platformy” regulującej realizację wszelkich procesów długoterminowej archiwizacji zasobów cyfrowych. W preservation policy znajdują się zapisy
określające: co, dlaczego, gdzie i jak długo powinno być archiwizowane. Preservation policy
niekoniecznie ma formę spójnego dokumentu, lecz bywa ukonstytuowany z pojedynczych ustaw,
rozporządzeń, zarządzeń, wytycznych, umów, itp. Na podstawie: National Library of Australia,
2009; Neuroth, [et. al.], 2009.
218
ARTYKUŁY
12. Biblioteka Narodowa definiuje zadania szczegółowe podzespołu ds.
obsługi merytorycznej
Podzespół ds. obsługi merytorycznej:
– pełni funkcję merytorycznego zaplecza (źródła wiedzy) dla całości projektu,
– gromadzi wiedzę o działaniach archiwizacyjnych w instytucjach bibliotecznych innych
krajów,
– identyfikuje i rejestruje istniejące rozwiązania, zalecenia, wzorce, normy, standardy
etc. dotyczące długoterminowej archiwizacji,
– szuka doradców w kraju i za granicą dla własnych rozwiązań,
– proponuje procedury i rozwiązania dotyczące działań archiwizacyjnych w Polsce,
– tworzy strategię długoterminowej archiwizacji polskiego zasobu cyfrowego.
13. Biblioteka Narodowa definiuje zadania szczegółowe podzespołu ds.
kontroli jakości i dokumentacji
Podzespół ds. zarządzania jakością i dokumentacji:
– kontroluje poprawność i terminowość wykonania zadań i procesów w ramach działalności archiwizacyjnej,
– opracowuje wytyczne dotyczące sporządzania dokumentacji z wszelkich czynności
wykonywanych w poszczególnych zespołach grupy roboczej,
– sprawuje kontrolę nad terminowością, poprawnością i kompletnością sporządzania
dokumentacji dotyczącej wszystkich zadań i procesów,
– gromadzi dokumentację z działalności grupy roboczej,
– zarządza dokumentacją z działalności grupy roboczej,
– organizuje dostęp dokumentacji z działalności grupy roboczej,
– opracowuje i publikuje komunikaty na temat działalności archiwizacyjnej na stronach
portalu i biuletynu,
– kontroluje prace i sposób zarządzania finansami przeznaczonymi na działania archiwizacyjne, przez zespół ds. obsługi ekonomicznej.
14. Biblioteka Narodowa definiuje zadania szczegółowe zespołu ds. obsługi
organizacyjnej
Zespół ds. obsługi organizacyjnej:
– organizuje badania dotyczące identyfikacji materiałów cyfrowych przechowywanych
w polskich bibliotekach,
– opracowuje i publikuje wytyczne dla twórców publikacji elektronicznych,
– organizuje szkolenia z zakresu publikowania elektronicznego,
– organizuje szkolenia z zakresu digitalizacji materiałów bibliotecznych,
– opracowuje procedury oceny i selekcji bibliotecznych materiałów cyfrowych, czyli
zasady tworzenia kolekcji archiwalnych,
– organizuje współpracę wydawców z instytucją archiwizującą; zapoznaje wydawców
z koncepcją i możliwymi podejściami do długoterminowej archiwizacji publikacji elektronicznych,
– wraz z zespołem ds. obsługi technicznej opracowuje wytyczne dotyczące stosowania
standardowych formatów zapisu publikacji elektronicznych,
– wraz z zespołem ds. obsługi technicznej oraz prawnej opracowuje politykę tworzenia
metadanych; definiuje format, zakres oraz poziom szczegółowości metadanych archiwizowanych publikacji,
– wraz z zespołem ds. obsługi technicznej ustala wytyczne dotyczące zgłaszania i przekazywania publikacji do instytucji archiwizującej,
– organizuje szkolenia z zakresu długoterminowej archiwizacji publikacji elektronicznych,
– organizuje stałą konferencję na temat długoterminowej archiwizacji polskich zasobów
cyfrowych.
Zgodnie z zaleceniami i istniejącymi wzorcami postępowania, priorytetowe zadanie
programów ochrony to identyfikacja najbardziej zagrożonych materiałów cyfrowych. Dlatego
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA ZASOBÓW CYFROWYCH
219
też w proponowanym programie zakłada się organizację i przeprowadzenie badań, polegających na ustaleniu ilości zgromadzonych publikacji elektronicznych, daty ich opublikowania,
zastosowanego formatu, zastosowanego nośnika, zdefiniowaniu platformy sprzętowo-programowej potrzebnej do odczytu i prezentacji treści publikacji, dokonaniu krótkiej charakterystyki (oceny) ich wartości merytorycznej oraz określeniu stopnia zapotrzebowania ze
strony użytkowników.
W tym celu instytucja koordynująca wraz z MKiDN przygotowuje rozporządzenie
(o charakterze i mocy rozporządzenia ministerialnego) dotyczące przeprowadzenia badania
oraz tworzy rejestr instytucji bibliotecznych objętych badaniem. Badanie jest skierowane
przede wszystkim do instytucji bibliotecznych, których zbiory tworzą narodowy zasób biblioteczny. Do badania przystępują także biblioteki, które, według własnej opinii, posiadają
w swych zbiorach materiały o szczególnej wartości, zasługujące na włączenie do kolekcji
dziedzictwa narodowego i na długoterminową ochronę.
Poszczególne biblioteki na mocy zaleceń instytucji koordynującej powołują wewnętrzne
zespoły do spraw ochrony zasobów cyfrowych. Ich zadaniem jest diagnoza zgromadzonych
zasobów cyfrowych, w szczególności ich ocena i selekcja oraz utworzenie kolekcji materiałów,
które mają ponadczasową wartość i zasługują na status dziedzictwa narodowego.
W rozporządzeniu dotyczącym badania określony zostaje cel badań, termin ich wykonania oraz wytyczne dotyczące sporządzenia dokumentacji z badań. Do rozporządzenia zostaje
załączony specjalnie przygotowany formularz badania, służący do odnotowania informacji
o badanych parametrach oraz ułatwiający sporządzenie dokumentacji z badania.
Zaleca się, aby potrzebne i wartościowe publikacje elektroniczne, o dużym znaczeniu dla
rozwoju nauki i kultury, wytypować do określonych zabiegów konserwatorskich. Biblioteki
podejmują próbę odczytu i prezentacji treści publikacji elektronicznych, aby oddzielić zasoby
nieużyteczne od użytecznych2. Biblioteki podejmują również próbę oceny wartości treści
publikacji nieużytecznych i stopnia zapotrzebowania na nie zgłaszanego przez użytkowników.
Biblioteki ustalają, czy nieużyteczne dokumenty cyfrowe posiadają odpowiednik analogowy.
