Latin
| Latina lingua latina |
||
|---|---|---|
| Lurralde eremua: | Vatikano Hiria, antzina Erromatar Inperioan | |
| Eskualdea: | - | |
| Hiztunak: | - | |
| Rankina: | - | |
| Hizkuntza familia: | Indoeuroparra Italikoa Latino-Faliskarra Latina |
|
| Estatus ofiziala | ||
| Hizkuntza ofizialtzat duten lurraldeak: | Vatikano Hiria erabilera jakin batzuentzat, baina ez egunerokoa |
|
| Erakunde araugilea: | arautu gabea | |
| Hizkuntza kodeak | ||
| ISO 639-1: | la | |
| ISO 639-2: | lat | |
| ISO 639-3: | lat
|
|
| Oharra: baliteke orri honek Unicode kodearekin emandako NAF fonetika ikurrak edukitzea. | ||
Latina[1][2] antzinako hizkuntza bat da, hasiera-hasieran Erroma inguruko Lazio eskualdekoa, baina askoz ere gehiago hedatu zen, ordea, Errepublika eta Inperio Erromatarraren hizkuntza ofizial bilakatu zenean.
Latina dute jatorri egungo hizkuntza askok, hala nola, gaztelaniak (407 milioi hiztun), portugesak (200 milioi), frantsesak (130 milioi), italierak (70 milioi), errumanierak (28 milioi), katalanak (9,5 milioi), galizierak (3 milioi), okzitanierak (2 milioi) eta beste hainbatek. Euskarak ere asko zor dio, gutxi gorabehera hiztegiaren % 20 latinetikoa baita.
Eduki-taula
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erromatarren jatorrizko hizkuntza latina zen. Alfabetoa ere garatu zuten, grekozkoan oinarrituta. Iritsi zaigun literatura gehiena latin klasikoan dago idatzia, hau da, K. a. I. mendeko latin dotoreaz, baina jende arruntak latin arruntean hitz egiten zuen. Denboraren poderioz, bi hizkera motak banandu eta bakoitzak bere hiztegia, gramatika zein ahoskera garatu zuen. Inperioaren hedapenak hizkuntza ere hedatu eta sakabanatu zuen. Mendeekin batera, Inperioaren ahultzeak ere lagunduta, hizkuntza tokian-tokian era ezberdin batera garatu eta zatitu zen, hizkuntza erromantzeak deritzenei hasiera emanik.
Grekoa, hala ere, goi-mailakoen hizkuntza bilakatu zen, erromatarrek ikasten zuten literatura gehiena hizkuntza hartan baitzegoen: ekialdeko erdian, Bizantziar Inperioa izan zen eremuan, latina ordezkatu zuen.
Latina hizkuntza hila bada ere, hiztunak ditu. Eliza Katolikoak mezetarako erabili ohi zuen eta Vatikano Hiriko hizkuntza ofiziala da oraindik ere. Erabilpen arruntik ez duen arren, mende askotan zehar Europako nazioarteko hizkuntza izan zen, unibertsitatean eta diplomazian mintzatua. XIX. mendean frantsesak haren lekua hartu zuen, eta XX.ean ingelesak. Hala ere, pisu handia du egun ere, erlijio-, lege- zein zientzia-hiztegietan.
Literatura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Latinezko literaturak Antzinako Erromako literatura lanak biltzen ditu batik bat, kultura erromatarrak literatura grekoko lanak ere sortu zituela kontuan hartu behar bada ere [3]. Erdi Aroan, latina kultura hizkuntza nagusia izan zen Europan eta horrela literatura oparoa sortu zen latinez, erlijio, filosofia eta historia gaiei buruz batez ere, Tomas Akinokoaren lumaz esaterako. Pizkundetik aurrera, latinak nagusitasuna galdu zuen; horrela, lan erlijioso, filosofiko (Spinoza, kasu) eta zientifikoetara mugatu zen; aldiz, literatura lan nagusiak hizkuntza nazionalez idazten ziren. Egun komunikazio tresna izaera ia guztiz galdu badu ere, zenbait idazlek beren sormen lanak latinez egiten dituzte.
Gramatika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bost deklinabide eredu daude izenetarako, genitiboaren bukaeraren arabera bereiziak. Deklinabide bakoitzean hitzen lexemei edo erroei hainbat bukaera gehitzen zaizkie.
1. deklinabidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lehen deklinabideko hitzen genitiboaren bukaera -ae da. Genitiboaren forma izen enuntziatutik har dezakegu; adibidez, poeta, poetae, m ~ euskaraz, "poeta", "koplakaria"; lehen hitza (poet-a) nominatibo kasuan dago; bigarrena (poet-ae), berriz, genitiboan. Lehen deklinabideaz izen femeninoak deklinatzen dira, gehienbat.
