‫ماهیت حقوقی قراردادهای رحم جایگزین‬ ‫حمید رضا صالحی‬ ‫‪1‬‬ ‫چکیده‬ ‫ناباروری یکی از مشکات خانوادهها در اقصی نقاط گیتی است‪ .‬یک راه حل برای این‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫معضل استفاده از رحم جایگزین است‪ .‬امروزه در اثر پیشرفت علم طب‪ ،‬حرف پزشکی و‬ ‫وابسته در امر تولید مثل‪ ،‬شیوههای متعددی را ایجاد و با استمداد از این طرق‪ ،‬اقدام به‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫تولیدمثل از طریق آزمایشگاه نمودهاند‪ .‬معالوصف‪ ،‬علیرغم این پیشرفت هنوز طب تولید‬ ‫مثل قادر نیست برای رشد جنین محیط مناسبتری از رحم در نظر بگیرد و به همین دلیل‬ ‫یکی از دستاوردهای مهم در زمینة روشهای کمک باروری‪ ،‬استفاده از رحم جایگزین‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫است‪ .‬این روش یکی از روشهای کمک باروری در تولید مثل با روش ‪ 1IVF‬است‪.‬‬ ‫استفاده از این روش محدود به زنان فاقد رحم نیست و در موارد متعددی کاربرد دارد‪.‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫ابهام در ماهیت قرارداد رحم جایگزین یکی از موانع اجرای این قرارداد است؛ در نتیجه‬ ‫تشخیص ماهیت این قرارداد دارای اهمیت زایدالوصفی است‪ .‬این پدیده مانند هر امر‬ ‫نوظهور دیگری که در جامعه حادث میشود توجه و تدقیق علوم مختلف از جمله فقه و‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫حقوق را به خود جلب نموده است‪ .‬در مورد ماهیت این قرارداد هیچ نص قانونی وجود‬ ‫ندارد‪ ،‬فلذا برای تعیین ماهیت این قرارداد باید به اصول کلی حقوقی و منابع فقهی در‬ ‫شناسایی نوع و ماهیت اعمال حقوقی مراجعه کرد‪ .‬قرارداد رحم جایگزین مشتمل بر سه‬ ‫‪A‬‬ ‫طرف است‪ ،‬مرد و زنی که به عنوان زوجین نابارور مادر جانشین را به خدمت گرفتهاند‪،‬‬ ‫و مادرِ جانشین که تراضی میکند تا از طریق باروری طبی و با جنین زوجین حامله‬ ‫شود‪ .‬به طور معمول مادر جانشین در قبال مبلغی پول میپذیرد تا جنین را حمل نموده و‬ ‫بعد از زایمان به زوجین تحویل دهد‪ .‬زوجین نابارور توافق میکنند تا عاوه بر مخارج‬ ‫پزشکی و امثالذلک مبلغی را به مادر جانشین تأدیه نمایند‪ .‬به عاوه زوجین نابارور به‬ ‫‪ -1‬پژوهشگر مرکز تحقیقات اخاق و حقوق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬ ‫‪Email: salehi_hamid1202@yahoo.com‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 30‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫موجب قرارداد‪ ،‬متقبّل حضانت طفل نیز میشوند‪ .‬شروط دیگری که ممکن است در‬ ‫قرارداد رحم جایگزین لحاظ شود عبارت است از‪ :‬تعهد مادرِجانشین مبنی بر عدم ادعای‬ ‫رابطة خویشاوندی با طفل‪ ،‬اشتراط شروطی از قبیل ترک استعمال مواد دخانی و مخدر‪،‬‬ ‫عدم مصرف مشروبات الکلی‪ ،‬عدم استفاده از بعضی اغذیه و یا حتی عدم مجامعت با زوج‬ ‫خویش در دوران حاملگی‪ .‬به نظر میرسد ماهیت این قرارداد در قالب عقود معین‪ ،‬مانند‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫اجاره‪ ،‬عاریه‪ ،‬جعاله و امثالذلک نمیگنجد و بر اساس مادة ‪ 11‬قانون مدنی میتواند‬ ‫مقبول واقع شود‪ .‬معالوصف همة آثار قرارداد بر اساس ارادة طرفین نمیتواند تعیین شود‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫و برخی آثار قهری بر آن مترتب میشود‪ .‬مهمترین اثر‪ ،‬قرابت و نسب حاصل از قرارداد‬ ‫است که بهصورت قهری و غیر ارادی حاصل میشود‪ .‬در این وجیزه با نگاهی مقارنهای‬ ‫به مقایسه این قرارداد با عقود دیگر پرداخته و ماهیت آن تبیین و قالب حقوقی مناسب‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫برای این قرارداد ارائه شده است‪.‬‬ ‫واژگان کلیدی‪ :‬قرارداد رحم جایگزین‪ ،‬اجاره‪ ،‬جعاله‪ ،‬قرارداد کار‪ ،‬صلح‪ ،‬عقد‬ ‫غیر معین‪.‬‬ ‫‪iv‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 31‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫مقدمه‬ ‫در ره دوست جلوههاست تازه به تازه نو به نو‬ ‫صاحب شوق و آرزو دل ندهد به کلیات‬ ‫‪2‬‬ ‫الف‪ -‬کلیات و تعاریف‪ :‬یکی از اهداف ازدواج توالد است که در عین تداوم نسل‬ ‫بشر‪ ،‬موجب بقای زندگی شده و آرامش روانی را تا حدودی در محیط خانوادگی‬ ‫مهیا مینماید‪ .‬ناباروری در جامعه ایرانی در عِداد عوامل خمسة اصلی در طاق‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫محسوب میشود که تبعات سوء آن دامنگیر جامعه بوده که عاوه بر اضمحال و‬ ‫به سردی گراییدن بنیاد ثمین خانواده‪ ،‬خسارات هنگفت مادی و معنوی را به‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫جامعه تحمیل نموده است‪ .‬با پیشرفت فناوری در علم طب‪ ،‬استفاده از رحم‬ ‫جایگزین فرصتی مغتنم است که به مدد آن زوجین نابارور میتوانند جنین حاصل‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫از تلقیح تخمک و اسپرم در محیط آزمایشگاهی را به رحم زن دیگری انتقال دهند‬ ‫که حسب توافقات‪ ،‬مستعد رشد و پرورش جنین است و متعهد میشود که بعد از‬ ‫‪iv‬‬ ‫تولد فرزند حاصل از این فرآیند‪ ،‬آن را به والدین ژنتیکی تحویل نماید‪( .‬گرجی‪،‬‬ ‫محمدنژاد داریانی‪ ،1931 ،‬ص‪)99‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪c‬‬ ‫حمل جایگزین به فرآیندی اطاق میشود که از طریق آن‪ ،‬یک زن‪ ،‬جنین یک‬ ‫زوج یا شخص دیگری را حمل نموده و نهایتاً تحویل آنها میدهد‪ .‬حامل ممکن‬ ‫‪r‬‬ ‫‪A‬‬ ‫است همان مادر ژنتیک جنین باشد که در این صورت این نوع شیوه کمک‬ ‫باروری حمل جایگزین ساده نامیده میشود و یا میتواند حامل نطفهای باشد که‬ ‫هیچگونه رابطه ژنتیکی با او ندارد و به رحم او منتقل میشود که این نوع دوم را‬ ‫حمل جایگزین مینامند‪ .‬در صورتی که نطفة انتقالیافته از ترکیب سلولهای‬ ‫جنسی زن و مردی حاصل شده باشد که با هم علقة زوجیت دارند‪ ،‬حمل جایگزین‬ ‫مقید به قید ساده خواهد بود‪( .‬آذین‪ ،1931 ،‬ص‪ )22‬مبرهن است که با ملحوظ‬ ‫قراردادن شبهات معقول و جدی که در خصوص امکان تلقیح گامتهای اجنبی‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 32‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫وجود دارد آنچه در نظام فقهی و حقوقی ما امکان طرح دارد همین حمل‬ ‫جایگزین ساده و نوعدوستانه است که وجیزة مزبور نیز تبعاً ناظر به همین نوع‬ ‫میباشد‪( .‬صالحی‪1931 ،‬الف‪ ،‬صص‪ )141-191‬البته در کشورهای غربی نیز اکثریت‬ ‫موافقان بحثشان ناظر به قراردادهای نوعدوستانه رحم جایگزین میباشد و‬ ‫قراردادهای رحم جایگزین تجاری اگر چه در بعضی از کشورها اجرا میشود اما‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫اکثریت حقوقدانان و اخاقیون نسبت به آن مخالفت شدیدی ابراز داشتهاند‪.‬‬ ‫‪9‬‬ ‫(استینسبی‪1339 ،‬م‪ ،.‬صص‪)1-5‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪ )1‬ضرورتهای انجام درمان از طریق رحم جایگزین‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫جز به اندازه ضرورت زین مگیر‬ ‫تا نـگردد غالـب و بر تو امیـر‬ ‫‪4‬‬ ‫الحق که ظهور هر نوآوری در حوزة علوم بشری بهسان نسیمی میماند که با دمیده‬ ‫شدنش آتش مجادات نظری در باب نسبتسنجی میان دین و علم و واقعیت و‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫تباینات و تعارضات محتمل را که در زیر خاکستر زمان خفته است برافروخته‬ ‫میسازد‪( .