W przypadku publikacji o szczególnej wartości i dużym zapotrzebowaniu, które nie mają
substytutów analogowych, podejmowane są wszelkie możliwe działania, umożliwiające odtworzenie treści publikacji.
Opisy dokumentów, których próby odczytu i prezentacji treści z różnych powodów
nie mogły zostać podjęte bądź nie powiodły się, są odnotowywane w specjalnym rejestrze
zasobów nieużytecznych. Zakłada się, że nieużyteczne materiały unikatowe i szczególnie
2
Podjęte prace badawcze umożliwiły ustalenie struktury publikacji elektronicznych zgromadzonych w polskich bibliotekach, następnie ich charakterystykę, w zakresie tematu podjętych rozważań. Z badań wynika, że elektroniczne zasoby polskich bibliotek są ukonstytuowane
z dwóch grup publikacji. Grupę pierwszą stanowią zasoby polskich bibliotek cyfrowych. Powstają one głównie w procesach digitalizacyjnych realizowanych w bibliotekach, ale również jako
oryginalne publikacje elektroniczne w wyniku procesów publikowania elektronicznego. Są opublikowane w otwartych formatach, opisane metadanymi, opatrzone identyfikatorami trwałymi
i przechowywane na serwerach bibliotek. W większości publikacje te są włączone do ujednoliconego systemu bibliotek cyfrowych dLibra i widoczne w Federacji Bibliotek Cyfrowych. Są objęte
ochroną, w sensie zapewnienia bezpieczeństwa typowego dla systemów informatycznych. Zarządzaniem tymi zasobami zajmują się informatycy z Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego. W systemie dLibra nie ma dotychczas komponentu, odpowiedzialnego za długoterminową archiwizację, jednak dostrzega się potrzebę jego utworzenia. Grupa druga natomiast
są to materiały elektroniczne, opublikowane na przenośnych mediach fizycznych, zgromadzone
w bibliotekach na podstawie ustawy o egzemplarzu obowiązkowym oraz zakupów. W grupie tej
występuje dodatkowo podział wewnętrzny na dwie podgrupy, tj. na elektroniczne publikacje, którym postanowiono przypisać określenie „nieużyteczne”, bądź „nieczytelne” oraz na publikacje
„użyteczne” i „czytelne”. Do podgrupy publikacji „nieużytecznych” zaliczono pierwsze polskie
dokumenty, opublikowane w cyfrowej postaci, w latach 1994-1999, na dyskietkach typu 5,25
oraz 3,5 cala. Są one składowane przede wszystkim w zbiorach bibliotek, które otrzymały je na
podstawie przepisów ustawy o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych. Określenie „nieczytelne” przyznano im dlatego, że biblioteki utraciły możliwości odczytu i prezentacji ich treści.
Odczyt treści z dyskietek typu 5,25 cala jest niemożliwy zarówno z powodu braku sprzętu, jak
i oprogramowania, natomiast w przypadku dyskietek typu 3,5 cala w większości tylko z powodu
braku oprogramowania; w bibliotekach są jeszcze komputery z odpowiednim napędem. Biblioteki mają zatem poważny problem identyfikacji przedmiotu treści tych publikacji, określenia
stopnia ich merytorycznej wartości. Większość z tych publikacji nie jest odnotowana w bazie systemów bibliotecznych, ponieważ ukazywały się głównie jako materiały uzupełniające do publikacji drukowanych i nie było wówczas wiedzy oraz wytycznych, jak postępować w ich przypadku.
Były odłączane od dokumentów drukowanych, gromadzone w jednym miejscu i przechowywane,
niekiedy do chwili obecnej, bez poddawania ich jakimkolwiek zabiegom natury konserwatorskiej.
220
ARTYKUŁY
wartościowe zostaną poddane bardziej skomplikowanym zabiegom, w celu odtworzenia ich
treści. Zabiegi takie mogą być podejmowane przez poszczególne instytucje biblioteczne,
w ramach ich możliwości finansowych, technicznych oraz merytorycznych, bądź zlecane
firmom zewnętrznym.
W niniejszym programie przyjmuje się zasadę „oddzielenia” treści publikacji elektronicznych od nośników fizycznych, na których są one zapisane i umieszczenie ich w celu
archiwizacji na serwerach bibliotecznych. Do czasu ustalenia i powołania przez instytucję
koordynującą, szczegółowych wytycznych odnośnie do postępowania z dokumentami cyfrowymi, są one przechowywane na serwerach poszczególnych bibliotek i objęte zasadami
ochrony i bezpieczeństwa przyjętymi dla systemów informatycznych.
W pierwszej, pilnej fazie działań archiwizacyjnych, poszczególne biblioteki na swych
serwerach umieszczają publikacje najstarsze, o statusie dziedzictwa narodowego, nieposiadające wersji analogowej. W kolejnej fazie działań archiwizacyjnych zapadają decyzje
odnośnie do publikacji użytecznych. Te, które z racji wartości ich treści powinny zostać
poddane szczególnej ochronie, uzupełniają kolekcję archiwalną i trafiają na serwer, pozostałe
natomiast pozostają na swych oryginalnych nośnikach i są poddawane stosownym zabiegom
konserwatorskim.
Instytucja koordynująca organizuje i zaprasza pracowników bibliotek do udziału w szkoleniach dotyczących metod archiwizacji, tak by przechowywane dokumenty, w zależności
od potrzeby, zostały poddane operacjom odświeżenia nośnika, zmiany generacji nośnika,
migracji bądź emulacji.
W programie zakłada się utrzymywanie użyteczności tak powstałych instytucjonalnych
kolekcji cyfrowych do czasu, kiedy instytucja koordynująca działaniami archiwizacyjnymi
oraz tworząca centralne archiwum narodowe będzie gotowa przyjąć i długoterminowo
archiwizować kompletne bądź fragmentaryczne kolekcje instytucjonalne.
W programie wyklucza się dublowanie zbiorów cyfrowych; do archiwum centralnego
przyjęte zostaną te kolekcje instytucjonalne bądź ich fragmenty, które są w stanie uzupełnić
narodową kolekcję cyfrową. Pozostałe zasoby cyfrowe będą przechowywane w poszczególnych
instytucjach bibliotecznych i pozostaną tam do czasu opracowania i powołania procedur
dotyczących tworzenia lokalnych archiwów cyfrowych.
Kolejnym, istotnym punktem proponowanego scenariusza jest współpraca instytucji koordynującej z wydawcami publikacji elektronicznych na rzecz długoterminowej archiwizacji.
