Polska
Z Wikipedii
|
|
Weź udział w dyskusji na ten temat. |
Polska, oficjalnie Rzeczpospolita Polska – państwo położone w Europie Środkowej nad Morzem Bałtyckim. Graniczy z Niemcami (na zachodzie), Czechami, Słowacją (na południu), Ukrainą, Białorusią, Litwą (na wschodzie) i Rosją (obwodem kaliningradzkim, na północy), a poprzez granicę morską (granicę wyłącznej strefy ekonomicznej) z Danią oraz Szwecją.
Pod względem powierzchni zajmuje 69. miejsce na świecie i dziewiąte w Europie. Pod względem zaludnienia zajmuje 33 miejsce na świecie. Kraj jest podzielony na 16 województw, które dzielą się na powiaty i gminy.
Za umowną datę założenia państwa polskiego jest często przyjmowany rok 966, kiedy władca Mieszko I przyjął chrześcijaństwo . Polska stała się królestwem w roku 1025, a w 1569 zawiązano unię z Litwą. Państwo przetrwało do roku 1795, kiedy terytorium zostało podzielone pomiędzy trzech zaborców: Królestwo Prus, Imperium Rosyjskie i Austrię (tzw. rozbiory Polski). Polska odzyskała niepodległość w 1918 po pierwszej wojnie światowej. Podczas II wojny światowej kraj był okupowany przez hitlerowskie Niemcy i Związek Radziecki. W walkach zginęło ponad 6 milionów obywateli Polski. Po wojnie Polska stała się republiką socjalistyczną pod silnym wpływem ZSRR. W 1989 nastąpiła zmiana ustroju politycznego na demokrację parlamentarną i gospodarczego na kapitalizm.
Polska jest członkiem m.in. Unii Europejskiej, NATO, ONZ, OECD, WTO.
Spis treści
|
Etymologia
Pochodzenie nazwy Polska nie jest jednoznaczne. Według jednej z teorii nazwa ta wywodzi się od plemienia Polan, zamieszkującego tereny obecnej Wielkopolski. Słowo Polanie zaś wywodzone jest od słowa pole, w związku albo z rolnictwem jako głównym zajęciem plemienia, albo zamieszkiwaniem przez nich niezalesionych terenów (w odróżnieniu od innych plemion, np. Wiślan czy Mazowszan)[6]. Istnieją jednak historycy (np. Przemysław Urbańczyk i Zofia Kuratowska), którzy kwestionują samo istnienie Polan, którzy w najdawniejszych zabytkach piśmiennictwa nie występują, a pojawiają się dopiero ok. roku 1000[7].
Istnieje także teoria, według której dawno temu ziemia Polan była nazywana ziemią polską, czyli znaczyło to nic innego, jak ziemią polną. W ten sposób powstała nazwa Polska[8].
W przeszłości używano łacińskich określeń terra Poloniæ – ziemia Polska lub Regnum Poloniæ – Królestwo Polskie. Nazwa Polska zaczęła być używana w odniesieniu do całego państwa w XI wieku. Ziemie Polan od XIV wieku nazywano Staropolską, a później Wielkopolską, a dla kontrastu ziemie południowe – Małopolską[6].
Słowo "Polacy" pojawia się po raz pierwszy w żywocie starszym św. Wojciecha, prawdopodobnie spisanym w Rzymie między 999 a 1001[9].
Słowo rzeczpospolita oznacza rzecz publiczną (wspólną dla wszystkich) lub republikę i jest kalką łacińskiego zwrotu res publica. Słowo republika, będące bezpośrednim zapożyczeniem, nie jest używane w języku polskim w odniesieniu do Polski. Zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym, jedyną urzędową nazwą kraju jest Rzeczpospolita Polska, a nazwa "Polska" nie pojawia się w żadnym obecnie obowiązującym polskim akcie prawnym. W kontekście poprawności językowej słowo Polska w nazwie oficjalnej jest przymiotnikiem, a nie rzeczownikiem (łac. Respublica Polona, a nie: Respublica Polonia), stąd prawidłowa forma dopełniacza to Rzeczpospolitej (Rzeczypospolitej) Polskiej (a nie: Polski)[10].
Historia
Początki państwa polskiego w średniowieczu
- Pierwszym szerzej udokumentowanym historycznie władcą Polski był Mieszko I (wcześniej kroniki wymieniają książęta Polan, z dynastii Piastów), który przyjął chrzest w 966, co w konsekwencji wiązało się z rozpoczęciem zwalczania wierzeń etnicznych Słowian i procesem zapoczątkowanym przez tzw. Chrzest Polski.
- Pierwszym władcą, który został koronowany, był syn Mieszka I – Bolesław Chrobry.
- Po śmierci księcia Bolesława III Krzywoustego Polska została podzielona na dzielnice między jego potomków. Mazowsze otrzymał Bolesław Kędzierzawy, ziemię Sandomierską Henryk Sandomierski, Wielkopolskę Mieszko Stary, Śląsk Władysław Wygnaniec. Pierwszym seniorem został Władysław.
- W XIII wieku Henrykowie Śląscy (Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny) zjednoczyli dwie dzielnice – Śląsk i Małopolskę, lecz po najazdach Mongołów, zakończonych klęskami w bitwie pod Chmielnikiem oraz bitwie pod Legnicą w 1241, ich państwo ponownie się rozpadło.
- Zjednoczenie dwóch głównych dzielnic – Wielkopolski i Małopolski udało się dopiero Władysławowi Łokietkowi, który w roku 1320 koronował się na króla Polski.
- Jego syn – Kazimierz III Wielki skutecznie umocnił i rozszerzył pozycję Polski w regionie – poszerzył terytorium Polski m.in. o Ruś Halicko-Wołyńską i Podole, zawarł wiele kompromisowych ustaleń z Luksemburgami i Andegawenami, co zapewniło na wiele lat pokój i możliwości rozwoju gospodarczego. Znany jest szczególnie jako wielki budowniczy.