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | -a | -ae |
| Bokatiboa | -a | -ae |
| Akusatiboa | -am | -as |
| Genitiboa | -ae | -arum |
| Datiboa | -ae | -is |
| Ablatiboa | -a | -is |
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Poeta | Poetae |
| Bokatiboa | Poeta | Poetae |
| Akusatiboa | Poetam | Poetas |
| Genitiboa | Poetae | Poetarum |
| Datiboa | Poetae | Poetis |
| Ablatiboa | Poeta | Poetis |
2. deklinabidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bigarren deklinabideko hitzen genitiboaren bukaera -i da. Adibidez: dominus, domini, m ~ euskaraz, "jauna". Bigarren deklinabideaz baliatuz, izen maskulino zein femeninoak deklina daitezke; neutrozko forma ere badago.
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | -us | -i |
| Bokatiboa | -e | -i |
| Akusatiboa | -um | -os |
| Genitiboa | -i | -orum |
| Datiboa | -o | -is |
| Ablatiboa | -o | -is |
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Dominus | Domini |
| Bokatiboa | Domine | Domini |
| Akusatiboa | Dominum | Dominos |
| Genitiboa | Domini | Dominorum |
| Datiboa | Domino | Dominis |
| Ablatiboa | Domino | Dominis |
Bigarren deklinabidean, magister, magistri, m ~ ("irakaslea", euskaraz) bezalako izenak agertzen dira, nahiz eta maskulinoa izan erromatarrentzat hitz egiterako orduan errazago zelako aldaketa batzuk jasan dituztenak.
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Magister | Magistri |
| Bokatiboa | Magister | Magistri |
| Akusatiboa | Magistrum | Magistros |
| ... | Gainontzekoak | berdinak dira |
Haiez gain, izen neutroak daude bigarren deklinabidean: templum, templi, n ~ ("tenplua").
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | -um | -a |
| Bokatiboa | -um | -a |
| Akusatiboa | -um | -a |
| Genitiboa | -i | -orum |
| Datiboa | -o | -is |
| Ablatiboa | -o | -is |
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Templum | Templa |
| Bokatiboa | Templum | Templa |
| Akusatiboa | Templum | Templa |
| Genitiboa | Templi | Templorum |
| Datiboa | Templo | Templis |
| Ablatiboa | Templo | Templis |
3. deklinabidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | - | -es |
| Bokatiboa | - | -es |
| Akusatiboa | -em | -es |
| Genitiboa | -is | -(i)um |
| Datiboa | -i | -ibuss |
| Ablatiboa | -e | -ibus |
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Consul | Consules |
| Bokatiboa | Consul | Consules |
| Akusatiboa | Consulem | Consules |
| Genitiboa | Consulis | Consulum |
| Datiboa | Consuli | Consulibus |
| Ablatiboa | Consule | Consulibus |
4. deklinabidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | -us | -us |
| Bokatiboa | -us | -us |
| Akusatiboa | -um | -us |
| Genitiboa | -us | -uum |
| Datiboa | -ui | -ibus |
| Ablatiboa | -u | -ibus |
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Manus | Manus |
| Bokatiboa | Manus | Manus |
| Akusatiboa | Manum | Manus |
| Genitiboa | Manus | Manuum |
| Datiboa | Manui | Manibus |
| Ablatiboa | Manu | Manibus |
5. deklinabidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | -es | -es |
| Bokatiboa | -es | -es |
| Akusatiboa | -em | -es |
| Genitiboa | -ei | -erum |
| Datiboa | -ei | -ebus |
| Ablatiboa | -e | -ebus |
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | meridies | meridies |
| Bokatiboa | meridies | meridies |
| Akusatiboa | meridiem | meridies |
| Genitiboa | meridiei | meridierum |
| Datiboa | meridiei | meridiebus |
| Ablatiboa | meridie | meridiebus |
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak, Euskaltzaindia, http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0053.pdf. Noiz kontsultatua: 2010-12-23.
- ↑ 47. araua - Hizkuntza hilak eta klasikoak, Euskaltzaindia, http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0047.pdf. Noiz kontsultatua: 2012-11-3.
- ↑ (Ingelesez) Albrecht Dile: Greek and Latin literature of the Roman Empire: from Augustus to Justinian liburuan esaterako Erromatar Inperioko bi literaturak, latinezkoa eta grekerazkoa, aztertzen dira. Erromako latinezko literaturak literatura grekoaren eragin nabarmena jaso zuen gainera. Ikus: (Gaztelaniaz) Jean Bayet: Literatura latina. 37. orrialdea.
Kanpo loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Latin  |
- Latin eta greziar pertsona-izen klasikoak euskaraz emateko irizpideei buruzko erabakia (Euskaltzaindiaren 76. araua)
 |
Hizkuntza honek bere Wikipedia du. Bisita ezazu. |