W programie uwzględnia się fakt, że nie wszyscy wydawcy stosują się do zapisów ustawy o egzemplarzu obowiązkowym oraz że nie wszystkie typy publikacji są uwzględnione
w treści ustawy o bibliotekach. Bierze się również pod uwagę, że publikacje elektroniczne,
które stanowią dziedzictwo cyfrowe i powinny podlegać stosownej ochronie, są tworzone
w różnych miejscach wydawniczych, np. instytutach badawczych i naukowych. Dlatego
też instytucja koordynująca działania archiwizacyjne w Polsce nawiązuje kontakty z wydawcami oraz miejscami wydawniczymi, a także innymi jednostkami organizacyjnymi
i osobami fizycznymi nie będącymi wydawcami, ale prowadzącymi działalność polegającą
na publikowaniu dokumentów. Punktem wyjściowym w tej kwestii jest tworzona przez
BN bibliografia wydawnictw elektronicznych, która rejestruje m.in. polskich wydawców
publikujących materiały cyfrowe. Dodatkowo tworzony jest rejestr miejsc wydawniczych,
z którymi nawiązana zostanie współpraca.
Do wszystkich instytucji odnotowanych w bazie i rejestrze zostaje rozesłane powiadomienie o działaniach archiwizacyjnych, w celu uzyskania akceptacji przedsięwzięcia oraz
uzyskania ich pisemnej zgody odnośnie do współpracy.
W programie przyjęto założenie, że do czasu opracowania i wejścia w życie stosownych
przepisów prawnych, udział instytucji wydawniczych w procesach archiwizacyjnych jest wynikiem ich dobrej woli i chęci przyłączenia się do przedsięwzięcia BN. Instytucje wydawnicze
dobrowolnie zobowiązują się, na mocy porozumienia i umowy z instytucją archiwizującą,
zgłosić i przekazać do jej systemu depozytowego, każdy dokument, opublikowany w wersji
elektronicznej, w celu długoterminowej archiwizacji. Dodatkowo, instytucje wydawnicze
zobowiązują się stosować do wytycznych instytucji archiwizujących odnośnie do standardów
publikowania, tworzenia metadanych, zgłaszania oraz transferowania publikacji do archiwum.
Instytucja archiwizująca przyjmuje tym samym obowiązek archiwizacji zgłoszonych
publikacji i zapewnienia ich użyteczności w długim czasie. Instytucja archiwizująca zakłada
również udostępnianie archiwizowanych publikacji, jednak z uwzględnieniem warunków
dotyczących tego udostępniania, ustalonych i zapisanych w umowie z wydawcami.
Na podstawie doświadczeń w działalności archiwizacyjnej Deutsche Nationalbibliothek
wiadomo, że w zależności od rodzaju dokumentu, instytucje wydawnicze mogą różnie ustalić
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA ZASOBÓW CYFROWYCH
221
termin karencji dla pierwszego udostępnienia publikacji przez archiwum. Jest to zabieg
często stosowany w przypadku elektronicznych czasopism naukowych. Zanim wydawca
czasopisma zezwoli na publiczny, bezpłatny dostęp do jego treści, jest ona dostępna przez
określony czas, odpłatnie w serwisie wydawcy. Przez ten okres, publikacja znajduje się albo
w systemie depozytowym instytucji archiwizującej, ale tylko w celach archiwizacji, bez opcji
udostępniania, albo tylko u wydawcy; wówczas instytucja archiwizująca otrzymuje zgłoszenie
faktu opublikowania utworu oraz jego metadane. Określony zostaje także ostateczny termin
odesłania przez wydawcę pełnego dokumentu do archiwum.
W programie przyjmuje się zatem, że wydawcy i miejsca wydawnicze3 decydują się
w umowie na określony model współpracy w ramach działalności archiwizacyjnej BN.
Pierwszy proponowany model współpracy zakłada, że publikacja elektroniczna zostaje
zgłoszona oraz odesłana do instytucji archiwizującej, w celu jej umieszczenia w systemie
depozytowym. W metadanych użytkowych zostają określone warunki jej udostępniania.
W modelu tym pełną odpowiedzialność za długoterminową ochronę opublikowanych dokumentów ponosi instytucja archiwizująca. Rola instytucji wydawniczych polega na stworzeniu
i opublikowaniu dokumentów, wraz z odpowiednimi metadanymi, a także ich zgłoszeniu i przekazaniu do instytucji archiwizującej, zgodnie z wytycznymi załączonymi do umowy.
Schemat 2. Model współpracy instytucji wydawniczej z instytucją archiwizującą
w zakresie długoterminowej archiwizacji publikacji elektronicznych
w bibliotecznym systemie depozytowym
W modelu drugim natomiast wydawcy samodzielnie realizują proces archiwizacji publikacji elektronicznych, czyli decydują się na tzw. model self archiving, jednak również
w ścisłej współpracy z instytucją archiwizującą.
3
Pod pojęciem miejsce wydawnicze rozumie się w niniejszym programie instytucję bądź
osobę, która nie ma statusu oficyny wydawniczej, ale publikuje dokumenty elektroniczne, które
są wynikiem jej działalności. W przypadku proponowanego programu chodzi o współpracę na
przykład z instytutami naukowymi, badawczymi, które publikują wyniki swych naukowych osiągnięć, a także z firmami organizującymi konferencje i publikującymi materiały konferencyjne,
zarówno w wersji drukowanej, jak i cyfrowej. W programie miejsce wydawnicze będą również
stanowić „twórcy”, czyli autorzy publikacji elektronicznych, publikujący samodzielnie w Internecie, na przykład autorzy popularnych dzienników internetowych; w przypadku niektórych z nich,
wartość dla nauki i edukacji jest niekwestionowana, dlatego warto je zachować.
222
ARTYKUŁY
Schemat 3. Model współpracy instytucji wydawniczej z instytucją archiwizującą
w zakresie długoterminowej archiwizacji publikacji elektronicznych
w systemie depozytowym instytucji wydawniczej, tzw. model self archiving
W drugim proponowanym podejściu, wydawnictwa oraz wszelkie instytucje i organizacje
tworzące i publikujące dokumenty elektroniczne ponoszą koszty związane z organizowaniem
procesu długoterminowej archiwizacji oraz dostępu do archiwizowanych zasobów. Ponoszą
również odpowiedzialność za utrzymanie użyteczności deponowanych publikacji.
W omawianym modelu, do systemu depozytowego instytucji archiwizującej trafia jedynie
zgłoszenie faktu opublikowania dokumentu oraz przekazanie jego metadanych. Udostępnianie publikacji użytkownikom odbywa się bądź bezpośrednio z systemu depozytowego
wydawcy bądź z pośrednictwem instytucji archiwizującej.
W modelu self archiving istotna jest świadomość wydawców odnośnie do złożoności i odpowiedzialności związanej z procesem archiwizacji zasobów. Konieczne jest również ustalenie
procedur, według których wydawcy mieliby archiwizować zdeponowane u siebie publikacje.