I Rzeczpospolita
Współczesna nazwa państwa zwanego dawniej Rzecząpospolitą, obejmującego Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie, a więc tereny dzisiejszej Białorusi, Litwy, Polski, większej części Ukrainy oraz częściowo Łotwy i Rosji, stosowana dla okresu od połowy XV wieku, czyli od ukształtowania się ustroju tzw. demokracji szlacheckiej do III rozbioru w 1795. Za początek demokracji szlacheckiej najczęściej przyjmuje się rok 1454, w którym na mocy przywilejów nieszawskich szerokie kompetencje zdobyły sejmiki szlacheckie.
Polska najszybciej rozwijała się w czasach dynastii Jagiellonów. Po śmierci ostatniego króla z tego rodu w Polsce wprowadzano wolną elekcję. Pierwszym królem elekcyjnym Polski został Henryk Walezy. Wśród kolejnych władców wybieralnych należy wymienić, przede wszystkim wybitną postać jaką był Stefan Batory. Ówczesna Rzeczpospolita była nazywana "azylem heretyków", ściągali do niej prześladowani w Europie Zachodniej mennonici, antytrynitarze (znani pod nazwą braci polskich), Żydzi, wypędzani z Hiszpanii przez Inkwizycję czy też hugenoci z Francji. Także wśród szlachty polskiej do czasów wojny ze Szwecją 25% stanowili kalwiniści, a w posiadających silny element niemiecki miastach dominował luteranizm. Kalwinistami wywodzącymi się ze szlachty byli Mikołaj Rej, Biernat z Lublina czy Jan Łaski, którego pomnik znajduje się w Genewie jako jednego z najważniejszych reformatorów europejskich. Wymienione postacie są uznawane za twórców polskiego języka literackiego, a pierwsze tłumaczenie z oryginału Biblii na polski tzw. Biblia Brzeska było dokonane właśnie przez kalwinistów; pewne jest również, że z ideami protestantyzmu zetknął się Jan Kochanowski, nigdy go jednak oficjalnie nie przyjął. Z kolei brat polski Grzegorz Paweł z Brzezin był autorem pierwszych prac teologicznych w języku polskim. Na uwagę zasługuje tzw. konfederacja warszawska, podpisana w 1573 i gwarantująca wolność religijną wszystkim wyznaniom trynitarnym; był to dokument w owym czasie w Europie unikalny, podczas gdy we Francji miejsce miała tzw. Noc św. Bartłomieja, podczas której zabito mnóstwo protestantów, a także na terenie dzisiejszych Niemiec nieco później tzw. wojna trzydziestoletnia, która miała podłoże religijne i podczas której zginęło 1/3 ludności. Inwazja na Rosję na początku XVII wieku wraz z podbiciem Moskwy, czyni z niej praktycznie największe państwo świata. Król Władysław IV zostaje uznany carem (1610-1613). W XVII wieku Rzeczpospolita uwikłała się w konflikty ze Szwecją, Rosją i Wysoką Portą. Nieudolne rządy Wazów i wyczerpujące wojny doprowadziły do upadku kultury kompromisu i tolerancji czego efektem były dwie wojny domowe i wygnanie w 1658 braci polskich. Jan III Sobieski, zwycięzca spod Wiednia powstrzymał na krótko upadek kraju, lecz nie był w stanie odwrócić negatywnych tendencji. Na początku XVIII wieku August II Mocny wypowiedział bardzo silnej wtedy Szwecji wojnę, która była częścią trzeciej wojny północnej, na której najwięcej zyskała Rosja.
Pod koniec istnienia Rzeczypospolitej szczególne znaczenie zyskały loże masońskie. Masonami byli król Stanisław August Poniatowski, Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko i 25% posłów Sejmu Wielkiego.
Czasy rozbiorów – XIX wiek do I wojny światowej
Księstwo Warszawskie
Księstwo Warszawskie – istniejące w latach 1807-1815 państwo polskie, formalnie niepodległe, jednak w rzeczywistości, jak wszystkie państwa zachodniej i środkowej Europy, podporządkowane napoleońskiej Francji. Zostało stworzone przez Napoleona I na mocy traktatów pokojowych podpisanych 7 i 9 lipca 1807 w Tylży z ziem drugiego, trzeciego i części pierwszego zaboru pruskiego, w 1809 powiększone o ziemie zaboru austriackiego. Formalnie według dzisiejszej oceny historii utworzenie Księstwa Warszawskiego zakończyło trwające 12 lat rozbiory Polski. Główne miasta: Warszawa, Kraków, Poznań, Lublin, Kalisz i Toruń.
Od 1813 pod okupacją rosyjską; zarządzane przez Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego.
3 maja 1815 na kongresie w Wiedniu Rosja podpisała z Prusami i z Austrią konwencje bilateralne o podziale Księstwa Warszawskiego i trójstronną konwencję o utworzeniu Wolnego Miasta Krakowa. Zadecydowano, iż Księstwo zostanie podzielone na 4 części:
- Austria – zagarnęła okręg Wieliczki
- Prusy – zachodnią część księstwa – Poznańskie
- Rosja – wschodnią część księstwa – Kongresówka
- Kraków – wraz z najbliższą okolicą – Wolne Miasto Kraków
Ziemie polskie po kongresie wiedeńskim
Królestwo Polskie
Królestwo Polskie utworzone zostało na obszarze Księstwa Warszawskiego z wyłączeniem zachodniej części Wielkopolski (Poznańskiego) oraz Bydgoszczy i Torunia (na tym obszarze utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, będące autonomiczną częścią Królestwa Prus, zaś Toruń włączono bezpośrednio do Królestwa Prus). W lewobrzeżnej części Krakowa utworzono Wolne Miasto Kraków, nad którym kontrolę sprawować mieli wszyscy trzej zaborcy. Dotychczasowy monarcha Księstwa Warszawskiego Fryderyk August Wettin został zmuszony do zrzeczenia się wszelkich praw do Księstwa i zwolnienia wojska ze złożonej przysięgi. W Królestwie Polskim wybuchły dwa powstania narodowe: powstanie listopadowe (1830–31) i powstanie styczniowe (1863–64).