‬ذاکرحسین‪ ،1931 ،‬ص‪ .)41‬در مواردیکه زوجه رحم ندارد مثل موارد‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫مادرزادی عدم وجود رحم یا مواردیکه به دنبال سرطان رحم و خونریزیها در‬ ‫زوجه هیسترکتومی انجام شده باشد و همچنین در مواردی نیز علم طب به عنوان‬ ‫‪A‬‬ ‫یک راهحل‪ ،‬استفاده از رحم جایگزین را پیشنهاد نموده است در حالی که‬ ‫ضرورت موارد فوقالذکر موجود نبوده است‪ .‬معمواً بعد از ‪ 1‬تا ‪ 8‬سیکل ‪ IVF‬و‬ ‫انتقال جنین و شکست آنها‪ ،‬رحم جایگزین توصیه میشود‪ .‬در مواردی که‬ ‫سقطهای مکرر وجود داشته باشد؛ و همچنین در مواردی که مشکات طبی شدید‬ ‫در زوجه با حاملگی ایجاد شود نظیر بانوانی که نارسایی قلبی یا کلیوی دارند‪.‬‬ ‫(شیوا‪ ،1931 ،‬ص‪ )19‬نتایج برخی تحقیقات نشان میدهد که از ابتدای سال ‪ 1983‬تا‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 33‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫آبان ‪ 1931‬تعداد مراجعین داوطلبان درمان رحم جایگزین به واحد مددکاری مرکز‬ ‫درمان ناباروری رویان ‪ 111‬زوج بوده و تعداد داوطلبین رحم جانشین ‪ 88‬مورد‬ ‫بوده است‪( .‬وثوق و همکاران‪ ،1931 ،‬ص‪.)14‬‬ ‫بنا به گزارش ‪ 1 WHO‬الی ‪ 15‬درصد از زوجهای جهان با مشکل ناباروری مواجه‬ ‫هستند‪ .‬درمانهای کمکی تولید مثل به دو گروه کلی لقاح خارج رحمی و لقاح‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫داخل رحمی تقسیم میشود که بسته به خصائص جسمانی زوجین نابارور و میزان‬ ‫سامت گامتها و پیشرفت ناباروری‪ ،‬هر یک از آنها تنها به گروهی خاص از‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫زوجین نابارور پیشنهاد میشود‪ .‬از جمله روشهای کمک باروری‪ ،‬استفاده از رحم‬ ‫جایگزین‪ 5‬است که بر اساس وجود یا عدم وجود ارتباط ژنتیکی میان مادر‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫جایگزین و کودک به چند دسته تقسیم میشوند‪ .‬رایجترین آنها جانشینی کامل‬ ‫است که در آن به وسیلة لقاح آزمایشگاهی از تخمک و اسپرم زوجین‪ ،‬جنین‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫تشکیل میشود حال آنکه میان این زن و جنین موجود در رحم او هیچ اشتراک‬ ‫ژنتیکی شناختهشدهای موجود نیست‪( .‬نظری توکلی‪ ،‬کراچیان ثانی‪ ،1931 ،‬ص‪.)48‬‬ ‫در حال حاضر حدود ‪ 2/5‬میلیون زوج نابارور در ایران وجود دارند که نیازمند‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫درمان هستند و با عنایت به اینکه حداقل ‪ %15‬زوجهای کشور نابارور هستند و با‬ ‫در نظر گرفتن حداقل‪ 811/111‬هزار ازدواج با بیش از یک سال از زندگی‬ ‫‪A‬‬ ‫مشترک که در سال رخ میدهد میتوان انتظار داشت که در صورت عدم توجه به‬ ‫پیشگیری و درمان ساانه حدود ‪ 111/111‬نفر به این جمعیت اضافه خواهند شد‪.‬‬ ‫ایران اسامی امروزه از جهت درمان زوجهای نابارور از موقعیت نسبتاً خوبی‬ ‫برخوردار است به نحوی که نه تنها درمان بیش از ‪ %31‬زوجهای نابارور در داخل‬ ‫کشور انجام میشود‪ ،‬بلکه تعداد معتنابهی از زوجهای نابارور سایر کشورها‬ ‫خصوصاً کشورهای همجوار جهت دریافت خدمات درمانی به ایران سفر میکنند‪.‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 34‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫(پوررحیمی‪ ،‬مصدق‪ ،1931 ،‬صص‪)51-43‬‬ ‫‪ )2‬لزوم انتخاب عنوان صحیح و واقع بینانه‬ ‫هست آن عنوان چو اقرار زبان‬ ‫متن نامه سینه را کن امتحان‬ ‫‪1‬‬ ‫قرارداد رحم جایگزین‪ ،‬تحت عناوین متعددی از قبیل‪ :‬رحم میانجی‪ ،‬مادر اجارهای‪،‬‬ ‫دایگی قبل از تولد‪ ،‬بارداری میانجی‪ ،‬مادر سفارشی‪ ،‬رحم جایگزین‪ ،‬مادر جانشین‪،‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫اجارة رحم‪ ،‬بارداری قراردادی و‪ ...‬مصطلح شده است‪( .‬گرسز‪1384 ،‬م‪ ،.‬صص‪-118‬‬ ‫‪)114‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫با ملحوظ قرار دادن اینکه مسمّینمودن هر پدیدهای نمودار ارزشی ما نسبت به آن‬ ‫پدیده است و اسامی از دیرباز بار عاطفی و ارزشی داشتهاند و در تمامی عرصههای‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫حیات مادی و معنوی بشر و جوامع انسانی صادق و حاکم بوده است از نظر راقم‬ ‫این سطور‪ ،‬عنوان قرارداد رحم جایگزین ارجح است‪ .‬قید اجارهای یا کرایهای در‬ ‫فرهنگ شرقی و اسامی ما مذموم است و با کرامت ذاتی انسان نیز در تباین است‪.‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫(صالحی‪ ،‬عباسی‪ 1931 ،‬و ‪2112‬؛ صالحی‪ ،2119 ،‬ص‪ .)195‬ضمن اینکه سبب ابزار انگاری‬ ‫زنان خواهد شد و تبادر عرفی آن معنایی تجاری و نه چندان خوشایند میباشد‪.‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫مضافاً بر اینکه استعمال لغات جایگزین و جانشین ترجمانی دقیقتر از ریشه اتین‬ ‫آن میباشد‪ 8.‬اما اینکه برخی خواستهاند با دایل عمدتاً احساسی و نه چندان قویم‬ ‫و بدون ملحوظ قراردادن بار حقوقی که بر هر لغت بار میشود عنوان مادر جانشین‬ ‫‪A‬‬ ‫را پیشنهاد کردهاند خالی از ایراد نخواهد بود‪ .‬اینان در توجیه و تعلیل نظر خویش‬ ‫اظهار داشتهاند که‪« :‬بارداری به نقش مکانیکی یک «رحم» تقلیلپذیر نیست‪ .‬زن‬ ‫باردار با تمام اجزای بدن خود و با قلب و روح خود در فرزندآوری مشارکت‬ ‫میکند‪ .‬فرآیندی که به حق او را شایستة عنوان زیبا و فخیم «مادر» میسازد‪ .‬به‬ ‫همین علت او حق دارد که همواره به عنوان مادر دوم فرزند حاصله شناخته شود نه‬ ‫به عنوان ابزاری انکوباتور مانند که کرایة آن پرداخته شده است»‪( .‬آرامش‪،1931 ،‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 35‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫ص‪)18‬‬ ‫البته در این که نباید نقش زن و مادری در جامعه تنزل پیدا کند ما نیز با نویسنده‬ ‫محترم همداستانیم اما اینکه بخواهیم با تسامح نه چندان مقبول‪ ،‬عنوان مادری را به‬ ‫صاحب رحم نیز تسرّی دهیم خالی از وجه خواهد بود و نه تنها مشکلی حل‬ ‫نخواهد شد بلکه سبب تزاید مشکات ناشی از این تسمیه غیر واقعبینانه نیز خواهیم‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫شد‪ ،‬زیرا در عالم حقوق هر کلمه معنای خاص و بالتبع آثار مخصوص به خود را‬ ‫دارد و نمیتوان برای خوشآمد برخی و کف زدن برای ما لغات را جابهجا کرد‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫که این کار عاوه بر مشکات فوقالذکر سبب وهن ادبیات حقوقی ما نیز خواهد‬ ‫شد‪ .‬جالب است که حتی در قراردادهای نمونه رحم جایگزین کشورهای خارجی‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫نیز توجه بدین مطلب شایان توجه است‪ 3.8.‬مضافاً بر اینکه اندکی واقعگرایی نیز‬ ‫گواهی صادق بر صحت مدعای مارالذکر خواهد بود؛ زیرا بر خاف اعصار سابق‪،‬‬ ‫در حال حاضر عمدتاً زنانی که برای انجام چنین امری حاضر میشوند عمده‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫دلیلشان مشکات مالی است‪( .