W obu modelach bardzo istotne jest zapewnienie technicznej obsługi, związanej z ochroną
użyteczności i organizacją dostępu do archiwizowanych zasobów.
Na mocy przepisów o obowiązku wieczystej archiwizacji, instytucje biblioteczne zwykle
dążą do ustawowego zobligowania wydawców do przekazywania wszystkich publikacji do
depozytu, gdyż na tej podstawie mogą zgromadzić i przechować kompletny zasób. Jednak
do czasu opracowania i obowiązywania odpowiednich przepisów prawnych, a także do czasu
wdrożenia w instytucji archiwizującej profesjonalnego systemu depozytowego, model drugi
może pełnić rozwiązanie przejściowe.
W programie przyjęto, że istotne znaczenie ma przygotowanie oferty szkoleń z zakresu
tworzenia i archiwizacji publikacji elektronicznych. Instytucja koordynująca tworzy wykaz
tematów szkoleń oraz poszukuje instruktorów w kraju i za granicą do ich prowadzenia.
Proponowane przedmioty szkoleń to:
– publikowanie elektroniczne,
– digitalizacja zbiorów bibliotecznych,
– formaty zapisu publikacji elektronicznych, ze szczególnym uwzględnieniem formatów
standardowych dla różnych typów publikacji,
– tworzenie metadanych publikacji elektronicznych i standardowe formaty ich zapisu,
– systemy trwałego identyfikowania publikacji elektronicznych,
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA ZASOBÓW CYFROWYCH
223
– długoterminowa archiwizacja publikacji elektronicznych – strategie, metody, techniki,
narzędzia,
– systemy depozytowe zasobów cyfrowych i ich bezpieczeństwo,
– aspekty prawne długoterminowej archiwizacji publikacji elektronicznych,
– aspekty ekonomiczne długoterminowej archiwizacji publikacji elektronicznych.
W zależności od zgłoszonego zapotrzebowania na określone szkolenie, instytucja koordynująca organizuje szkolenie i ustala miejsce jego przeprowadzenia. Szkolenia mogą odbywać
się w siedzibie instytucji oferującej szkolenie bądź też zgłaszającej zapotrzebowanie.
Zakłada się, iż proponowany wykaz tematów szkoleń stanowi ofertę wstępną. Z czasem
powinna być rozszerzana o szkolenia dotyczące zagadnień bardziej szczegółowych, wskazujących konkretne rozwiązania poszczególnych zadań organizacyjnych, technicznych, prawnych
oraz ekonomicznych procesu długoterminowej archiwizacji zasobów cyfrowych.
Dodatkowo, proponuje się organizację corocznej międzynarodowej konferencji na temat
długoterminowej archiwizacji zasobów cyfrowych. W założeniu konferencja jest podzielona
na dwie sesje. Celem sesji pierwszej jest raportowanie o stanie badań, najnowszych osiągnięciach, trendach i kierunkach rozwoju długoterminowej archiwizacji na podstawie działalności
archiwizacyjnej instytucji pamięci z krajów zaawansowanych w działaniach archiwizacyjnych.
Do wystąpienia w tej sesji zaprasza się prelegentów z instytucji zagranicznych, których
osiągnięcia i doświadczenia są szczególnie interesujące i mogą usprawnić organizowanie
działań archiwizacyjnych w Polsce.
Przedmiotem sesji drugiej natomiast jest prezentowanie celu i założeń działań rodzimych,
informowanie o stopniu ich zaawansowania oraz najpilniejszych zadaniach i planach. Ważną
częścią tej sesji jest dyskusja, ukierunkowana na gromadzenie opinii i pomysłów odnośnie
do archiwizacji polskiego dziedzictwa cyfrowego.
Konferencja ma być okazją do nawiązania kontaktów z fachowcami, praktykami z zakresu archiwizacji, którzy mogą pełnić rolę instruktorów szkoleń dla kadr polskich instytucji
pamięci odpowiedzialnych za zadania archiwizacji, ponadto mogą recenzować polskie plany
i działania archiwizacyjne, a także doradzać instytucji koordynującej. Konferencja powinna
również dostarczyć sposobność ustalenia, z którą instytucją biblioteczną można nawiązać
współpracę odnośnie do przekazania jej pod ochronę kopii polskiej kolekcji archiwalnej.
15. Biblioteka Narodowa definiuje zadania szczegółowe zespołu
ds. obsługi prawnej
Zespół ds. obsługi prawnej:
– poddaje ekspertyzie obowiązujące akty prawne odnoszące się do zagadnień gromadzenia, archiwizowania oraz udostępniania wszelkich typów i form publikacji elektronicznych
oraz określa potrzebę i zakres ich uzupełnienia,
– współpracując ściśle z MKiDN konstytuuje polską preservation policy, czyli opracowuje propozycje wszelkich przepisów, tworzących podstawy prawne dla przyjęcia odpowiedzialności, podjęcia i prowadzenia działań na rzecz archiwizacji polskich zasobów
elektronicznych, w tym:
– pracuje nad nowelizacją ustawy o bibliotekach i egzemplarzu obowiązkowym: celem noweli
prawa ma być umożliwienie zgromadzenia w systemie depozytowym wszelkich form publikacji
elektronicznych, także sieciowych; nowe ustawodawstwo ma zobligować twórców do zgłaszania
i odsyłania wszystkich publikacji do depozytu, a Bibliotekę Narodową do ich wieczystej
archiwizacji; w wyniku zmiany ustawy o bibliotekach, BN jako instytucja koordynująca
działania archiwizacyjne w Polsce, uzyskuje prawo do wydawania rozporządzeń, nakładających na inne biblioteki obowiązek wykonywania określonych czynności archiwizacyjnych,
– pracuje nad nowelizacją ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych: celem
noweli prawa ma być nadanie instytucji archiwizującej prawa do działań konserwatorskich
na publikacjach elektronicznych, z uwzględnieniem ewentualnych zmian treści i formy
publikacji, wywołanych tymi pracami,
– przygotowuje wzory umów dotyczących współpracy z wydawcami,
– zapewnia obsługę prawną współpracy instytucji archiwizującej z instytucją partnerską
i następczą,
– negocjuje prawa do prac konserwatorskich na publikacjach elektronicznych z właścicielami praw (do czasu wejścia w życie noweli prawa regulującego tę kwestię),
– zapewnia obsługę prawną współpracy wydawców i miejsc wydawniczych z instytucją
archiwizującą,
224
ARTYKUŁY
– wraz z zespołem ds. obsługi organizacyjnej oraz technicznej ustala procedury tworzenia
metadanych użytkowych dla archiwizowanych publikacji.