Królestwo Galicji i Lodomerii
Określenie Galicja i Lodomeria, potocznie skracane do samej tylko Galicji, do szerszego użycia weszło po I rozbiorze Polski. Wówczas to Austrii przypadły ziemie obejmujące m.in. Województwo ruskie ze Lwowem, Przemyślem, Rzeszowem, Sanokiem i Bełzem, południową Małopolskę z Oświęcimiem, Tarnowem, Jaworznem, Nowym Targiem i Nowym Sączem oraz zachodni fragment Podola (Tarnopol, Zbaraż) i fragment ziemi chełmskiej z Zamościem. Tereny te uzyskały status kraju koronnego Austrii o oficjalnej nazwie Królestwo Galicji i Lodomerii (niem. Königreich Galizien und Lodomerien). Nawiązując do tytułu Rex Galiciæ et Lodomeriæ, dyplomacja austriacka starała się uzasadnić prawo monarchów austriackich – jako spadkobierców korony węgierskiej – do zajętych ziem.
W 1861 Galicja uzyskała autonomię z sejmem krajowym i rządem w stołecznym Lwowie. W 1867, w związku z ustanowieniem monarchii dualistycznej (Królestwo Galicji i Lodomerii pozostało w składzie Cesarstwa Austrii), autonomię prowincji poszerzono. Rząd austriacki zagwarantował, że namiestnicy będą powoływani spośród miejscowych Polaków. Sejm miał prawo uchwalać ustawy dotyczące gospodarki krajowej, komunikacji, szkolnictwa i zdrowia. Dzięki temu Galicja stała się ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. Działały tu polskie partie polityczne i organizacje paramilitarne – Sokół, Strzelec, Drużyny Bartoszowe, które stanowiły bazę sformowanych na początku XX wieku Legionów.
Rzeczpospolita Krakowska
Rzeczpospolita Krakowska powstała w 1815 w wyniku uchwały kongresu wiedeńskiego. Inicjatorem jej utworzenia był car Aleksander I, który w toku pertraktacji między trzema mocarstwami rozbiorowymi zaproponował przekształcenie Krakowa i Torunia w wolne miasta. Toruń ostatecznie został przekazany Prusom, zaś Kraków z okolicami przekształcono w "wolne, niepodległe i ściśle neutralne" państwo pod opieką Rosji, Austrii i Prus.
Nowemu państwu nie przyznano prawa prowadzenia własnej polityki zagranicznej – jego interesy miały reprezentować trzy mocarstwa opiekuńcze. Państwa te zobowiązały się do wieczystego szanowania neutralności Wolnego Miasta i niewprowadzania na jego teren swych wojsk pod żadnym pozorem. W zamian Kraków miał wydawać szpiegów i dezerterów zbiegłych na jego terytorium. Formalną datą ogłoszenia państwa był 18 października 1815, który obchodzono odtąd jako święto państwowe. W 1846 zostało zlikwidowane.
Wielkie Księstwo Poznańskie
Było to autonomiczne księstwo wchodzące w skład Prus (pozostające poza Związkiem Niemieckim) powstałe na mocy kongresu wiedeńskiego, mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków.
Po powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim, popartym przez Poznaniaków, autonomia Księstwa została ograniczona w 1831, a po powstaniach wielkopolskich z 1846 i 1848 całkowicie zniesiona.
Administracja pruska zmieniła nazwę na Prowincja Poznańska (Provinz Posen), ale w użyciu społeczeństwa nadal pozostawała nazwa Wielkie Księstwo Poznańskie (choć polskie elity polityczne również używały nowej nazwy), nazwa ta pozostała w pełnej tytulaturze królów Prus a następnie cesarzy niemieckich aż do abdykacji Wilhelma II.
II Rzeczpospolita
Popularna nazwa państwa polskiego o oficjalnej nazwie "Rzeczpospolita Polska", które istniało w latach 1918-1939. Urzędowym językiem II Rzeczypospolitej był polski, a walutą złoty polski.
II Rzeczpospolita była suwerenną republiką demokratyczną z wielopartyjnym ustrojem parlamentarno-gabinetowym. Ustrój ten uległ poważnej modyfikacji na skutek przewrotu majowego, który miał miejsce 12-15 maja 1926, kiedy to został przekształcony w system prezydencko-autorytarny.
Za jej formalny początek przyjmuje się 11 listopada 1918, kiedy to władzę wojskową w Warszawie objął Józef Piłsudski. Za jej koniec można uznać przekazanie władzy przez prezydenta Ignacego Mościckiego Polskiemu Rządowi na Uchodźstwie, które miało miejsce 25 września 1939, lub też przekroczenie granicy kraju przez Rząd Rzeczypospolitej 17 września 1939.
W roku 1921 w następstwie trzech powstań śląskich do Polski przyłączono część dotychczas niemieckiego Górnego Śląska, ustanawiając Autonomiczne Województwo Śląskie z własnym parlamentem (Sejm Śląski) i stolicą w Katowicach.
W latach 1939-1945 terytorium dawnej II Rzeczypospolitej Polskiej było okupowane przez Związek Radziecki (do 1941) i III Rzeszę. Po zakończeniu II wojny światowej, powstała Polska Rzeczpospolita Ludowa, która objęła tylko zachodnią część terytorium II Rzeczypospolitej oraz wschodnie, zaodrzańskie tereny dawnej III Rzeszy.