‬استوهماک‪1335 ،‬م‪ ،.‬صص‪118-118‬؛ پارکر‪.)1389 ،‬‬ ‫در حال حاضر تعداد خواهر و دوست قدیمی و زن همسایه و دیگرانی که سابقاً‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫تبرعاً و برای جلوگیری از طاق زوجین صاحب گامت و یا برای تحیکم زندگی‬ ‫آنها داوطلب انجام این فرآیند میشدهاند بسیار کم رنگ شده است‪( .‬هولدر‪،‬‬ ‫‪1384‬م‪ ،.‬صص‪ .)118-115‬ضمن اینکه نقش و اثر نام «مادر» بر دیگران بسیار ژرف‬ ‫‪A‬‬ ‫است و این دیگران از زوجین نابارور گرفته تا گروه طبی و مددکاری و زن‬ ‫صاحب رحم و‪ ...‬را شامل میشود و به دایل اجتماعی و آثار روانی آن میتواند‬ ‫مخرب باشد و به دلیل بار عاطفی آن به هیچ وجه مناسب به نظر نمیرسد‪( .‬دیویس‪،‬‬ ‫براون‪ ،1384 ،‬صص‪191-123‬؛ شیرآقایی کوتنایی‪ ،‬فانی صابری‪ ،1931 ،‬ص‪)31‬‬ ‫هزار نکته باریکتر ز مو اینجاست‬ ‫نه هر که سر بتراشد قلندری داند‬ ‫‪11‬‬ ‫از طرف دیگر به نظر میرسد عنوان مادری عنوانی شرعی و قانونی است که‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 36‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫بایستی مثل سایر موضوعات شرعی و قانونی از طرف مقنن تبیین شود‪ .‬البته مسلم‬ ‫است که این تبیین نباسیتی با دیگر احکام شرعی مسلمفیه در تباین باشد‪ .‬فلذا‬ ‫شایسته است که مقنن‪ ،‬عنوان مادری را در مسأله متنازعفیه بر صاحب گامت‬ ‫اطاق و محصور نماید زیرا قصد و انشای طرفین قرارداد رحم جایگزین نیز به‬ ‫همین منوال بوده است‪( .‬آیتی‪ ،‬راسخ‪ ،1931 ،‬ص‪ )21‬فیالواقع این صاحبان گامت‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫هستند که قصد بچهدار شدن و تربیت و تعالی او را دارند و صاحب رحم را حتی‬ ‫مسامحتاً نیز نمیتوان در حکم مادر رضاعی نامید و به جهت اجتناب از قیاس باطل‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫که رهزن راه است حداکثر میتوان او را مادر رحمی نامید که عمدتاً به جهت‬ ‫پاسداشت و نکوداشت وی میباشد‪.‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫ب‪ :‬نظریات عقد معین بودن قرارداد رحم جایگزین‬ ‫در خصوص ماهیت قرارداد رحم جایگزین اختافنظر کثیری وجود دارد‪ .‬بعضی‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫معتقدند که این قرارداد نوعی قرارداد اجارة شخص یا قرارداد کار است‪( .‬بانرجی‪،‬‬ ‫باسو‪2118 ،‬م‪ .).‬بعضی از حقوقدانان این قرارداد را ماهیتاً یک قرارداد خصوصی‬ ‫موضوع م‪ 11.‬ق‪.‬م میدانند و در نهایت گروهی اعتقاد دارند که بر اساس اصل‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫آزادی قراردادی‪ ،‬اشخاص آزادند تا هر یک از قالبهای حقوقی اعم از عقود معین‬ ‫یا نامعین را برای موضوع جانشینی در بارداری انتخاب کنند‪( .‬جمعی از نویسندگان‪،‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ ،1981‬ص ‪ .)493‬در این مقاله به تبیین دائل موافقان و مخالفان نظریات مطروحه و‬ ‫نهایتاً به ارائه نظریه منتخب پرداخته شده است‪ .‬بناءً علیهذا در بخش دوم مقاله به‬ ‫تبیین نظریات عقد معین بودن قرار داد رحم جایگزین و در بخش سوم به بررسی‬ ‫نظریه عقد غیر معین بودن قرارداد رحم جایگزین پرداخته شده است‪.‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 37‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫‪ )1‬عقد بیع بودن قرارداد رحم جایگزین‬ ‫جان فروشی به یکی مشتی خاک‬ ‫این چه بیع است بدین ارزانی‬ ‫‪11‬‬ ‫از جمله دایلی را که میتوان در جهت تمایز عقد بیع و قرارداد رحم جایگزین‬ ‫بیان کرد این است که عقد بیع عقدی تملیکی و معوض است حال آنکه قرارداد‬ ‫رحم جایگزین عهدی بوده و فقط در بعضی از موارد (عمدتاً در نوع تجاری)‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫معوض است‪ .‬مضافاً اینکه موضوع عقد بیع باید عین معین یا کلی باشد‪ ،‬در‬ ‫حالیکه موضوع قرارداد رحم جایگزین تعهد به نگهداری و پرورش جنین است و‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫در این قرارداد تملیک عین منتفی است‪(.‬رحمانی منشادی‪)1988 ،‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪ )2‬عقد اجاره اشیاء بودن قرارداد رحم جایگزین‬ ‫عقد اجاره اشیاء به استناد م‪ 411.‬ق‪.‬م عقدی است که به موجب آن مستأجر مالک‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫منافع عین مستأجره است‪ .‬از آنجا که موجر به موجب عقد اجاره‪ ،‬منفعت عین‬ ‫مستأجره را به مستأجر تملیک میکند‪ ،‬موجر باید در حین عقد مالک آن منفعت‬ ‫باشد زیرا تملیک به وسیلة غیر مالک‪ ،‬فضولی و غیر نافذ است‪ .‬حال باید دید آیا‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫حقی که انسان نسبت به اندام و اعضای بدن و یا منافع آنها دارد از نظر حقوقی‬ ‫حق مالکیت است؟ آیا بشر را میتوان مالک اعضاء بدن و منافع آنها دانست؟‬ ‫‪A‬‬ ‫یکی از عناصر مهم حق مالکیت قابلیت انتقال و تفویض است که در مورد حق‬ ‫شخص بر اعضاء و جوارحش صادق نیست زیرا طبعاً قابل انتقال به غیر نمیباشد‪.‬‬ ‫از طرفی حق مالکیت دارای دایرة شمول وسیعی است حال آنکه حق موردنظر از‬ ‫حقوق مربوط به شخصیت و اصواً دارای محدودیت است و قابل نقل و انتقال و‬ ‫اسقاط نیست‪ .‬اگرچه مادر جانشین صاحیت انتفاع از اعضاء خود را دارد‪،‬‬ ‫معالوصف نمیتواند این حق را که از حقوق مربوط به شخصیت است به نحوی از‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 38‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫انحاء به سایرین انتقال دهد که اشخاص دیگر جانشین وی در حق و سلطة او بر‬ ‫اندامش شوند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬مادر جانشین حق ندارد دیگری را مالک منافع اعضاء بدن‬ ‫خود کند‪ .‬اگرچه در حقوق کنونی انسان میتواند در برابر دیگری ملتزم به انجام‬ ‫فعلی شود (اجارة اشخاص) ولی حق ندارد دیگری را به عنوان مالک بر خود مسلط‬ ‫کند؛ سلطهای که مالک منفعت بر عین مستأجره دارد در مورد انسان عملی نیست‪.‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫(کاتوزیان‪ ،1988 ،‬ج‪ ،1‬ص ‪)518‬‬ ‫اجارة اشیاء عقدی معوض و تملیکی است که در اثر آن مستأجر مالک منافع‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫عینمستأجره میشود در حالیکه در قرارداد رحم جایگزین بر اثر قرارداد‪ ،‬زوجین‬ ‫نابارور به عنوان مستأجر مالک زن صاحب رحم یا منافع رحم او نمیشوند؛ بلکه‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫مادر جانشین متعهد میشود تا جنین زوجین نابارور را در رحم خود پرورش دهد‪.‬‬ ‫ایراد دیگر آن است که انسان و اعضاء بدن او مال محسوب نمیشوند در حالیکه‬ ‫موضوع عقد اجارة اشیاء منفعت مال معین است‪( .‬حمزه‪2111 ،‬م‪ ،‬ص ‪ )21‬بعضی از‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫فقهای عظام نیز به این امر اشاراتی داشتهاند که قرارداد رحم جایگزین اجارة اشیاء‬ ‫نیست‪ .‬از طرف دیگر به استناد م‪ 481 .‬ق‪.‬م موجر باید عینمستأجره را تسلیم‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫مستأجر کند‪ .