Z uwagi na to, że w programie zakłada się oddzielenie treści publikacji elektronicznych
od ich fizycznego nośnika, czyli de facto wykonanie kopii publikacji, zachodzi potrzeba
prawnego uregulowania kwestii sporządzania kopii publikacji w celu ich długoterminowej
archiwizacji. Polskie ustawodawstwo zezwala wprawdzie instytucjom bibliotecznym i archiwalnym sporządzać kopie publikacji w celach ich ochrony, jednak nie uwzględnia wiążących
się z tym, podobnie jak i z innymi zabiegami konserwatorskimi, zmian formy i ewentualnie
treści dokumentu. Na takie zmiany ustawodawca nie wyraża zgody.
W programie proponuje się więc opracowanie projektu zmiany ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w wyniku której instytucje archiwizujące mogłyby tworzyć kopie opublikowanych utworów oraz przeprowadzać na nich
niezbędne prace konserwatorskie typowe dla procesu ich długoterminowej archiwizacji.
Proponuje się również zapis dodatkowy, obligujący instytucje archiwizujące do szczegółowego
dokumentowania ewentualnych zmian treści i formy publikacji, wraz z zachowaniem kopii
utworu w pierwotnej formie. W projekcie powinno się również uwzględnić potrzebę dezaktywacji mechanizmów zabezpieczeń typu DRM, w celu przeprowadzania prac konserwatorskich na cyfrowych obiektach archiwalnych, a także ich udostępniania.
Kolejny proponowany projekt zmiany prawa dotyczy ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r.
o bibliotekach oraz ustawy z dnia 7 listopada 1996 r. obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych. Proponuje się zmianę dotychczasowego brzmienia zapisów o obowiązkach
BN oraz o materiałach bibliotecznych. Projektowana zmiana powinna włączyć w zakres
dotychczasowych obowiązków BN archiwizację rozumianą jako zapewnienie długoterminowej/wieczystej użyteczności wszelkich typów materiałów bibliotecznych, bez względu na
ich formę i nośnik, a więc zarówno elektronicznych materiałów opublikowanych na nośnikach fizycznych (określanych niekiedy jako nośniki materialne), jak i opublikowanych za
pośrednictwem usług sieciowych. Precyzując, należałoby zaznaczyć, że pod pojęciem elektronicznych materiałów bibliotecznych opublikowanych na nośnikach fizycznych rozumie
się dokumenty (utwory) zapisane na dyskietkach, płytach CD-ROM oraz DVD-ROM,
natomiast elektroniczne materiały biblioteczne opublikowane na nośnikach nie fizycznych
to utwory rozpowszechnione w sieciach.
Tym samym, proponuje się zapis w ustawie o egzemplarzu obowiązkowym, z którego
wynika, że obowiązkowi przekazania do BN podlegają zarówno utwory opublikowane na
nośnikach fizycznych, jak i w sieciach.
Dodatkowo sugeruje się określić maksymalny czas (np. dwa tygodnie) na przekazanie
utworu do instytucji archiwizującej od momentu jego opublikowania i rozpoczęcia rozpowszechniania.
W związku z rozpoczęciem działań archiwizacyjnych, rewizji poddaje się również treść
statutu BN. W wykazie zadań BN, obok dotychczasowych tradycyjnych, uwzględnia się:
– gromadzenie, opracowywanie, wieczyste archiwizowanie i udostępnianie materiałów
cyfrowych, z uwzględnieniem utworów opublikowanych zarówno na nośnikach fizycznych,
jak i za pośrednictwem usług sieciowych,
– wprowadzenie do bibliografii narodowej kategorii elektronicznych dokumentów sieciowych,
– prowadzenie prac badawczych w zakresie archiwistyki cyfrowej,
– prowadzenie prac normalizacyjnych i unifikacyjnych w zakresie długoterminowej
archiwizacji bibliotecznych materiałów cyfrowych,
– organizowanie i prowadzenie szkoleń z zakresu długoterminowej archiwizacji bibliotecznych materiałów cyfrowych,
– wydawanie publikacji naukowych, metodycznych i dokumentacyjnych na temat długoterminowej archiwizacji zasobów cyfrowych,
– udział i współpracę w krajowych i międzynarodowych projektach z zakresu długoterminowej archiwizacji bibliotecznych zasobów cyfrowych.
Z uwagi na fakt, że projektowanie zmian aktów prawnych, następnie wprowadzanie
poprawek, akceptacja przez stosowne organy państwa, wreszcie ich wejście w życie to procesy czasochłonne, w programie zakłada się, że do czasu ich obowiązywania, przedstawione
powyżej kwestie gromadzenia i działalności archiwizacyjnej BN odbywają się na podstawie
dobrowolnych umów twórców i instytucji archiwizującej.
Do wszystkich wydawców, miejsc wydawniczych, jednostek organizacyjnych i osób
fizycznych niebędących wydawcami, ale prowadzących działalność polegającą na publikowaniu dzieł, zostaje skierowany pakiet informacji przybliżający cele i założenia projek-
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA ZASOBÓW CYFROWYCH
225
tu BN i zachęcający do zgłaszania i nadsyłania opublikowanych materiałów w celach ich
archiwizacji. Zostaje również sporządzony dokument, określający warunki współpracy
z twórcami deklarującymi udział w projekcie oraz wzór umowy o współpracy. W warunkach
współpracy określa się:
– parametry dotyczące formatu zapisu i nośnika publikacji,
– parametry dotyczące utworzenia podstawowego pakietu metadanych opisowych, technicznych oraz użytkowych,
– parametry dotyczące jakości oraz kompletności tzw. pakietów zgłoszeniowych; oprócz
publikacji i metadanych utworzonych według wytycznych zdefiniowanych przez instytucję
archiwizującą, dopuszcza się określenie w indywidualnych umowach z wydawcami, w zależności od typu i specyfiki zgłaszanych materiałów elektronicznych, dodatkowych parametrów
dla pakietów zgłoszeniowych,
– czas zgłoszenia publikacji i przekazania pakietu zgłoszeniowego do instytucji archiwizującej od daty opublikowania,
– wytyczne dotyczące sposobu przekazania pakietu zgłoszeniowego do instytucji archiwizującej,
– założenia dotyczące karencji pierwszego udostępnienia archiwizowanej publikacji,
– wytyczne dotyczące dezaktywacji mechanizmów kontroli użytkowania publikacji,
np. DRM,
– założenia dotyczące przeprowadzania niezbędnych prac konserwatorskich na publikacjach, w celu zapewnienia ich długoterminowej użyteczności, z uwzględnieniem prawdopodobieństwa odstępstw od pierwotnej formy utworu.