Analfabetyzm w II Rzeczypospolitej wynosił w 1920 33%, przy czym dotyczył on głównie mniejszości narodowych na wschodzie, podczas gdy w tym samym czasie w Portugalii wynosił on 77%.
Granice Polski
Granice współczesnej Polski ukształtowały się w 1945, po zakończeniu działań wojennych. W stosunku do 1939 granice państwa zostały przesunięte na zachód, kosztem obszarów położonych na wschodzie. Po 1945 dokonano kilku korekt terytorialnych, m.in.:
- 15 lutego 1951 – z Ukraińską SRR 480 km². Za miasta: Bełz, Krystonopol i Sokal ze złożami węgla, Polska otrzymała Ustrzyki Dolne i Lutowiska[11].
- 1 stycznia 1959 – z Czechosłowacką Republiką Socjalistyczną. Za osadę Tkacze koło Szklarskiej Poręby, stację i linię kolejową, Polska otrzymała fragment obszaru leśnego.
Polska Rzeczpospolita Ludowa
Oficjalna nazwa państwa polskiego w okresie od 1952 do 1989. Zwana jest też potocznie Polską Ludową. Za rzeczywisty początek Polski Ludowej przyjmuje się jednak rok 1944, kiedy to wschodnia część obecnego obszaru Polski została wyzwolona spod okupacji hitlerowskiej (wschodnie tereny przedwojennej Polski zostały zajęte przez Armię Czerwoną na jesieni 1943) i został na niej utworzony pierwszy organ władzy wywodzący się z Krajowej Rady Narodowej – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Polska stała się wówczas państwem zależnym od Związku Radzieckiego, ale dysponującym ograniczoną suwerennością, o ustroju niedemokratycznym, który z czasem przybrał postać tzw. socjalizmu realnego. Kwestia określenia ustroju PRL jest jednak sporna, oficjalnie było to państwo socjalistyczne, a według Konstytucji, państwo demokracji ludowej; przez przeciwników jednak ustrój ten określany był jako komunizm, aczkolwiek nie osiągnął teoretycznego stadium komunizmu; w Polsce bowiem nie skolektywizowano w pełni rolnictwa, większość ziemi pozostała w rękach prywatnych i zawsze istniały elementy wolności gospodarczej, podczas gdy w wielu innych krajach zakazano na przykład prywatnego handlu detalicznego. Rozwój ekonomiczny utrudniały charakterystyczne cechy systemu gospodarczo-politycznego PRL – niesprawny mechanizm sporządzania i realizacji planów, związany z ograniczeniami rozwoju indywidualnej inicjatywy ekonomicznej (spowodowanymi barierami doktrynalnymi), marnotrawny sposób zarządzania, nieracjonalny dobór proporcji i kierunków inwestowania w gospodarce (wynikający z narzuconych priorytetów polityczno-propagandowych, np. nadmierne rozwijanie przemysłu zbrojeniowego kosztem innych gałęzi gospodarki), niewystarczające kwalifikacje kadr kierowniczych i dowolność w stosowaniu doraźnych bodźców gospodarczych[12]. Czynniki te spowodowały iż polska gospodarka, która pod względem wypracowanego PKB do 1960 znajdowała się na poziomie porównywalnym do Hiszpanii czy Grecji[13], stopniowo traciła dynamikę rozwojową i pogłębiała zacofanie gospodarcze (w 1982 PKB Hiszpanii było prawie o 200% wyższe niż w PRL[14]).
W okresie 1989-1991 jako efekt działań politycznych, państwo to uległo przekształceniu w demokratyczną Rzeczpospolitą Polską, określaną jako III Rzeczpospolita. Udział w tym procesie miała też elekcja papieża Jana Pawła II.
III Rzeczpospolita
Nieformalne określenie państwa polskiego po zasadniczych przemianach politycznych, jakie zaszły po 1989, stosowane do chwili obecnej (2008). Oficjalna nazwa państwa to Rzeczpospolita Polska. Wymową tego określenia jest zerwanie z ustrojem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (tzw. demokracja ludowa) i nawiązanie bezpośrednio do tradycji II Rzeczypospolitej. Symbolem III Rzeczypospolitej jest m.in. przywrócenie w godle Polski orła w koronie. Określenie Trzecia Rzeczpospolita pojawia się w preambule do Konstytucji.
Ustrój polityczny
Na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 Polska jest republiką parlamentarną z systemem parlamentarno-gabinetowym, opierającą się na trójpodziale władzy.
Władza ustawodawcza
Władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowy parlament (Sejm – 460 posłów, Senat – 100 senatorów) wybierany w bezpośrednich, powszechnych, równych i tajnych wyborach parlamentarnych na 4-letnią kadencję od dnia pierwszego posiedzenia. Jego głównym zadaniem jest stanowienie prawa poprzez uchwalanie ustaw konstytucyjnych i zwykłych, w tym budżetowej, a także ratyfikowanie umów międzynarodowych. W wyjątkowych przypadkach opisanych w Konstytucji możliwe jest rozwiązanie Sejmu (a jednocześnie Senatu) przed upływem końca kadencji przez głowę państwa lub uchwałę przyjętą większością 2/3 głosów. Jego przedłużenie możliwe jest jedynie w czasie stanu wyjątkowego lub do 3 miesięcy po zakończeniu kadencji.
Organizację Sejmu i Senatu, porządek prac oraz sposób powoływania i działalności ich organów określają regulaminy uchwalone przez każdą z izb.