‬با تتبّعی اجمالی در مفاد قرارداد رحم جایگزین به خوبی مشخص‬ ‫میشود که تسلیم به آن معنایی که در اجارة اشیاء مورد نظر است در مورد قرارداد‬ ‫رحم جایگزین و اعضاء بدن قابل تصور و اجرا نیست‪.‬‬ ‫‪ )3‬عقد اجارة اشخاص بودن قرارداد رحم جایگزین‬ ‫‪A‬‬ ‫دو اشکال عمده بر این نظریه وارد است‪ :‬اواً در اجارة اشخاص‪ ،‬تسلیم منفعت با‬ ‫انجامدادن کار موضوع تعهد و تسلیم کاای مصنوع میسر میشود و اگر موضوع‬ ‫تعهد قبل از آن تلف شود‪ ،‬اجیر حقی بر اجرت ندارد‪( .‬کاتوزیان‪ ،1988 ،‬ج ‪ ،1‬ش‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 39‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫‪ )421‬لکن در قرارداد رحم جایگزین در صورتیکه طفل قبل از تولد سقط شود‪،‬‬ ‫نمیتوان بر اساس قواعد اجارة اشخاص مادر جانشین را مستحق اجرت ندانست‪،‬‬ ‫زیرا او به تعهد خود مبنی بر نگهداری از جنین عمل کرده و رسیدن به نتیجه‬ ‫مقصود از حد توان او خارج میباشد‪ .‬مضافاً بر اینکه مستحق ندانستن مادرجانشین‬ ‫بر اجرت در این مورد با وجود مشقت زیادی که او در این راه متحمل شده است‪،‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫عادانه به نظر نمیرسد‪ .‬ثانیاً قرارداد رحم جایگزین متشکل از مجموعهای از‬ ‫تعهدات است به نحویکه نمیتوان کلیة این تعهدات را ناشی از عقد اجارة‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫اشخاص دانست‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬با تحلیل مفاد قرارداد رحم جایگزین مستنتج‬ ‫میشود که تنها بخشی از تعهدات آنرا میتوان به اجارة اشخاص مرتبط کرد و در‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫این عقد‪ ،‬آثار عقود دیگر مانند‪ ،‬ودیعة جنین‪ ،‬هبة منفعت (در مورد قرارداد رحم‬ ‫جایگزین نوعدوستانه)‪ ،‬اجارة مادر جانشین (در نوع تجاری) قرارداد رضاع‪ ،‬بیع یا‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫اهدای اسپرم‪ ،‬تخمک و جنین نیز وجود دارد که الحاق این قرارداد را به اجارة‬ ‫اشخاص دشوار و بلکه ممتنع میسازد‪ .‬به عاوه‪ ،‬این اشکال در مواردی که در‬ ‫روش رحم جایگزین‪ ،‬از اسپرم‪ ،‬تخمک یا جنین دیگری استفاده میشود‪ ،‬بیشتر‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫جلوه میکند؛ چنانچه بعضی از نویسندگان صریحاً به این امر اشاره کردهاند‪.‬‬ ‫(جعفرزاده‪ ،1988 ،‬ص ‪)9‬‬ ‫‪ )4‬عقد جُعاله بودن قرارداد رحم جایگزین‬ ‫‪A‬‬ ‫این نظریه نیز بنا به دایلی چند ممتنع است؛ اواً مستنداً به م‪ 518.‬ق‪.‬م در جعاله‪،‬‬ ‫عامل وقتی مستحق جُعل میگردد که متعلق جعاله را تسلیم کرده یا انجام داده‬ ‫باشد‪ .‬در این صورت مادر جانشین زمانی میتواند اجرت عمل را دریافت کند که‬ ‫طفل را تحویل داده باشد و این موضوع با توجه به اینکه طی دوران بارداری‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 40‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫مستلزم پرداخت مخارجی است که باید تأدیه شود‪ ،‬نتیجتاً این مخارج به مادر‬ ‫جانشین تحمیل میگردد‪ .‬ثانیاً در عقد جعاله‪ ،‬مخارجی که برای انجام عمل مورد‬ ‫جعاله ازم است به عهده عامل (مادر جانشین) میباشد مگر آنکه عرف محل یا‬ ‫ارادة طرفین خاف آنرا شرط کنند‪ ،‬زیرا عامل تعهد به انجام عمل مورد جعاله‬ ‫نموده و تعهد برای هر امری تعهد بر لوازم آن نیز است و یکی از لوازم آن‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫پرداخت مخارج انجام عمل است‪ .‬معهذا مهمترین ایرادی که سبب میشود تا‬ ‫استفاده از جعاله در موضوع جانشینی ممتنع شود‪ ،‬این است که جعاله عقدی جایز‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫است و جاعل و عامل میتوانند هرگاه بخواهند و بدون نیاز به دلیل موجه و‬ ‫مشروع آنرا بر هم بزنند حال آنکه پایبندی طرفین قرارداد رحم جایگزین به‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫تعهدات خویش بسیار حایز اهمیت است‪(.‬صالحی‪1931 ،‬ب‪ ،‬ص‪34‬؛ رحمانی منشادی‪،‬‬ ‫‪ )1988‬در نمونة قراردادهای رحم جایگزین پژوهشگاه رویان که به تصویب کمیتة‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫اخاق پزشکی این مؤسسه نیز رسیده این امر به وضوح مشهود است‪( .‬مندرج در‬ ‫مجموعه چکیده مقاات همایش‪ ،1931 ،‬صص‪ .)118-119‬ضمن اینکه ماهیت تعهدات‬ ‫عامل در عقد جعاله نیز عمدتاً از نوع تعهدات به نتیجه است در حالی که پذیرش‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫این امر در قرارداد رحم جایگزین متعسر است‪( .‬صالحی و همکاران‪1983 ،‬؛ صالحی‪،‬‬ ‫عباسی‪1931 ،‬ب؛ صالحی‪1983 ،‬؛ عباسی و همکاران‪2111 ،‬م‪.).‬‬ ‫‪ )5‬عقد ودیعه بودن قرارداد رحم جایگزین‬ ‫ودیعهای است سعادت که رایگان بخشند‬ ‫‪A‬‬ ‫درین معامله ارزانی و گرانی نیست‬ ‫‪12‬‬ ‫مقتضی و ذات ودیعه «سپردن مالی به دیگری برای نگهداری» است و اینکه‬ ‫گیرندة مال آنرا حفظ کند و با اولین مطالبة صاحبش عودت دهد‪ .‬به همین جهت‬ ‫اگر معلوم شود در عقدی مقصود اصلی طرفین نگهداری مال نیست‪ ،‬رابطة آنها‬ ‫تابع قواعد مربوط به ودیعه نخواهد بود‪( .‬کاتوزیان‪ ،1988 ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ )11‬در قرارداد‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 41‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫رحم جایگزین‪ ،‬نگهداری از نطفه به عنوان جهت اصلی عقد و قصد مشترک‬ ‫طرفین قرارداد مطمحنظر نیست‪ .‬عمل سپردن جنین به منظور پرورش آن در رحم‬ ‫انجام میگیرد نه برای نگهداری و مسلم است که مادر جانشین نیز به قصد پرورش‬ ‫جنین در رحم آنرا میپذیرد نه اینکه از آن نگهداری کرده و هر وقت مورد‬ ‫مطالبه قرار گرفت عودت دهد هر چند که به عنوان ازمة تعهد اصلی‪ ،‬جنین به‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫مادر جانشین به امانت سپرده میشود‪( .‬نایبزاده‪ ،1981،‬ص ‪ )151‬از طرفی ودیعه‬ ‫عقدی جایز است در حالیکه لزوم قرارداد رحم جایگزین با توجه به خصوصیات‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫خاص خود مقتضای نظم عمومی و اخاق حسنه است در نتیجه ودیعه بودن قرارداد‬ ‫رحم جایگزین را میتوان مخالف نظم عمومی تلقی کرد‪.‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫اگر چه میتوان مدعی آن بود که ودیعة جنین نزد مادر جانشین جزء مفاد قرارداد‬ ‫رحم جایگزین است‪ ،‬معالوصف این امر به عنوان هدف اصلی و قصد مشترک‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫طرفین در این قرارداد نیست‪ ،‬بلکه نگهداری از جنین ازمة قصد طرفین در‬ ‫پرورش جنین است‪ ،‬در نتیجه اگرچه مقررات امانت از جمله عدم ضمانت مادر‬ ‫جانشین در صورت عدم تعدی و تفریط در قرارداد رحم جایگزین نیز مجری است‪،‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫لکن ماهیت این قرارداد را تشکیل نمیدهند‪ .‬به همین دلیل است که در‬ ‫قراردادهای نمونة پژوهشگاه رویان آمده است‪« :‬هرگونه مرگ یا عیب جنین در‬ ‫‪A‬‬ ‫صورتی که ناشی از تقصیر یا عمد حامل نباشد مسقط پاداش موضوع بند ‪9-1-2‬‬ ‫نخواهد بود»‪( .