فرهنگستان دورۀ اول که توسط وزارت معارف تأسیس شد، با ترکیب حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)، ملک‌الشعرای بهار، علی پرتواعظم، حاج سیّد نصرالله تقوی، محمود حسابی، علامه دهخدا، غلامرضا رشیدیاسمی، صادق رضازادۀ شفق، غلامحسین رهنما، حسین سمیعی (ادیب‌السلطنه)، عیسی صدیق، سیّد محمدکاظم عصار، محمد فاطمی، بدیع‌الزمان فروزانفر، ابوالحسن فروغی، محمدعلی فروغی، عبدالعظیم‌خان قریب، حسین گل‌گلاب، سرتیپ غلامحسین مقتدر، سرلشکر احمد نخجوان، ولی‌الله نصر، سعید نفیسی و حسن وثوق برای حدود دوهزار واژۀ معادل فارسی برگزید که با توجه به بسیاری از واژگان منتخب به مرور زمان در ادبیات فارسی جای گرفت و معادل بیگانه‌اش رخت بربست.
در دورۀ دوم فرهنگستان که توسط محمد مقدم از سال 1342 با ترکیبی متفاوت با دورۀ نخست شکل گرفت، ذبیح بهروز، محمود حسابی، رضازادۀ شفق، جمال رضایی، سپهبد علی کریملو، صادق کیا، حسین گل‌گلاب، یحیی ماهیار نوابی، محمد مقدم و مصطفی مقربی، برای حدود 6650 واژۀ فارسی معادل‌سازی کردند و بخشی از این واژه‌ها نیز توانست در زبان فارسی جای خود را باز کند و در گذر زمان جانشین شایسته‌ای برای عبارات عربی، انگلیسی، فرانسوی و غیره شود و بخشی از آن به‌شدت مورد مخالفت استادان و زبان‌شناسان قرار گرفت.
شورای عالی انقلاب فرهنگی پس از خاتمۀ جنگ تحمیلی در سال 1368 در صدد احیای فرهنگستان با ترکیب و ساختاری تازه برآمد و در نهایت احمد آرام، نصرالله پورجوادى، حسن حبیبى، غلامعلى حدّاد عادل، بهاءالدین خرمشاهى، محمد خوانسارى، محمدتقى دانش‌پژوه، على رواقى، سیّد جعفر شهیدى، حمید فرزام، فتح‌الله مجتبائى، مهدى محقق، سیّد محمد محیط طباطبایى، ابوالحسن نجفى، غلامحسین یوسفى، سیمین دانشور و طاهره صفارزاده به عضویت فرهنگستان درآمدند.
البته از این منتخبان سه نفر، یعنی سیمین دانشور و سیّد جعفر شهیدى و غلامحسین یوسفى، از ابتدا به علت گرفتارى‌هاى شخصى از حضور در جلسات شورا و عضویت در فرهنگستان عذرخواهى کردند.
بعداً مطابق با آیین‌نامۀ فرهنگستان افراد زیر به عضویت پیوستۀ فرهنگستان انتخاب شدند: حسن انورى، نصرالله پورجوادى، یدالله ثمره، غلامعلى حدّاد عادل، بهاءالدین خرمشاهى، محمد دبیرمقدم، حسن رضائی باغ‌بیدی، على رواقى، اسماعیل سعادت، احمد سمیعى (گیلانى)، على‌اشرف صادقى، محمود عابدی، کامران فانى، بدرالزمان قریب، فتح‌الله مجتبائى، مهدى محقق، هوشنگ مرادى کرمانى، حسین معصومى همدانى، محمدعلى موحد، ابوالحسن نجفى، سلیم نیسارى و محمدجعفر یاحقی.
فرهنگستان زبان و ادب فارسی علاوه بر پژوهشکده و مطالعات واژه‌گزینی، مجموعۀ مجلات و واحد نشر، برنامۀ تدوین سند ملی و دفتر ارتباط با صدا و سیما، گروه‌های پژوهشی دوازده‌گانه‌ای مشتمل بر «آموزش زبان و ادبیات فارسی»، «ادبیات انقلاب اسلامی»، «ادبیات تطبیقی»، «ادبیات معاصر»، «تصحیح متون فارسی»، «دانشنامۀ زبان و ادب فارسی»، «دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره»، «دستور زبان و رسم‌الخط زبان فارسی»، «زبان و رایانه»، «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی»، «فرهنگ‌نویسی» و «واژه‌گزینی» دارد که مجموعۀ وسیعی از فعالیت‌ها را انجام می‌دهند، اما آنچه معمولاً نمود بیرونی بیشتری دارد و با نقد همراه می‌شود، صرفاً واژه‌گزینی است.