Sejm i Senat ze swego grona wybierają marszałka i wicemarszałków, którzy tworzą prezydium. Marszałek Sejmu jest najwyższym przedstawicielem izby niższej parlamentu, przewodniczy obradom Sejmu oraz reprezentuje go na zewnątrz. Sejm i Senat powołują również komisje parlamentarne: stałe, które mają za zadanie przygotowywanie projektów w dziedzinie ustawodawstwa i kontroli (obecnie działa ich 39: 25 w Sejmie i 14 w Senacie) oraz nadzwyczajne, powoływane w celu rozpatrzenia konkretnych spraw izby i ulegające rozwiązaniu po wykonaniu zadania. Specjalnym rodzajem komisji nadzwyczajnej jest sejmowa komisja śledcza.
Posłowie i senatorowie mogą tworzyć kluby parlamentarne składające się z co najmniej 15 parlamentarzystów, a posłowie ponadto koła poselskie, dla utworzenia których potrzeba 3 posłów.
Przewodniczący klubów parlamentarnych wraz z członkami prezydium tworzą Konwent Seniorów, organ zapewniający współdziałanie klubów poselskich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac izb w polskim parlamencie.
Posłom i senatorom w okresie sprawowania przez nich mandatu przysługuje immunitet.
Inicjatywa ustawodawcza
Prawo inicjatywy ustawodawczej, na mocy art. 118 Konstytucji RP, przysługuje prezydentowi, rządowi, Senatowi, grupie 15 posłów lub komisji sejmowej, a także grupie 100 tys. obywateli. Projekt ustawy trafia do tzw. laski marszałkowskiej. Następnie odbywają się trzy czytania w Sejmie. Ustawę przyjętą przez Sejm rozpatruje Senat, który ma prawo zgłosić do niej poprawki lub ustawę odrzucić (po odrzuceniu ustawa wraca do Sejmu, gdzie bezwzględną większością głosów można odrzucić sprzeciw Senatu). Uchwalona przez Sejm i Senat ustawa trafia następnie do Prezydenta RP, który może w ciągu 30 dni przyjąć i podpisać ją, bądź zgłosić weto i przekazać do ponownego rozpatrzenia Sejmowi (weto prezydenckie może być odrzucone przez izbę niższą parlamentu większością 3/5 głosów w obecności co najmniej 230 posłów). Uchwaloną ustawę publikuje się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Władza wykonawcza
Organami władzy wykonawczej w Polsce są: Prezydent RP oraz Premier z Radą Ministrów. Prezydent jest wybierany w powszechnych wyborach prezydenckich na 5-letnią kadencję (wygrywa ten kandydat, który otrzyma bezwzględną większość głosów). Może on sprawować tę funkcję maksymalnie przez dwie kadencje.
Według Konstytucji Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych, pełni rolę zwierzchnika Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, stoi na straży nienaruszalności i niepodzielności terytorium krajowego, czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji. Do jego uprawnień należy, m.in. podpisywanie ustaw przyjętych przez Sejm i Senat, ratyfikowanie umów międzynarodowych, powoływanie sędziów, nadawanie obywatelstwa czy stosowanie prawa łaski.
Organem doradczym Prezydenta RP w sprawach bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. W sprawach szczególnie ważnych dla interesu państwa prezydent może zwołać Radę Gabinetową – wspólne posiedzenie głowy państwa wraz z Radą Ministrów. W pełnieniu funkcji i wykonywaniu obowiązków prezydentowi pomaga Kancelaria Prezydenta RP.
Rada Ministrów, czyli rząd, jest kolegialnym organem władzy wykonawczej. W jego skład wchodzą: prezes Rady Ministrów (premier), wicepremierzy, ministrowie oraz przewodniczący komitetów.
Tryb tworzenia rządu określony jest w Konstytucji RP, w myśl której, prezydent desygnuje Radę Ministrów wraz z prezesem Rady Ministrów. Premier w terminie 14 dni, przedstawia Sejmowi program działania rządu (exposé) z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania (poparcia). Sejm uchwala wotum zaufania bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przypadku, gdyby rządowi nie udzielono wotum zaufania, Sejm w ciągu kolejnych 14 dni wybiera premiera oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów wg takich samych reguł głosowania. Prezydent RP powołuje tak wybrany rząd i odbiera przysięgę od jego członków. Na wypadek, gdyby w takim trybie rząd nie został powołany Konstytucja RP przewiduje inne rozwiązanie. Prezydent w terminie 14 dni powołuje Prezesa RM i na jego wniosek członków RM. Sejm w ciągu następnych 14 dni udziela jej wotum zaufania, tym razem większością głosów. W razie nieudzielenia w takim trybie rządowi wotum zaufania, Prezydent RP skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.
Władza sądownicza
Organami wymiaru sprawiedliwości w Polsce są: Sąd Najwyższy, sądy powszechne (rejonowe, okręgowe i apelacyjne) oraz sądy szczególne (sądy wojskowe i administracyjne – wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny). Wespół z Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym tworzą niezawisłą władzę sądowniczą.
Podstawą władzy sądowniczej jest wyłącznie prawo, niezależne od innych organów państwowych. Sądy i trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, wszyscy sędziowie i członkowie trybunałów podlegają wyłącznie Konstytucji RP i ustawom. Sędziowie nie mogą należeć do żadnej partii politycznej ani związków zawodowych (apolityczność). Nie wolno im również prowadzić działalności publicznej sprzecznej z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Do kompetencji wymiaru sprawiedliwości należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa administracyjnego.
Konstytucje
Konstytucja określa charakter ustroju państwowego. Ukazuje sposób zorganizowania i działania głównych organów państwa. Definiuje status prawny obywateli i sposób ich wpływania na politykę państwa. Jest podstawowym aktem regulującym funkcjonowanie wspólnoty obywatelskiej zorganizowanej w państwo.