‬مندرج در مجموعه چکیده مقاات همایش‪ ،1931 ،‬ص‪)118‬‬ ‫ج‪ :‬نظریه عقد غیرمعین و مطالعة تطبیقی قرارداد رحم جایگزین‬ ‫‪ )1‬عقد نامعین بودن قرارداد رحم جایگزین‬ ‫قرارداد رحم جایگزین که در اثر توافق طرفین منعقد میشود در صورتی که با‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 42‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫هیچ یک از عقود معین در قانون منطبق نباشد‪ ،‬میتوان آن را بر اساس م‪ 11.‬ق‪.‬م‬ ‫پذیرفت‪ .‬وفق این ماده ضرورتی نیست که برای ایجاد تعهد‪ ،‬توافق اشخاص به‬ ‫صورت یکی از عقود با نام و معین در قانون باشد‪ .‬این موضوع دربارة جانشینی در‬ ‫بارداری در مواردیکه مانع شرعی یا قانونی نسبت به انجام دادن آن وجود ندارد‬ ‫نیز مصداق مییابد و اشخاص علیااصول میتوانند دربارة آن به صورت قراردادی‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫خصوصی که در قانون عنوان و صورت خاصی ندارد‪ ،‬با یکدیگر توافق و راساً‬ ‫شرایط و آثار آن را طبق قواعد عمومی قراردادها و اصل حاکمیت اراده تا حدی‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫که به اخاق حسنه و نظم عمومی لطمهای نزند تعیین و تحدید نمایند‪.‬‬ ‫(صالحی‪ ،1931،‬ص‪121‬؛ الحیاری‪1423،‬؛ ص‪89‬؛ الجمیلی‪،1491،‬ص‪)188‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫از جمله نتایج اصل آزادی قراردادی این است که اشخاص میتوانند قرارداد را با‬ ‫هر عنوان که مایل باشند منعقد نمایند و نتایج و آثار آن را به دلخواه تعیین کنند‪.‬‬ ‫مضافاً بر اینکه اصل حاکمیت اراده مقتضی آن است که در تفسیر قرارداد به‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫آنچه متعاقدین صریحاً یا ضمناً اراده کردهاند توجه شود‪ .‬قاطبة نویسندگان و‬ ‫حقوقدانان نیز این نظر را مقبول دانستهاند که قرارداد رحم جایگزین‪ ،‬یک قرارداد‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫خصوصی پذیرفته شده بر اساس م‪ 11.‬ق‪.‬م است‪ .‬در میان حقوقدانان دیگر‬ ‫کشورها نیز این نظریه طرفداران کثیری‬ ‫‪2111‬م‪ ،.‬برناردو؛ کوری‪1381 ،‬م‪.).‬‬ ‫دارد‪( .‬عبدالرحیم مهران‪2112 ،‬م‪ ،‬ص‪119‬؛ ممتو‪،‬‬ ‫‪A‬‬ ‫از طرف دیگر؛ مجموع تعهدات متفاوتی که در این قرارداد وجود دارد را نمیتوان‬ ‫تنها به یک عقد معین نسبت داد زیرا این قرارداد عقدی مرکب از چند عقد معین‬ ‫و نامعین است‪ ،‬چنانچه این قرارداد را میتوان به عقود ودیعة جنین‪ ،‬هبة منفعت‬ ‫(در مورد قرارداد رحم جایگزین نوع دوستانه)‪ ،‬اجارة مادر جانشین (در نوع‬ ‫تجاری) قرارداد رضاع‪ ،‬بیع یا اهدای اسپرم‪ ،‬تخمک و جنین تجزیه کرد‪ .‬البته‬ ‫اعتقاد به این امر که ماهیت قرارداد رحم جایگزین نوعی قرارداد خصوصی است‪،‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 43‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫به این معنا نیست که نمیتوان از عقد صلح برای جانشینی در بارداری استفاده‬ ‫کرد‪ .‬زیرا قبل از آنکه اصل حاکمیت اراده به صورت م‪ 11.‬ق‪.‬م در حقوق ما‬ ‫عینیت یابد‪ ،‬عقد صلح وسیلهای بوده که فقیهان برای احترام به ارادة طرفین بدان‬ ‫تمسک میجستهاند‪( .‬صالحی‪)1931،‬‬ ‫در تعیین ماهیت این نوع قراردادهای مرکب و تعیین قواعدی که حاکم بر این‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫قبیل قراردادها است بهتر است به تحلیل قصد مشترک و مبنای تراضی طرفین‬ ‫متعاقدین پرداخته شود‪ .‬در فرضیکه مجموع چند عمل حقوقی در عرف استقال و‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫شخصیت خاصی دارد و با یک قصد انشاء واقع میشود‪ ،‬چون قصد مشترک به کل‬ ‫نظر دارد‪ ،‬باید آنچه را واقع شده مستقل از اجزاء آن شمرد و در زمرة عقود‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫نامعین به شمار آورد‪( .‬کاتوزیان‪ ،1985 ،‬ص‪ )91‬وفق توضیحات اخیرالذکر به نظر‬ ‫میرسد مبرهن است که قرارداد رحم جایگزین نیز از قاعدة مارالذکر مستثنی‬ ‫نیست‪.‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫النهایه اینکه حکومت جمهوری اسامی ایران مستنداً به اصول دوم و سوم قانون‬ ‫اساسی به عنوان دولتی که اجازة در پیش گرفتن بیطرفی مطلق را ندارد‪ -‬بر‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫خاف حکومتهای لیبرال‪ -‬و بلکه موظف است سعادت شهروندان را تا سرحد‬ ‫امکان تأمین نماید موظف است تا بر اساس تتبّعات حقوقدانان و استشارات با‬ ‫‪A‬‬ ‫طبیبان‪ ،‬نهاد حقوقی مقتضی و متناسب با رحم جایگزین را مهیّا نماید تا از این‬ ‫طریق بتواند به توسعه‪ ،‬تعالی و قانونمندکردن فرآیند رحم جایگزین مبادرت‬ ‫نماید و از این طریق ناباروری تدریجاً از عداد دایل طاق کم رنگ و حذف‬ ‫شود‪( .‬گرجی‪ ،‬محمد نژاد داریانی‪ ،1931 ،‬ص‪)94‬‬ ‫تا توانی پا منه اندر فراق‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫ابغض ااشیاء عندی الطاق‬ ‫‪19‬‬ ‫‪ / 44‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫‪ )2‬قرارداد رحم جایگزین از منظر حقوق تطبیقی‬ ‫ماهیت قرارداد رحم جایگزین در نظامهای حقوقی مختلف متفاوت است؛ مثاً‬ ‫ماهیت این قرارداد در آمریکا‪ ،‬روسیه‪ ،‬هند‪ ،‬کانادا‪ ،‬استرالیا‪ ،‬انگلستان‪ ،‬آفریقای‬ ‫جنوبی و آرژانتین نوعی عقد خاص تلقی میشود در حالی که در کشورهایی مثل‬ ‫سوئد‪ ،‬اسپانیا‪ ،‬فرانسه‪ ،‬آلمان‪ ،‬ترکیه و مصر این قبیل قراردادها را معمواً غیر‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫قانونی و ممنوع میدانند‪( .‬عباسی‪ ،1931 ،‬ص‪)15‬‬ ‫در ایاات متحدة آمریکا برخی از ایاات این قرارداد را جرم و برخی دیگر آن را‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫غیر معتبر میدانند‪ .‬مثاً در میشیگان جرم است در حالیکه در ایندیانا و داکوتای‬ ‫شمالی و آریزونا قرارداد باطل محسوب میشود‪ 14.‬کشورهای عضو اتحادیة اروپا‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫در این خصوص متفاوت عمل نمودهاند‪ .‬انگلستان و یونان در این خصوص صراحتاً‬ ‫قوانینی وضع نمودهاند‪ .‬مثاً در انگلستان در سال ‪ 1385‬قانون ترتیبات رحم‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫جایگزین به تصویب رسیده است‪ 15.‬در بلژیک‪ ،‬قبرس‪ ،‬جمهوری چک‪ ،‬هلند‪،‬‬ ‫استونی‪ ،‬فناند‪ ،‬لتونی‪ ،‬لوگزامبورگ‪ ،‬مالت‪ ،‬پرتغال‪ ،‬اسپانیا‪ ،‬اسلواکی و رومانی‬ ‫قانون خاصی در این خصوص وجود ندارد اما روشهای کمک باروری که‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫میتواند منجر به رحم جایگزین شود مجاز دانسته شده است‪ .‬در کانادا هم استفادة‬ ‫تجاری از رحم جایگزین ممنوع اعام شده است‪ .‬در هندوستان هیچ قانونی که بر‬ ‫‪A‬‬ ‫فرآیند رحم جایگزین حکومت نماید وجود ندارد و همین امر سبب شده است تا‬ ‫این کشور طی چند سال اخیر تبدیل به یک مقصد مناسب و ارزان برای متقاضیان‬ ‫رحم جایگزین شود و در واقع مصداقی از توریست طبی به وجود آمده است‪.