«گروه دانشنامۀ زبان و ادب فارسی» در حال تدوین دانشنامه‌ای 6جلدی است که تا کنون 4 جلد آن منتشر شده و تا سال 1395 جلد ششم این مجموعۀ ارزشمند نیز منتشر می‌شود و جلد «ذیل» این مجموعه نیز مجزا منتشر خواهد شد.
«گروه دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره» نیز دانشنامه‌ای مفصل را در دست گردآوری دارد که 3 جلد از این مجموعه منتشر شده و جلد چهارم نیز در حال تدوین است.
«گروه ادبیات معاصر» طرح‌های مختلفی از جمله طرح بررسی دست‌نوشته‌های نیما یوشیج، طرح سیر تحول ژورنالیسم در ایران، فرهنگ واژه‌ها و عبارات اصطلاحی در ادبیات داستانی و نمایشی (1250 تا 1300)، معرفی و بررسی آثار و اسناد نمایشی (1300 تا 1310)، بنیان‌گذاران نقد ادبی جدید در ایران، کتاب‌شناسی نقد و بررسی ادبیات داستانی معاصر را دست انجام دارد.
«گروه ادبیات انقلاب اسلامی» تدوین کتاب‌شناسی توصیفی ادبیات انقلاب اسلامی، تدوین درس‌نامۀ دانشگاهی ادبیات انقلاب اسلامی، تدوین تاریخ ادبیات انقلاب اسلامی، ایجاد بانک اطلاعات حوزۀ ادبیات انقلاب اسلامی و همچنین تدوین کتاب‌هایی در حوزۀ شعر و ادبیات انقلاب اسلامی و انتشار مجلۀ ادبیات انقلاب اسلامی را در دستور کار دارد.
«گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی» که عمدۀ مسئولیت‌هایش نظارت بر اِعمال مصوبات در فرهنگستان در کتاب‌های درسی و ارتباط مؤثر با مدارس، گروه‌های آموزشی و معلمان ادبیات است، تا کنون بیش از پانصد کتاب درسی مدارس را ازلحاظ دستور خط و واژه‌های مصوّب فرهنگستان با همکاری گروه واژه‌گزینی و گروه دستور خط بررسی کرده و با وزارت آموزش‌وپرورش در میان گذاشته است. همچنین «جایزۀ فرهنگستان» که برای جشنوارۀ مطبوعات در نظر گرفته شده، از طریق شورایی در این گروه به مطبوعات منتخب اهدا می‌شود.
«گروه دستور و رسم‌الخط فارسی» بررسی وضعیت دستور در نظام آموزشی پیش از دانشگاه، بررسی تحلیلی دستورهای زبان فارسی، بررسی کتاب‌های درسی مدارس و بررسی و تدوین سجاوندی متمم دستور خط فارسی و مطالعات دستوری و رسم‌الخطی دیگری نیز در دست انجام دارد و ویژه‌نامۀ دستور را منتشر می‌کند.
«گروه تصحیح متون» نیز ضمن ارائۀ مشاوره در زمینۀ متون کهن، تصحیح متونی چون سیرالملوک، حدایق‌السیر، دیوان قطران تبریزی، حکایت قطب‌بن محیی و سلسلة‌الذهب را در دستور کار دارد و در همین ارتباط خبرنامه‌ای دربارۀ شناسایی و ارزیابی و معرفی متون مصحح منتشر می‌کند.
«گروه زبان و رایانه» که نرمافزار فرهنگیار را تهیه کرده، سامانۀ نگارش فارسی معیار و بررسی شرایط تعامل و همکاری با مرکز ملی فضای مجازی برای متولی‌گری علمی حوزۀ خط و زبان فارسی را در دستور کار دارد.
«گروه گویش‌ها و زبانهای ایرانی» کتاب‌های متعددی در زمینۀ گویش‌های مختلف از جمله فینی، بختیاری، راجی، مشکنان و تهرانی منتشر کرده و کتاب ریشه‌شناسی افعال در زبان فارسی را تدوین و دو جلد نخست کتاب واژه‌نامۀ موضوعی زبانهای باستانی ایران را نیز چاپ کرده است و بقیۀ جلدهای این مجموعه در حال تدوین است.
«گروه فرهنگ‌نویسی» در حال تدوین فرهنگ جامع زبان فارسی است که این فرهنگ بر مبنای پیکره‌ای از 1500 کتاب تدوین می‌شود و تا کنون یک جلد آن منتشر شده است. این فرهنگ بزرگ‌ترین فرهنگی است که بعد از لغت‌نامۀ دهخدا در زبان فارسی تدوین می‌شود و فرهنگی ریشه‌شناختی و تاریخی و شاهد‌مدار است. این گروه علاوه بر فرهنگ جامع، فرهنگ زبان پهلوی را نیز در دست تدوین دارد و همچنین ویژه‌نامۀ فرهنگ‌نویسی را منتشر می‌کند.