Polska stała się państwem konstytucyjnym w XVIII wieku, kiedy 3 maja 1791, obradujący od 1788, Sejm Czteroletni przyjął Konstytucję 3 Maja (pierwszą w Europie, drugą na świecie). Uchwalona Konstytucja, będąca wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (po pierwszym rozbiorze Polski), mająca ustalać podstawy w ustroju nowożytnym w Polsce, wprowadziła nowoczesną monarchię parlamentarną. Postanowieniem Konstytucji było prawo o sejmikach oraz prawo o miastach królewskich. Pozostawiało ono system stanowy, z pewnymi zmianami: zlikwidowano wolną elekcję, senat i zarząd kraju, wykluczono z sejmów szlachtę. Mieszczanie mogli nabywać dobra majątkowe oraz uzyskiwać nobilitację. Konstytucja 3 Maja została obalona po roku przez armię rosyjską wraz z konfederacją targowicką w wyniku przegranej wojny polsko-rosyjskiej 1792.
W niedługim czasie doszło do całkowitego rozbioru Polski. Na mocy traktatów pokojowych z 7 i 9 lipca 1807 powstało Księstwo Warszawskie. 19 lipca 1807, podczas audiencji w Dreźnie, Napoleon podyktował konstytucję, a ściślej jej podstawowe zasady. Wraz z wprowadzonym równocześnie Kodeksem Napoleona obaliła dawną nierówność stanową. Głosząc zasadę równości wszystkich ludzi wobec prawa, likwidowała odrębne sądy na rzecz jednolitego sądownictwa dla wszystkich obywateli kraju. Znosiła poddaństwo chłopów, zapewniając im wolność osobistą.
Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 powstało Królestwo Polskie, któremu cesarz Rosji wraz z królem Polski Aleksandrem I nadał konstytucję. Konstytucja dawała pewną odrębność od Rosji (wolny parlament, narodowe wojsko, aparat państwowy, prawo i sądownictwo). Obowiązywała do 26 lutego 1832, kiedy to Mikołaj I wprowadził w jej miejsce Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 20 lutego 1919 uchwalono Małą Konstytucję. W rękach Józefa Piłsudskiego skupiona została pełnia władzy państwowej. Konstytucja ogłosiła demokratyczną ordynację wyborczą, wprowadziła w Polsce system rządów komitetowych.
Jako że konstytucja z 1919 była niepełna, 17 marca 1921 przyjęto nową konstytucję marcową. Wprowadzała ustrój republiki demokratycznej o parlamentarno-gabinetowym systemie rządów. Władzę zwierzchnią przyznała narodowi, pojmowanemu jako ogół obywateli. Zbudowała koncepcję trójpodziału władzy.
Zmiana konstytucji marcowej nastąpiła po przewrocie majowym. Tzw. nowela sierpniowa dała prezydentowi władzę rozwiązania Sejmu (i zarazem Senatu), prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, zatwierdzane przez Sejm, pozbawiła Sejm prawa samorozwiązania się oraz ustanowiła, że budżet nieuchwalony w terminie ustanawiać ma rząd projektem rządowym, który będzie obowiązywał.
Obóz pomajowy uznał za niewystarczający zakres nowelizacji konstytucji z 1926, uchwalając 23 kwietnia 1935 konstytucję kwietniową. Ustawa zasadnicza przenosiła punkt ciężkości władzy państwowej z Sejmu na prezydenta, którego władzę wzmocniono poprzez przekazanie mu zwierzchnictwa zarówno nad rządem, Sejmem, jak i siłami zbrojnymi. Wzmocniła również rolę rządu, znacznie uniezależniając go od Sejmu.
19 lutego 1947 do życia powołana została tymczasowa Mała Konstytucja, odwołująca się do artykułów konstytucji marcowej. Do głównych kompetencji tej ustawy zasadniczej należało: uchwalenie nowej konstytucji, wprowadzenie trójpodziału władzy, ustawodawstwo, kontrola nad działalnością Rady Ministrów oraz ustalanie zasadniczego kierunku polityki państwa.
Oficjalne prace przygotowawcze nad nową ustawą zasadniczą poprzedziła niejawna działalność partyjnych komisji konstytucyjnych (1949-1951). Rezultatem tych prac był ściśle poufny projekt Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 8 października 1950, który stał się przedmiotem obrad Biura Politycznego KC PZPR. Konstytucja, poprzez wprowadzenie instytucji Rady Państwa, zerwała z dotychczasowym trójpodziałem władzy, wprowadzając wzorowaną na konstytucji radzieckiej zasadę jednolitości władzy państwowej.
Po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu Sejm w dniu 7 kwietnia 1989 uchwalił ustawę o zmianie ustawy zasadniczej z 1952 oraz ordynacje wyborcze – do Sejmu oraz do przywróconego Senatu. Nowelizacja wprowadzała (bądź przywracała) następujące instytucje:
- Senat – z prawem do wnoszenia poprawek do ustaw oraz z prawem inicjatywy ustawodawczej,
- urząd Prezydenta w miejsce dotychczasowej kolegialnej Rady Państwa,
- Krajową Radę Sądownictwa, organu właściwego dla proponowania nominacji sędziowskich.
Przeciągające się prace projektowe nad nową ustawą zasadniczą doprowadziły do przyjęcia tymczasowej regulacji prawnej w postaci Małej Konstytucji. Po przezwyciężeniu prawnych i politycznych sporów Prezydent Lech Wałęsa podpisał 17 października 1992 ten akt. Mała Konstytucja weszła w życie 8 grudnia 1992. Była to już trzecia i ostatnia, zarazem najobszerniejsza, niepełna konstytucja, która doszła do skutku w XX wieku. Na jej mocy zostały uchylone przepisy Konstytucji PRL z 1952 dotyczące ustroju socjalistycznego i wprowadzone nowe, stanowiące podstawę ustroju politycznego i gospodarki rynkowej.