‬‬ ‫(طبائی‪ ،1931 ،‬ص‪)112‬‬ ‫در نظام حقوقی فرانسه مستنداً به مواد ‪11 11-8‬و ‪11-3‬‬ ‫‪18‬‬ ‫انعقاد این قرارداد غیرقانونی است و وفق مواد ‪511-15‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫قانون مدنی این کشور‬ ‫‪18‬‬ ‫و ‪511-24‬‬ ‫‪13‬‬ ‫قانون‬ ‫‪ / 45‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫جزای این کشور نوعی جرم جنایی تلقی میشود و مرتکبین به هفت سال حبس‬ ‫ساده و صد هزار یورو جزای نقدی محکوم میشوند و در صورت عدم رعایت مفاد‬ ‫مادة ‪ 2141-2‬قانون بهداشت و سامت عمومی‪ 21‬به ‪ 5‬سال حبس ساده و هفت‬ ‫هزار و پانصد یورو جزای نقدی محکوم خواهند شد‪( .‬عباسی‪ ،1931 ،‬صص‪)11-15‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫نتیجه و پیشنهادات‬ ‫خروش العطش ما نتیجة طلب است‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫وگرنه وادی الفت سراب تشنه لبی است‬ ‫‪21‬‬ ‫قرارداد رحم جایگزین‪ ،‬تحت عناوین مختلفی از قبیل قرارداد رحم جایگزین‪،‬‬ ‫قرارداد مادر جانشین‪ ،‬قرارداد اجارة رحم‪ ،‬بارداری قراردادی و‪ ...‬مصطلح شده است‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫که از نظر راقم این سطور‪ ،‬عنوان قرارداد رحم جایگزین ارجح است‪ .‬تاکنون‬ ‫نسبت به جانشینی در بارداری از سوی مقنن ایرانی قانونی که اختصاصاً به این‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫موضوع پرداخته باشد و چگونگی آن را تبیین و تبویب کرده باشد‪ ،‬به منصة ظهور‬ ‫نرسیده است‪ .‬با عنایت به مباحث آنفالذکر و اهمیت موضوع‪ ،‬شایسته است مقنن‬ ‫با وضع قوانینی این قرارداد را به یک نهاد حقوقی با مقررات و شرایط جامع و‬ ‫منطبق با مقتضیات جامعه و عدالت بدل نماید‪.‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫از لحاظ ماهیت‪ ،‬این قرارداد در قالب عقود معین مثل اجاره و عاریه توجیهپذیر‬ ‫‪A‬‬ ‫نیست و بر اساس م‪ 11.‬ق‪.‬م میتواند مقبول واقع شود‪ ،‬معالوصف مبرهن است که‬ ‫تمام آثار قرارداد بر اساس ارادة طرفین نمیتواند معین شود و بعضی از آثار قهری‬ ‫بر آن مترتب خواهد شد‪ .‬مهمترین این آثار‪ ،‬قرابت و نسب حاصل از قرارداد‬ ‫است که به صورت قهری و غیرارادی حاصل میشود‪ .‬مضافاً بر اینکه این قرارداد‬ ‫بایستی عاوه بر شرایط عمومی قراردادها واجد شرایط خاصی باشد که تفصیل‬ ‫آنها از حوصله این مقاله خارج است‪ .‬النهایه اینکه اعتقاد به این امر که ماهیت‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 46‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫قرارداد رحم جایگزین نوعی قرارداد خصوصی است‪ ،‬به معنای عدم استفاده از عقد‬ ‫صلح برای جانشینی در بارداری نیست‪.‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ 1392 ‫ و بهار‬1391 ‫ زمستان‬،14‫و‬13 ‫ شماره‬،‫ فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‬/ 47 ‫پینوشتها‬ - IVF technology allows fertilization to occur outside a woman’s body. Eggs may originate from the woman who wishes to become pregnant or from a donor. Prior to egg retrieval, the donor undergoes several weeks of hormonal injections to produce multiple eggs in one cycle. A doctor then inserts a sonographically-guided needle through the vaginal wall to suction the eggs from the follicles (transvaginal oocyte removal, which involves light anesthesia.) The oocytes are fertilized in a Petri dish. About two days later, one or more viable pre-embryos are implanted in the uterus. Georgia Reproductive Specialists, In Vitro Fertilization (IVFET), http://www.ivf.com/ivffaq.html (last visited Aug. 18, 2008). 1 D I S f o e .‫ جاوید نامه‬،‫ اقبال اهوری‬-2 ‫ جهت مزید اطاع از دایل طرفداران قرارداد رحم جایگزین از نوع تجاری در حقوق انگلستان‬-3 v i h :‫ک‬.‫ر‬ Brahams, Diana.(1987). The hasty British ban on commercial surrogacy. Hastings Center Report 17(1): 16-19, February. 5 c r - Surrogacy. A .‫ دفتر سوم‬،‫ مثنوی معنوی‬،‫ حضرت موانا علیهالرحمه‬-4 .‫ دفتر چهارم‬،‫ مثنوی معنوی‬،‫ حضرت موانا علیهالرحمه‬-1 ‫ آمده است که شکل اسم مفعول ایت و به معنای‬Surrogates ‫ از کلمه اتین‬Surrogate -8 .‫انتخاب برای جای گرفتن به جای چیزی یا کسی است که معنای جایگزین شده یا جایگزین دارد‬ ‫ آیا‬.)1931(.‫ اله‬،‫ نرجس؛ فانی صابری‬،‫ شیرآقایی کوتنایی‬:‫فرهنگ پزشکی میربام به نقل از‬ ‫ چکیده مقاات کنگره سالیانه اخاق‬،‫ آن را چه بنامیم؟‬...‫بارداری است که جایگزین میشود یا مادر‬ ،‫ پژوهشگاه رویان‬،‫دیماه‬11-14 :‫ تهران‬،‫ چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‬،‫و حقوق باروری‬ .31‫ص‬ www.SID.ir 1392 ‫ و بهار‬1391 ‫ زمستان‬،14‫و‬13 ‫ شماره‬،‫ فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‬/ 48 8 - Section 4. [Rights of Parentage.] (1) the intended mother shall be the mother of the child for purposes of State law immediately upon the birth of the child; (2) the intended father shall be the father of the child for purposes of State law immediately upon the birth of the child; (4) parental rights shall vest in the intended parent or parents immediately upon the birth of the child. The Gestational Surrogacy Act, Submitted as: Illinois, Public Act 093-092, Status: Enacted into law in 2004. D I ‫ جهت مزید اطاع از انواع قراردادهای نمونه رحم جایگزین و شرایط آن در کانادا و کبک‬-3 S f :‫ک‬.‫ر‬ Kasirer, Nicholas. (1985). The surrogate motherhood agreement: a proposed standard form contract for Quebec. Revue de Droit, Université de Sherbrooke 16(1): 351- 387. o e .‫ غزلیات‬،‫ حضرت حافظ علیهالرحمه‬-11 v i h .‫ غزلیات‬،‫ دیوان شمس‬،‫ حضرت موانا علیهالرحمه‬-11 .‫ تمثیات و مقطعات‬،‫ مثنویات‬،‫ دیوان اشعار‬،‫ پروین اعتصامی‬-12 c r .‫ دفتر دوم‬،‫ مثنوی معنوی‬،‫ حضرت موانا علیهالرحمه‬-19 - Arkansas, California, and Massachusetts explicitly permit surrogacy contracts. Illinois permits only gestational surrogacy. New Jersey, Oregon, New Mexico, and Washington permit only uncompensated surrogacy agreements. o Arizona, Michigan, Louisiana, New York, North Dakota, Indiana, and the District of Columbia completely prohibit surrogacy. Nebraska prohibits surrogacy as well, but defines it as an arrangement for compensation. Florida, Nevada, Tennessee, Texas, Utah, Virginia and New Hampshire explicitly permit surrogacy, but restrict access to married couples only. Human Rights Campaign, State SurrogacyLaws, http://www.hrc.org/issues/parenting/surrogacy/surrogacy_laws.a sp (last visited Aug. 18, 2008). 14 A www.SID.ir 1392 ‫ و بهار‬1391 ‫ زمستان‬،14‫و‬13 ‫ شماره‬،‫ فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‬/ 49 - For more detailes see: Poote A, van den Akker OBA.(2009). British women's attitudes to surrogacy, Human reproductive, 24(1), 139 - 145. 15 -Article 16-7: "Toute convention portant sur la procréation ou la gestation pour le compte d'autrui est nulle." 