اما «گروه واژه‌گزینی» مطرح‌ترین گروه فرهنگستان است که مدیریتش در اختیار دکتر غلامعلی حدّاد عادل و معاونتش بر عهدۀ نسرین پرویزی است و دارای شوراهایی متشکل از اعضای پیوسته، وابسته و متخصصانی در حوزه‌ای مختلف است. مدیریت این گروه از همان آغاز تأسیس تا به امروز برطبق قاعده‌ای نانوشته بر عهدۀ رؤسای فرهنگستان بوده است، یعنی مرحوم حسن حبیبی و غلامعلی حدّاد عادل.
در آغاز دکتر حبیبی سه سال، یعنی از سال 1370 تا 1373 مدیریت گروه واژه‌گزینی را بر عهده داشت. بعد این مسئولیت به دکتر غلامعلی حدّاد عادل محول شد، ولی دورۀ مسئولیت او تا سال 1383 ادامه داشت و بعد از آن دوبارۀ دکتر حبیبی تا اواسط سال 1387 مدیر گروه بود و بعد از آن دوباره ریاست گروه بر عهدۀ حدّاد عادل گذاشته شد.
وقتی که گروه واژه‌گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی تشکیل شد، در آغاز واژه‌های بیگانه را در حوزۀ عمومی بررسی و معادل‌یابی می‌کرد، اما رفته‌رفته کمبود و کاستی‌‌های معادل‌های فارسی در حوزۀ علوم و فنون باعث شد که در سال 1375 فرهنگستان‌های دیگر هم به کمک فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی بیایند و کار واژه‌گزینی تخصصی را آغاز کنند. به همین دلیل فرهنگستان‌های علوم، علوم پزشکی و تعدادی از مؤسسه‌های تحقیقاتی و دانشگاه‌های کشور به جمع کارشناسان این گروه اضافه شدند.
امروز 46 گروه تخصصی و شورای هماهنگی زیر نظر گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی فعالیت می‌کنند و حدود 30 انجمن علمی نیز گروه‌های تخصصی واژه‌گزینی را زیر نظر فرهنگستان تشکیل داده‌اند که در قالب طرح برون‌سپاری عمل می‌کنند. این طرح از سال 1385 در پی فراخوانی به تمام انجمن‌ها و مراکز علمی به اجرا در آمده است.
هرکدام از این گروه‌های تخصصی واژه‌گزینی متشکل از دست‌کم پنج متخصص علمی و فنی علاقه‌مند به کار واژه‌گزینی و یک یا دو نفر پژوهشگر و کارشناس گروه واژه‌گزینی است. این پژوهشگران به نمایندگی از طرف فرهنگستان بر انتخاب یا ساخت واژه، مطابق با الگوهای ساخت واژه در زبان فارسی و نیز منطبق بر اصول و ضوابط واژه‌گزینی در فرهنگستان نظارت می‌کنند و در مواردی وظیفۀ دبیری را بر عهده دارند. حاصل کار گروه واژه‌گزینی تا پایان سال 1392 در یازده دفتر فرهنگ واژه‌های مصوّب، شامل حدود 45هزار واژه، منتشر شده است.
فرهنگستان معتقد است که واژه‌های انتخاب‌شده باید به‌صورت الگویی برای انتخاب واژه و معادل‌سازی برای مترجمان و نویسندگان درآیند. همت فرهنگستان معطوف به آن است که در هر رشته‌ای امکان واژه‌گزینی اصطلاحات علمی را با به دست دادن یک مجموعه نشان دهد. به همین جهت در سال‌های اخیر فرهنگ‌های لغت تخصصی‌ای به نام هزارواژه در رشته‌های مختلف علمی برای نیل به این مقصود تألیف و منتشر کرده است. این مجموعه‌ها برگرفته از مصوّبات فرهنگستان است.
در نمایشگاه سال آینده نیز 6 مجموعۀ هزارواژه و یک فرهنگ واژه‌های مصوّب انتشار خواهد یافت. بسیاری از داوری‌هایی که دربارۀ فرهنگستان در رسانه‌ها صورت می‌گیرد ناشی از عدم آگاهی از فعالیت‌های آن است. گاه نیز شایعاتی که به فرهنگستان نسبت داده می‌شود مبنای اظهار نظر قرار می‌گیرد.
با این اوصاف باید گفت فرهنگستان زبان و ادب فارسی دوران پرکاری را پشت سر می‌گذارد و انتظار اهالی فرهنگستان نیز این است که برای قضاوت دربارۀ عملکرد این مجموعه ابتدا از فعالیت‌های آن آگاهی حاصل شود. به‌هرحال، اثرات واژه‌گزینی در بلندمدت نمایان می‌شود و در کوتاه‌مدت نمی‌توان قضاوت جامعی در این زمینه نمود؛ چراکه تغییر عادت‌ها نیازمند به کاربرد روزمره است که در طول زمان صورت می‌گیرد.