16. Biblioteka Narodowa definiuje zadania szczegółowe zespołu ds. obsługi
ekonomicznej
Zespół ds. obsługi ekonomicznej:
– ustala realne źródła długoterminowego finansowania polskich działań archiwizacyjnych,
– tworzy „trwały model finansowania” polskich działań archiwizacyjnych,
– ustala plany finansowania poszczególnych zadań, etapów prac, itp.,
– szacuje koszty poszczególnych działań archiwizacyjnych,
– kontroluje wpływy i wydatki instytucji archiwizującej,
– tworzy raporty z procesu zarządzania finansami przeznaczonymi na działania grupy
roboczej oraz przekazuje je zespołowi ds. kontroli jakości i dokumentacji.
W proponowanym scenariuszu zakłada się, że podjęcie inicjatywy długoterminowego
archiwizowania polskich zasobów cyfrowych i koordynowania polskich działań archiwizacyjnych przez BN odbywa się na podstawie aprobaty i finansowego wsparcia ze strony MKiDN.
Z uwagi na długoterminowy charakter przedsięwzięcia, instytucja koordynująca stara
się uzyskać od właściwego ministra potwierdzenie stabilności finansowania działań archiwizacyjnych w długim czasie.
Rozwiązaniem optymalnym byłoby ministerialne potwierdzenie pełnego finansowania
działalności archiwizacyjnej. Jednak bardziej prawdopodobne wydaje się, iż potrzebne będzie
ujmowanie poszczególnych działań archiwizacyjnych w projekty częściowe i wnioskowanie
o ich finansowanie do różnych instytucji. W związku z tym tworzy się rejestr wszelkich
rządowych, pozarządowych, państwowych i prywatnych instytucji, organizacji, fundacji,
stowarzyszeń, które finansują tego typu projekty.
Instytucja koordynująca od początku działań opracowuje preliminarz dotyczący działalności archiwizacyjnej. Planując poszczególne zadania, szacuje ich koszty, uwzględniając
wartość wszelkich środków potrzebnych do ich wykonania. Koszty zakładane konfrontuje
następnie z kosztami faktycznymi. Na tej podstawie opracowuje plany finansowania kolejnych
zadań archiwizacyjnych, przedstawiając je we wnioskach o finansowanie.
Planowanie działań archiwizacyjnych, szacowanie ich kosztów oraz pozyskiwanie środków na ich finansowanie odbywa się z określonym wyprzedzeniem, tak aby możliwe było
zapewnienie ciągłości realizacji zadań. W kosztorysach uwzględnia się koszty nieprzewidziane, aby nie dopuścić do przekroczenia sumy planowanych kosztów, tym samym do sytuacji
niewypłacalności, bądź zawieszenia działań.
W celu zagwarantowania przejrzystości działań archiwizacyjnych instytucja koordynująca prowadzi i w razie potrzeby udostępnia, skrupulatną dokumentację wszelkich wpływów
i ich źródeł oraz poniesionych kosztów.
226
ARTYKUŁY
17. Biblioteka Narodowa definiuje zadania szczegółowe zespołu ds. obsługi
technicznej
Zespół ds. obsługi technicznej:
– opracowuje koncepcję organizacji i funkcjonowania systemu depozytowego dla elektronicznych zasobów polskich bibliotek; podstawowe założenie powinno dotyczyć tego, czy system
depozytowy dla kolekcji archiwalnej będzie stanowić integralną część systemu bibliotecznego,
czy też będzie działać odrębnie, oraz czy zasoby archiwalne będą udostępniane na bieżąco, czy
tylko składowane i chronione z myślą o przyszłych użytkownikach; w odniesieniu do systemu
bibliotecznego, czyli programu, obsługującego proces zarządzania biblioteką (w przypadku BN
jest to system INNOPAC), należałoby rozstrzygnąć kwestię możliwości i zakresu współpracy
systemu INNOPAC z systemem depozytowym. Z piśmiennictwa przedmiotu wiadomo, że INNOPAC współpracuje z systemem informatycznym dLibra, obsługującym Narodową Bibliotekę Cyfrową „Polona”. Poprzez odpowiednie powiązania metadanych obu systemów, INNOPAC
umożliwia na przykład wyszukiwanie informacji bibliograficznej o zasobach Polony (Potęga,
2007, s. 221). Prawdopodobnie możliwe jest również, na podstawie odpowiedniej ekspertyzy,
zaprojektowanie systemu depozytowego o parametrach, umożliwiających jego współpracę
z systemem bibliotecznym INNOPAC w zakresie archiwizacji i zarządzania archiwizowanymi
zasobami,
– wraz z zespołem ds. obsługi merytorycznej ustala, której firmie informatycznej może
zostać powierzone zadanie zaprojektowania, stworzenia i implementacji systemu depozytowego4,
– ustala politykę bezpieczeństwa systemu depozytowego,
– ustala techniczne parametry dla wejściowych obiektów cyfrowych, czyli definiuje,
jakie cechy charakterystyczne powinna posiadać publikacja, aby została przyjęta do systemu
depozytowego i objęta ochroną,
– ustala parametry wejściowych metadanych dla publikacji elektronicznych, następnie
uzupełnia je i chroni wraz z publikacją; szczególnie istotne są metadane techniczne (dotyczące technicznych parametrów publikacji oraz wszelkich elementów do niej przynależących, umożliwiających zarządzanie pracami konserwatorskimi na obiektach) oraz użytkowe
(dotyczące praw i warunków udostępniania i użytkowania),
– ustala politykę postępowania z obiektami cyfrowymi, w której najważniejsze elementy
to: „wyciągnięcie” treści publikacji zagrożonych z dotychczasowych środowisk do otoczenia
bezpiecznego, czyli umieszczenie ich w serwerze archiwalnym, strategia sporządzania kopii
zapasowych kolekcji, nadanie uprawnień dotyczących dostępu do systemu depozytowego
i przeprowadzania prac konserwatorskich na archiwizowanych obiektach, ustalenie parametrów wyjściowych obiektów cyfrowych, dotyczących przeszukiwania zasobów, udostępniania oraz zakresu użytkowania, opracowanie systemu trwałego identyfikowania obiektów
archiwalnych,
– monitoruje zmiany technologiczne i dostosowuje do nich przyjętą politykę archiwizacji,
– ustala poziom niezawodności procesu ochrony autentyczności i integralności zasobów
archiwalnych (definiuje dopuszczalny poziom błędu, odstępstwa od wersji pierwotnej),
– wraz z zespołem ds. obsługi organizacyjnej oraz merytorycznej poszukuje instytucji
partnerskiej, która przejmie odpowiedzialność za zabezpieczenie kopii polskiej kolekcji archiwalnej, w zamian za ochronę kolekcji instytucji partnerskiej, oraz instytucji następczej.