W wyniku wyborów parlamentarnych z 19 września 1993 ukształtowała się nowa konfiguracja polityczna. Nastąpiło ożywienie prac Komisji Konstytucyjnej po złożeniu projektów ustawy zasadniczej, w tym prezydenckiego i obywatelskiego. Uchwalenie przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997, w trzecim czytaniu, przeważającą większością głosów konstytucji, kończyło działalność związaną z przyjęciem ustawy zasadniczej. W referendum konstytucyjnym przeprowadzonym 25 maja 1997 większość uczestniczących w głosowaniu opowiedziało się za nową ustawą zasadniczą. Po uznaniu ważności referendum przez Sąd Najwyższy, nastąpiło uroczyste podpisanie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego dnia 16 lipca 1997. Akt ten wszedł w życie 17 października 1997.
I Rzeczpospolita: Konstytucja 3 maja (1791) Księstwo Warszawskie: Konstytucja Księstwa Warszawskiego (1807) Okres zaborów: Konstytucja Królestwa Polskiego (1815) II RP: Mała Konstytucja (1919) • Konstytucja marcowa (1921) • Nowela sierpniowa (1926) • Konstytucja kwietniowa (1935) Polska Ludowa: Mała Konstytucja (1947) • Konstytucja PRL (1952) • Nowela kwietniowa (1989) III RP: Mała Konstytucja (1992) • Konstytucja RP (1997)
Partie polityczne
Status prawny polskich partii politycznych określają: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawa z 27 czerwca 1997, w której zapisana jest pełna definicja partii politycznej, brzmiąca następująco:
- Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Artykuł 13. Konstytucji RP zakazuje istnienia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Każda partia, która nie łamie art. 13 Konstytucji, podlega wpisaniu do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie (wniosek musi być poparty przez co najmniej tysiąc pełnoletnich obywateli). Ewidencja partii politycznych jest jawna i dostępna dla każdego. Po wpisaniu do ewidencji partia ma moc prawną i jest objęta ochroną prawną przewidzianą dla dóbr osobistych.
Po wyborach parlamentarnych w 2007 w polskim Sejmie zasiadają:
- Platforma Obywatelska RP (41,5%, 209 mandatów) – partia liberalno-konserwatywna,
- Prawo i Sprawiedliwość (31,1%, 166 mandatów) – partia konserwatywna,
- Lewica i Demokraci – SLD+SDPL+PD+UP (13,2%, 53 mandaty) – koalicja trzech partii socjaldemokratycznych i jednej socjalliberalnej,
- Polskie Stronnictwo Ludowe (8,9%, 31 mandatów) – partia ludowa, chrześcijańsko-demokratyczna.
Mandaty w Sejmie na chwilę obecną (w nawiasie ubytek/przybytek posłów):
- Platforma Obywatelska RP 209
- Prawo i Sprawiedliwość 158 (-8)
- Lewica 42 (-11)
- Polskie Stronnictwo Ludowe 31
- Koło Poselskie Socjaldemokracja Polska – Nowa Lewica 8 (+8)
- Demokratyczne Koło Poselskie (Partia Demokratyczna - demokraci.pl) 3 (+3)
- Mniejszość Niemiecka 1 (Ryszard Galla)
- Posłowie niezrzeszeni 8 (+8: 2 byłych posłów klubu PiS : Maciej Płażyński i Longin Komołowski; 5 byłych posłów PiS i 1 były poseł klubu PiS (członkowie Polska XXI wieku) : Kazimierz Michał Ujazdowski, Paweł Zalewski, Jerzy Polaczek, Lucjan Karasiewicz, Piotr Krzywicki i Jarosław Sellin)
Mandaty w Sejmie poprzedniej, V kadencji:
- Prawo i Sprawiedliwość 151 (-10), (+6: 1 były poseł PO, 4 byłych posłów Samoobrony; Witold Śmiałek, nie ślubował, postanowienie Marszałka z dn. 27 października 2007 w sprawie obsadzenia wygasłego mandatu)
- Platforma Obywatelska RP 131 (-3), (+1: 1 była posłanka PiS)
- Sojusz Lewicy Demokratycznej 55 (bez zmian)
- Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej 41 (-15)
- Liga Polskich Rodzin 29 (-5)
- Polskie Stronnictwo Ludowe 27 (+2: 2 byłych posłów Samoobrony)
- Ruch Ludowo-Narodowy 7: 1 były poseł niezrzeszony, 3 byłych posłów Samoobrony, 3 byłych posłów LPR; (-1: 1 poseł RLN – były poseł Samoobrony odszedł do PiS, +1: 1 były poseł Samoobrony doszedł)
- Prawica Rzeczypospolitej 6 (+6, wszyscy byli posłowie PiS)
- Mniejszość Niemiecka 2 (bez zmian)
- Posłowie niezrzeszeni 11 (+11: 1 były poseł PO, 2 byłych posłów PiS, 2 byłych posłów LPR, 6 byłych posłów Samoobrony)
W wyborach w 2007 zaznaczyły się bardzo różnice między preferencjami politycznymi różnych regionów. Platforma Obywatelska wygrała we wszystkich okręgach Polski zachodniej, Prawo i Sprawiedliwość zaś we wszystkich okręgach wschodniej Polski z wyłączeniem okręgu warszawskiego, podwarszawskiego, łódzkiego i krakowskiego. PO wygrało także we wszystkich miastach wojewódzkich oprócz Rzeszowa i Kielc. Z kolei LiD był drugą siłą polityczną w wielu powiatach zachodniej Polski, gdzie udało mu się osiągnąć nawet 25%, a w okręgu sosnowskim, zielonogórskim, legnickim, szczecińskim, bydgoskim i toruńskim uzyskał poparcie między 17 a 21%, uzyskując tylko kilka punktów procentowych mniej niż PiS.