16 -Article 16-9: "Les dispositions du présent chapitre sont d'ordre public." 17 D I - Section 3 : De la protection de l'embryon humain. Article 511-15: "Le fait d'obtenir des embryons humains contre un paiement, quelle qu'en soit la forme, est puni de sept ans d'emprisonnement et de 100000 euros d'amende. Est puni des mêmes peines le fait d'apporter son entremise pour favoriser l'obtention d'embryons humains contre un paiement, quelle qu'en soit la forme, ou de remettre à des tiers, à titre onéreux, des embryons humains." 18 S f o e 19 - Article 511-24: "Le fait de procéder à des activités d'assistance médicale à la procréation à des fins autres que celles définies à l'article L. 2141-2 du code de la santé publique est puni de cinq ans d'emprisonnement et de 75000 euros d'amende." v i h - Article L2141-2: " L'assistance médicale à la procréation est destinée à répondre à la demande parentale d'un couple. Elle a pour objet de remédier à l'infertilité dont le caractère pathologique a été médicalement diagnostiqué ou d'éviter la transmission à l'enfant ou à un membre du couple d'une maladie d'une particulière gravité. L'homme et la femme formant le couple doivent être vivants, en âge de procréer, mariés ou en mesure d'apporter la preuve d'une vie commune d'au moins deux ans et consentant préalablement au transfert des embryons ou à l'insémination. Font obstacle à l'insémination ou au transfert des embryons le décès d'un des membres du couple, le dépôt d'une requête en divorce ou en séparation de corps ou la cessation de la communauté de vie, ainsi que la révocation par écrit du consentement par l'homme ou la femme auprès du médecin chargé de mettre en oeuvre l'assistance médicale à la procréation. 20 c r A .‫ غزلیات‬،‫ بیدل دهلوی‬-21 www.SID.ir ‫‪ / 50‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫فهرست منابع‬ ‫الف‪ :‬فارسی‪:‬‬ ‫آذین‪ ،‬سید محمد‪ .)1931(.‬تعهدات متقابل اطراف قرارداد حمل جایگزین ساده‪ ،‬چکیده مقاات‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪-14 :‬‬ ‫‪11‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫آرامش‪ ،‬کیارش‪ .)1931(.‬که نامی بهتر از اینت ندانم‪ ،‬چکیده مقاات کنگره سالیانه اخاق و حقوق‬ ‫باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪11-14 :‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫آیتی‪ ،‬محمدرضا؛ راسخ‪ ،‬محمد‪ .)1931(.‬نسب فرزند متولد از رحم جایگزین‪ ،‬چکیده مقاات کنگره‬ ‫سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪11-14 :‬دیماه‪،‬‬ ‫پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫پوررحیمی‪ ،‬محمد؛ مصدق‪ ،‬رحیم‪ .)1931(.‬بیمه پوشش هزینه رحم جایگزین در درمان نازایی و‬ ‫ناباروری زوجین‪ ،‬چکیده مقاات کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و‬ ‫راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪11-14 :‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫جعفرزاده‪ ،‬میرقاسم‪ .)1988(.‬وضعیت فقهی و حقوقی استفاده از رحم اجنبی جانشین یا‬ ‫«‪ .»Surrogacy‬بولتن تولید مثل و نازایی‪ .‬پژوهشکده بیولوژی و بیوتکنولوژی تولید مثل‬ ‫و نازایی جهاد دانشگاهی‪ .‬شماره ‪.18‬‬ ‫‪A‬‬ ‫جمعی از نویسندگان‪ .)1981(.‬رحم جایگزین (مجموعه مقاات)‪ .‬چاپ اول‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات‬ ‫پژوهشکده ابن سینا و سمت‪.‬‬ ‫ذاکر حسین‪ ،‬محمد هادی‪ .)1931(.‬کرامتمندسازی فرآیند جایگزینی رحم‪ ،‬چکیده مقاات کنگره‬ ‫سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪11-14 :‬دیماه‪،‬‬ ‫پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 51‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫رحمانی منشادی‪ ،‬حمید ‪ .)1988(.‬ماهیت حقوقی قرارداد رحم جایگزین‪ .‬فصلنامه حقوق پزشکی‪.‬‬ ‫سال دوم‪ .‬شماره چهارم‪ .‬بهار‪.88‬‬ ‫شیرآقایی کوتنایی‪ ،‬نرجس؛ فانی صابری‪ ،‬اله‪ .)1931(.‬آیا بارداری است که جایگزین میشود یا‬ ‫مادر ‪ ...‬آنرا چه بنامیم؟‪ ،‬چکیده مقاات کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪11-14 :‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫شیوا‪ ،‬مرضیه‪ .)1931(.‬بیان مسأله و ضرورتهای مطلق و نسبی در رحم جایگزین‪ ،‬چکیده مقاات‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪-14 :‬‬ ‫‪11‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫صالحی‪ ،‬حمیدرضا؛ فاح‪ ،‬محمد رضا؛ عباسی‪ ،‬محمود ‪ .)1983(.‬ماهیت تعهدات پزشکی در پرتو‬ ‫مطالعة تطبیقی‪ ،‬فصلنامة علمی _ پژوهشی حقوق پزشکی‪ ،‬سال چهارم‪ ،‬شماره‪ ،14‬پاییز‪،83‬‬ ‫‪.191-152‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫صالحی‪ ،‬حمیدرضا ‪ .)1983(.‬ماهیت تعهدات طبیب؛ مطالعهای اجمالی در مذاهب اسامی‪ ،‬فصلنامة‬ ‫علمی _ پژوهشی فقه پزشکی‪ ،‬سال دوم و سوم‪ ،‬شماره ‪ 5‬و ‪ ،1‬زمستان ‪ 83‬و بهار ‪-55 ،31‬‬ ‫‪.85‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫صالحی‪ ،‬حمیدرضا؛ عباسی‪ ،‬محمود ‪1931(.‬ب)‪ .‬ماهیت تعهدات پزشکی و جلوههای آن در پرتو‬ ‫مطالعة تطبیقی‪ ،‬فصلنامة علمی _ پژوهشی حقوق پزشکی‪ ،‬سال پنجم‪ ،‬شماره‪ ،11‬بهار‪-93 ،31‬‬ ‫‪.58‬‬ ‫‪A‬‬ ‫صالحی‪ ،‬حمیدرضا ‪ .)1931(.‬مفهوم تقصیر و تأثیر آن در مسؤولیت مدنی ناشی از فرآیند درمان‪.‬‬ ‫پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی‪ .‬تهران‪ :‬دانشگاه شاهد‪.‬‬ ‫صالحی‪ ،‬حمیدرضا ‪1931(.‬الف)‪ .‬تتبّعی در ماهیت حقوقی قراردادهای رحم جایگزین‪ ،‬چکیده‬ ‫مقاات کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‪،‬‬ ‫تهران‪11-14 :‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 52‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫صالحی‪ ،‬حمیدرضا ‪1931(.‬ب)‪ .‬قرارداد رحم جایگزین از منظر تقسیمات عقود‪ ،‬چکیده مقاات‬ ‫کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪-14 :‬‬ ‫‪11‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫صالحی‪ ،‬حمیدرضا ‪ .)1931(.‬مسئولیت مدنی ناشی از فرآیند درمان‪ .‬چاپ اول‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫حقوقی‪.‬‬ ‫صالحی‪ ،‬حمیدرضا؛ عباسی‪ ،‬محمود‪1931(.‬الف)‪ .‬کرامت انسانی؛ فصلالخطاب اندیشههای دینی و‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫تفکرات اخاقی‪ ،‬فصلنامه اخاق پزشکی‪ ،‬سال پنجم‪ ،‬شماره‪، 11‬تابستان‪.88-93 ،31‬‬ ‫صالحی‪ ،‬حمیدرضا؛ الماسی‪ ،‬نجادعلی ‪ .)1931(.‬ماهیت حقوقی قرارداهای درمان‪ .‬فصلنامه حقوق‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫دانشکده حقوق و علوم سیاسی تهران‪ .‬نوبت چاپ‪.‬‬ ‫طبائی‪ ،‬مهشید سادات‪ .)1931(.