W programie zakłada się, że do czasu wdrożenia profesjonalnego systemu depozytowego, w pełni odpowiadającego potrzebom długoterminowej archiwizacji polskiego zasobu
cyfrowego, polski zasób cyfrowy jest gromadzony i archiwizowany na specjalnie w tym
celu zakupionym serwerze, pełniącym rolę tzw. archiwizera przejściowego (tymczasowego). Planuje się jednak możliwie szybkie wdrożenie systemu depozytowego i umieszczenie
w nim zgromadzonej kolekcji. W związku z tym opracowuje się koncepcję organizacji
i funkcjonowania polskiego archiwum cyfrowego.
W schemacie organizacji archiwum elektronicznego, opracowanym na potrzeby niniejszego
programu, zakłada się możliwość zarówno odrębnego działania systemu depozytowego, jak i współpracę systemu bibliotecznego z systemem depozytowym. Zakłada się, że system depozytowy wraz
z systemem bibliotecznym BN utworzą archiwum polskich zasobów elektronicznych.
4
Należy uwzględnić fakt istnienia Narodowego Repozytorium Dokumentów Elektronicznych BN i przeprowadzić analizy mające ocenić możliwość wykorzystania NRDE BN jako
centralnego systemu depozytowego zdolnego do współpracy z systemami wykorzystywanymi
w instytucjach bibliotecznych.
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA ZASOBÓW CYFROWYCH
227
Schemat 4: Organizacja archiwum elektronicznego polskich zasobów cyfrowych
Powyżej zaproponowana została forma archiwum cyfrowego, w którym serwer biblioteczny BN oraz system depozytowy współpracują ze sobą, a zasoby depozytowe są udostępniane
na bieżąco. W schemacie zakłada się, że docelowo, na mocy stosownych przepisów prawnych
oraz umów, jakie Biblioteka Narodowa zawiera z wydawcami i miejscami wydawniczymi,
wydawcy odsyłają do niej w celach archiwalnych wszystkie publikowane dokumenty elektroniczne wraz z dodatkowymi elementami, w postaci pakietów zgłoszeniowych, zdefiniowanych
przez instytucję archiwizującą (za OAIS: Submission Information Package, SIP). W dziale
gromadzenia pakiety zgłoszeniowe zostają poddane procesowi kontroli kompletności, opracowania oraz oceny i selekcji, których celem jest identyfikacja cech publikacji, decydujących o
ich włączeniu do kolekcji dóbr nauki i kultury, tym samym do systemu depozytowego i poddaniu procesowi długoterminowej archiwizacji. Wybrane publikacje wraz z ich metadanymi,
w postaci pakietów archiwalnych (za OAIS: Archive Information Package, AIP) zostają
przekazane do systemu depozytowego, natomiast wszystkie pozostałe obiekty i ich metadane trafiają do systemu bibliotecznego i po zamówieniu są udostępniane użytkownikom
w postaci pakietów udostępnianych (użytkowych) (za OAIS: Dissemination Information
Package). Proponowana organizacja archiwum pozwala na pominięcie redundancji danych
występującej w przypadku modelu zasobów rozłącznych.
W zależności od przyjętej formy organizacji i działania archiwum, system depozytowy
i biblioteczny mogą posiadać różne programy zarządzania dokumentami i funkcjonować jako
samodzielne elementy archiwum, istnieje także opcja wykorzystania jednakowego programu
i mimo to pozostania odrębnymi elementami, możliwa jest wreszcie ścisła łączność i współpraca systemów przy zastosowaniu jednego programu biblioteczno-archiwalnego. Tradycyjne
programy biblioteczne zwykle operują na pojedynczym zbiorze dokumentów, natomiast
w przedstawionej powyżej koncepcji, w celu obsługi użytkowników, wymagane jest udostępnianie zarówno zasobów z serwera systemu bibliotecznego jak i z systemu depozytowego,
co oznacza, iż w przypadku negatywnego wyniku wyszukiwania w zbiorze bibliotecznym
zapytanie odsyłane jest do systemu depozytowego.
ARTYKUŁY
228
W tak zorganizowanym archiwum użytkownik korzysta ze znanego mu systemu bibliotecznego bez potrzeby uczenia się obsługi nowego programu zarządzającego zasobami
depozytowymi. Zasoby obu systemów są widoczne w katalogu bibliotecznym i mogą być
stąd przeszukiwane i zamawiane.
Powracając jednak do wątku programu, związanego ze składowaniem tymczasowym
i przygotowawczymi działaniami archiwizacyjnymi, istnieje potrzeba opracowania procedur
dotyczących formatów zapisu i opisu, a także identyfikowania publikacji cyfrowych, umożliwiających utrzymanie ich autentyczności i integralności w długim czasie oraz gwarantujących
ich stabilną dostępność i pełną użyteczność.
Zespół ds. obsługi organizacyjnej wraz z zespołem ds. obsługi technicznej rozważają
i proponują, uwzględnienie przez twórców i stosowanie przy zapisie publikacji elektronicznych standardowych i zalecanych formatów (tabela 1).
Proponowane formaty zapisu publikacji elektronicznych
TYP PUBLIKACJI
ELEKTRONICZNYCH
Tabela 1
ZALECANY FORMAT ZAPISU
publikacje tekstowe
HTML, XML
publikacje graficzne
TIFF
publikacje hybrydowe
PDF/A, DjVu
publikacje multimedialne
MPEG
publikacje interaktywne
FLASH, SMIL
Na podstawie literatury przedmiotu oraz zaleceń doświadczonych instytucji archiwizujących zakłada się stosowanie formatów, które umożliwią bezpieczne przetrwanie publikacji
cyfrowych przez okres przejściowy, do czasu opracowania formatów typowo archiwalnych,
które w archiwistyce cyfrowej są wciąż bardzo poważnym deficytem.
Podobną propozycję instytucja archiwizująca wysuwa w związku z potrzebą opisania publikacji elektronicznych, czyli utworzenia ich metadanych. Rozważa się tworzenie metadanych
zgodnie z formatem METS bądź też DC, bardziej rozpowszechnionym w Polsce, stosowanym
w Federacji Bibliotek Cyfrowych. Jednak z uwagi na dostosowywanie polskiej strategii do
istniejących wzorów, zaleca się w procesie decyzyjnym, dotyczącym najistotniejszych kwestii
technicznych, takich właśnie jak wybór formatu zapisu i opisu publikacji elektronicznych oraz
system ich trwałego identyfikowania, dokonać starannej analizy rozwiązań zastosowanych
w instytucjach zaawansowanych, ze szczególnym uwzględnieniem strategii tych instytucji,
które typowane są do roli instytucji partnerskiej. Wskazane jest również przeprowadzenie
konsultacji z ekspertami pochodzącymi właśnie z tych instytucji.
Współpraca i umowa o partnerstwie bibliotek narodowych Holandii i Niemiec w zakresie
archiwizacji jest przykładem, w którym instytucja Holandii zdążyła już podjąć i zrealizować
pierwsze zadania archiwizacyjne, także dojść do pewnych wniosków i ustaleń gdy strona niemiecka zainteresowała się jej działalnością, postanowiła dołączyć i współpracować.
Z uwagi na to, że narodowa biblioteka Holandii wypracowała sprawdzające się w praktyce
wzorce, biblioteka niemiecka dostosowała do nich swoje działania. Obie instytucje prowadzą
spójną strategię archiwizacji zasobów cyfrowych. W obu przypadkach jedna firma projektuje
i wdraża system depozytowy o podobnych parametrach technicznych, tak aby jak najłatwiejsza była wzajemna wymiana i ochrona kopii archiwalnych zasobów.
Utrzymanie ciągłości ochrony zasobów archiwalnych jest nadrzędnym celem archiwum. W programie zakłada się, że przedsięwzięcie BN ma charakter długoterminowy,
w sensie wieczysty, jednak nawet w takich programach przyjmuje się, iż możliwa stanie się potrzeba przekazania obowiązków ochrony systemu depozytowego innej instytucji. Stąd też należy zawrzeć umowę z instytucją właściwą, w sensie stosownie przygotowanej, do przejęcia i kontynuacji zadań ochrony depozytu, a także przygotować
i utrzymywać aktualną dokumentację, dotyczącą gabarytu kolekcji archiwalnej, przyjętej
strategii jej ochrony, planowanych i wykonanych prac konserwatorskich, wraz z opisem ich
przebiegu i uzyskanego efektu.
DŁUGOTERMINOWA ARCHIWIZACJA ZASOBÓW CYFROWYCH
229
W niniejszym programie proponuje się nawiązanie współpracy w zakresie długoterminowej archiwizacji z Deutsche Nationalbibliothek (DNB). Na podstawie rozmów prowadzonych w DNB podczas pobytu badawczego ustalono, że środowisko bibliotekarzy DNB
jest zainteresowane polskimi działaniami digitalizacyjnymi i archiwizacyjnymi. W bardzo
dyplomatycznej wypowiedzi zasugerowano, że współpraca z polską instytucją pełniącą funkcję
koordynatora działań archiwizacyjnych byłaby szansą na dostęp do zbiorów przechowywanych w polskich bibliotekach, interesujących dla strony niemieckiej, jednak ze względów
historycznych niedostępnych dla nich. Polscy bibliotekarze w zamian zyskaliby partnera
doświadczonego w działaniach archiwizacyjnych.
WNIOSKI KOŃCOWE
Jak zaznaczono wcześniej, zaproponowany program zakłada ścisłą
współpracę Ogólnopolskiej Grupy Roboczej, ukonstytuowanej głównie
z bibliotekarzy, bibliotekoznawców i informatologów, menedżerów kultury
i oświaty, prawników, informatyków i ekonomistów, w celu opracowania
strategii postępowania z cyfrowymi zasobami bibliotek polskich oraz utworzenia jednego centralnego archiwum cyfrowego, zorganizowanego przy
Bibliotece Narodowej w Warszawie.
Nie wyklucza to jednak powstawania z czasem programów cząstkowych, dotyczących kolekcji regionalnych, lokalnych bądź instytucjonalnych. Zgromadzone raz doświadczenia z pewnością będą mogły zostać
stosownie spożytkowane. Na ich podstawie BN będzie mogła opracować
wytyczne i procedury dla tworzenia mniejszych archiwów cyfrowych.
Należałoby jednak zastanowić się nad zasadnością takiego podejścia;
jeśli bowiem centralny depozyt zostanie dobrze opracowany, będzie właściwie zarządzany i chroniony, oraz będzie spełniał zakładane oczekiwania,
czyli zapewni przejęcie oraz długoterminową ochronę polskiego zasobu
cyfrowego, to kolejne lokalne archiwa będą tylko generowały dodatkowe
koszty. Prawdopodobnie tańsze będzie rozbudowanie systemu już przygotowanego, aniżeli tworzenie nowych, nawet znacznie mniejszych.
Aby przedłożony scenariusz miał szansę sprawdzić się w rzeczywistości, należałoby go poddać stosownym analizom, przekształcić do postaci
wykonalnego projektu, oszacować koszty jego realizacji oraz wystąpić do
stosownych instytucji z wnioskiem o finansowanie i przystąpić do realizacji.
BIBLIOGRAFIA
Building a National Strategy for Digital Preservation: Issues in Digital Media Archiving
(2002) [online]. Washington, D.C. Council on Library and Information Resource, Library of Congress [dostęp: 20.02.2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.
clir.org/pubs/reports/pub106/contents.html>.
National Library of Australia (2009) Canberra [dostęp: 20.02.2010]. Dostępny w World
Wide Web: <http://www.nla.gov.au/policy/pres.html>.
Neuroth, Heike [et al.] [hrsg.] (2009). Nestor Handbuch: Eine kleine Enzyklopädie
der digitalen Langzeitarchivierung, Version 2.0 [online]. Boizenburg, Verlag Werner
Hülsbusch [dostęp: 15.02.2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://nestor.sub.
uni-goettingen.de/handbuch/nestor-handbuch_20.pdf>.
Potęga, Joanna: Cyfrowa Biblioteka Narodowa (2007). W: Biblioteki cyfrowe. Projekty,
realizacje, technologie. Pod red. J. Woźniak-Kasperek, J. Franke. Bibliologiczna Biblioteka Cyfrowa, Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych UW, Warszawa,
s. 35-50. Dostępny w World Wide Web: http://bbc.uw.edu.pl/Content/4/03.pdf.
ARTYKUŁY
230
Statut Biblioteki Narodowej wprowadzony Zarządzeniem Nr 21 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 lipca 2007 r. [online]. Biblioteka Narodowa, Warszawa
2009 [dostęp: 12.06.2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.bn.org.pl/o-bn/
statut-bn.
ANETA JANUSZKO-SZAKIEL
Andrzej Frycz Modrzewski Academy in Cracow
e-mail: ajanuszko-szakiel@afm.edu.pl
LONG-TERM PRESERVATION OF DIGITAL RESOURCES
– A PROGRAM FOR POLISH LIBRARIES
KEYWORDS: Polish digital resources. Preservation of digital resources. National program
of preservation. National Library of Poland. Polish libraries.
ABSTRACT: The author discusses an idea of a program for the preservation of digital
resources stored in Polish libraries. The program in question incorporates all most
important standards for long-term preservation prepared and recommended by memory
institutions from the countries well advanced in such preservation activities and reflects
capabilities and current situation of Polish libraries. It is designed as a hypothetical scenario
of activities performed by Polish libraries in order to secure a long-term accessibility of
Polish digital resources.
Artykuł wpłynął do Redakcji 5 lipca 2010 r.