‬مطالعه تطبیقی رحم جایگزین در نظامهای حقوقی‪ ،‬چکیده مقاات‬ ‫‪iv‬‬ ‫کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪-14 :‬‬ ‫‪11‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪c‬‬ ‫عباسی‪ ،‬محمود‪ .)1931(.‬ماهیت حقوقی قراردادهای رحم جایگزین در پرتو مطالعه تطبیقی‪ ،‬چکیده‬ ‫مقاات کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم جایگزین‪،‬‬ ‫تهران‪11-14 :‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪A‬‬ ‫کاتوزیان‪ ،‬ناصر‪ .)1988(.‬توالد بدون عشق‪ .‬توجیه و نقد رویه قضایی‪ .‬چاپ اول‪ .‬نشر میزان‪.‬‬ ‫کاتوزیان‪ ،‬ناصر‪ .)1988(.‬دوره عقود معین‪ .‬چاپ هفتم‪ .‬شرکت سهامی انتشار‪.‬‬ ‫گرجی‪ ،‬علی اکبر؛ محمد نژاد داریانی‪ ،‬علی رضا‪ .)1931(.‬رحم جایگزین از منظر حقوق عمومی‪،‬‬ ‫چکیده مقاات کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و راهکارهای رحم‬ ‫جایگزین‪ ،‬تهران‪11-14 :‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫نایب زاده‪ ،‬عباس‪ .)1981(.‬بررسی حقوقی روشهای نوین باروری مصنوعی‪ .‬چاپ اول‪ .‬انتشارات‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ ‫‪ / 53‬فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‪ ،‬شماره ‪13‬و‪ ،14‬زمستان ‪ 1391‬و بهار ‪1392‬‬ ‫مجد‪.‬‬ ‫نظری توکلی‪ ،‬سعید؛ کراچیان ثانی‪ ،‬فاطمه‪ .)1931(.‬سود گرایی اخاقی و بررسی روایی استفاده از‬ ‫رحم جایگزین بر اساس آن‪ ،‬چکیده مقاات کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها‬ ‫و راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪11-14 :‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪I‬‬ ‫وثوق‪ ،‬احمد؛ ایزدیار‪ ،‬نسرین؛ احمدی‪ ،‬زهرا‪ .)1931(.‬گزارش عملکرد مرکز درمان ناباروری رویان‬ ‫در موضوع رحم جایگزین‪ ،‬چکیده مقاات کنگره سالیانه اخاق و حقوق باروری‪ ،‬چالشها و‬ ‫‪S‬‬ ‫‪f‬‬ ‫راهکارهای رحم جایگزین‪ ،‬تهران‪11-14 :‬دیماه‪ ،‬پژوهشگاه رویان‪.‬‬ ‫ب‪ :‬عربی‪:‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪e‬‬ ‫الجمیلی‪ ،‬اسعدعبید ‪ .)1491(.‬الخطاء فی الم ؤولیه الطبیه المدنیه‪ .‬الطبعه الاولی‪ .‬عمان‪ :‬دا ال قافه للنّ ر و‬ ‫ال ّو یع‪.‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪h‬‬ ‫حمزه‪ ،‬هانی‪ .)2111(.‬ا ا ه الا ام بین ال ریعه و القانون‪ .‬بیروت‪ :‬لبنان‪ ،‬امعه بیروت العربیه‪.‬‬ ‫الحیاری‪ ،‬احمدحسن ‪ .)1423(.‬الم ؤولیه المدنیه للطبیب‪ .‬الطبعه الاولی‪ .‬عمان‪ :‬دا ال قافه للن ر وال و یع‪.‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪r‬‬ ‫عبدالرحیم مهران‪ ،‬سید محمود‪ .)2112(.‬الا کام ال رعیه و القانونیه لل د ل فی عوامل الو اثه و ال کاثر‪.‬‬ ‫ج‪ :‬انگلیسی‪:‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪Holder, Angela R.(1984). Surrogate motherhood: babies for fun and‬‬ ‫‪profit. Law, Medicine, and Health Care 12(3): 115-117, June.‬‬ ‫‪Gersz, Steven R.(1984). The contract in surrogate motherhood: a review‬‬ ‫‪of the issues. Law, Medicine, and Health Care 12(3): 107-114,‬‬ ‫‪June.‬‬ ‫‪Davis, Joseph H.; Brown, Dirck W.(1984). Artificial insemination by‬‬ ‫‪donor (AID) and the use of surrogate mothers: social and‬‬ ‫‪psychological impact. Western Journal of Medicine 141(1): 127-‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬ 1392 ‫ و بهار‬1391 ‫ زمستان‬،14‫و‬13 ‫ شماره‬،‫ فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‬/ 54 130, July. Brahams, Diana.(1987). The hasty British ban on commercial surrogacy. Hastings Center Report 17(1): 16-19, February. Kasirer, Nicholas.(1985). The surrogate motherhood agreement: a proposed standard form contract for Quebec. Revue de Droit, Université de Sherbrooke 16(1): 351- 387. D I Parker, Philip J.(1983). Motivation of surrogate mothers: initial findings. American Journal of Psychiatry 140(1): 117-118, January. S f Banerjee, S and Basu, S. (2008). Rent a Womb: Surrogate Selection, Investment Incentives and Contracting, Forthcoming Journal of Economic Behaviour and Organization . o e Georgia Reproductive Specialists, In Vitro Fertilization (IVF-ET), http://www.ivf.com/ivffaq.html (last visited Aug. 18, 2011). v i h Human Rights Campaign, State Surrogacy Laws, http://www.hrc.org/issues/parenting/surrogacy/surrogacy_l aws.asp (last visited Aug. 18, 2011). Poote A, van den Akker OBA.(2009). British women's attitudes to surrogacy, Human reproductive, 24(1), 139 – 145. c r Salehi, Hamid Reza. (2013). Human Dignity From the Viewpoint of Iranian Law, Journal of Bioethical Inquiry, Volume 10, Issue 2, June, 135-136. DOI: 10.1007/s11673-013-9437-8. A Abbasi Mahmoud, Salehi Hamid Reza. (2012). Human Dignity; the Final Word on the Religious Ideas and Moral Thinking, Iranian Journal of Medical Ethics, Vol 1, Issue 1, 16-36. Abbasi Mahmoud, Salehi Hamid Reza, Mashayekhi Bahram. (2011). The Nature of Medical Obligations in the Light of Comparative Study, Iranian Journal of Medical Law 2011; 1(2):7-24. Stainsby, M. (1993). The Surrogacy Debate Again: What About Altruistic Surrogacy? St. Vincent's Bioethics Centre Newsletter, 11(2), 5- 6. www.SID.ir 1392 ‫ و بهار‬1391 ‫ زمستان‬،14‫و‬13 ‫ شماره‬،‫ فصلنامه فقه پزشكي سال چهارم و پنجم‬/ 55 Stuhmcke, A. (1995). For Love or Money: The Legal Regulation of Surrogate Motherhood, Murdoch University Electronic Journal of Law, 2 (3). The Gestational Surrogacy Act, Submitted as: Illinois, Public Act 093092, Status: Enacted into law in 2004. D I :‫ فرانسوی‬:‫د‬ Bernardot, Alain et Kauri, Robert .(1980). La responsabilité civile médicale. Sherbrooke: Édiction R.D.U.S. S f Code civil français, Dernière modification du texte le 01 avril 2011 Document généré le 20 avril 2011 Legifrance. o e Code de la santé publique français, Partie législative, Dernière modification du texte le 01 janvier 2010 - Document généré le 22 avril 2011 - 2007-2008 Legifrance. v i h Code penal français, Dernière modification du texte le 01 avril 2011 Document généré le 20 avril 2011 - 2007-2008 Legifrance. Mémeteau, Gérard .(2001). Cours de droit médical. Les études Hospitalières. Bordeaux: Édition 38. A c r ‫یادداشت شناسهی مؤلف‬ ‫ پژوهشگر مرکز تحقیقات اخاق و حقوق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید‬:‫حمیدرضا صالحی‬ .‫ ایران‬،‫ تهران‬،‫بهشتی‬ Salehi_hamid1202@yahoo.com :‫نشانی الکترونیکی‬ 1931/5/22 :‫تاریخ وصول مقاله‬ 1931/8/9 :‫تاریخ پذیرش نهایی‬ www.SID.ir