Polityka zagraniczna
Cele polityki zagranicznej Polski
Podstawowe cele polityki zagranicznej w latach 90. pozostawały niezmienne mimo zmian politycznych w parlamencie i rządzie. Były to: członkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej, współtworzenie stabilnego systemu bezpieczeństwa europejskiego opartego na współdziałaniu NATO, UZE, OBWE oraz ONZ, utrzymywanie dobrosąsiedzkich stosunków z państwami regionu, działanie na rzecz współpracy regionalnej, zrównoważona polityka wobec Zachodu i Wschodu, popieranie procesów rozbrojeniowych, ochrona tożsamości narodowej i dziedzictwa kulturowego, rozwinięte kontakty z Polonią[15].
W początkach XXI w. polityka zagraniczna Polski koncentrowała się na czterech priorytetach: osiągnięciu członkostwa w UE, umacnianiu bezpieczeństwa państwa, poprawie stosunków ekonomicznych z zagranicą oraz umacnianie stabilności regionalnej i pozycji Polski w Europie Środkowo–Wschodniej[16].
Minister Anna Fotyga w exposé 11 maja 2007 jako najważniejsze cele polskiej polityki zagranicznej wymieniła kwestię bezpieczeństwa, zwłaszcza energetycznego, umocnienie pozycji Polski w Unii Europejskiej oraz zwiększenie prestiżu w środowisku międzynarodowym[17].
Minister Radosław Sikorski w exposé 7 maja 2008 sformułował kierunki polskiej polityki zagranicznej w pięciu obszarach[18]:
- "Polska silna mocą solidarnej Unii Europejskiej" (pełniejsze wykorzystywanie możliwości wynikających z uczestnictwa w UE)
- "rola Polski w światowym systemie bezpieczeństwa" (bezpieczeństwo energetyczne, dywersyfikacja źródeł i szlaków dostaw surowców, zaangażowanie w działania stabilizacyjne NATO, modernizacja NATO, ulokowanie elementów infrastruktury wojskowej Sojuszu w Polsce, rozszerzenie NATO o Ukrainę i Gruzję)
- "wzmocnienie wizerunku Polski na świecie"
- "Polonia" (zwiększenie liczy urzędów konsularnych, reforma polskiego systemu edukacyjnego, która pozwoli obywatelom na stałe mieszkającym za granicą na kontynuację nauki w języku polskim oraz reedukację tych, którzy będą chcieli wrócić, głosowanie korespondencyjne bądź przez Internet)
- "nowoczesna służba dyplomatyczna"
Prawo wizowe
Od grudnia 2007 Polska jest członkiem strefy Schengen, co oznacza, że wiza wjazdowa do Polski ważna jest również na wszystkie kraje strefy.
W ramach zasady wolnego przepływu osób obywatele krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Szwajcarii nie potrzebują wizy na pobyt w Polsce niezależnie od jego długości.
Do 90-dniowego pobytu bez wizy na terenie strefy Schengen upoważnieni są obywatele: Andory, Argentyny, Australii, Brazylii, Brunei, Chile, Chorwacji, Gwatemali, Hondurasu, Hongkongu, Izraela, Japonii, Kanady, Kostaryki, Makau, Malezji, Meksyku, Monako, Nikaragui, Nowej Zelandii, Panamy, Paragwaju, Korei Południowej, Salwadoru, San Marino, Singapuru, Urugwaju, USA, Watykanu i Wenezueli.
Obywatele Białorusi, Ukrainy i Rosji od 1 października 2003 objęci są obowiązkiem wizowym, co jest następstwem polskiego członkostwa w strukturach UE od 1 maja 2004.
Samorząd terytorialny i podział administracyjny
Od 1 stycznia 1999 obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na 16 województw, 379 powiatów (65 powiatów grodzkich + 314 powiatów ziemskich) i 2478 gmin (307 gmin miejskich + 582 gminy miejsko-wiejskie + 1589 gmin wiejskich) – stan z 1 stycznia 2007.
Województwa:
| Herb | Województwo | Stolica | Powierzchnia (w km²)[19] |
Ludność (2007)[19] |
|
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | dolnośląskie | Wrocław | 19 947 | 2 876 832 | |
| 2 | kujawsko-pomorskie | Bydgoszcz[20] Toruń[21] |
|
2 066 418 | |
| 3 | lubelskie | Lublin | 25 122 | 2 163 437 | |
| 4 | lubuskie | Gorzów Wielkopolski[20] Zielona Góra[21] |
|
1 008 656 | |
| 5 | łódzkie | Łódź | 18 219 | 2 551 633 | |
| 6 | małopolskie | Kraków | 15 183 | 3 282 378 | |
| 7 | mazowieckie | Warszawa | 35 558 | 5 195 500 | |
| 8 | opolskie | Opole | 9 412 | 1 034 656 | |
| 9 | podkarpackie | Rzeszów | 17 846 | 2 097 276 | |
| 10 | podlaskie | Białystok | 20 187 | 1 191 925 | |
| 11 | pomorskie | Gdańsk | 18 310 | 2 215 100 | |
| 12 | śląskie | Katowice | 12 334 | 4 648 961 | |
| 13 | świętokrzyskie | Kielce | 11 710 | 1 273 625 | |
| 14 | warmińsko-mazurskie | Olsztyn | 24 173 | 1 426 401 | |
| 15 | wielkopolskie | Poznań | 29 827 | 3 391 256 | |
| 16 | zachodniopomorskie | Szczecin | 22 892 | 1 692 335 | |
| – | Polska | Warszawa | 312 679 | 38 115 909 |
Demografia
| Ludność Polski | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Rok | Ludność | Rok | Ludność | ||
| 1846 | 11 107 000 | 1960 | 29 776 000 | ||
| 1911 | 22 110 000 | 1970 | 32 642 000 | ||
| 1921 | 27 177 000 | 1978 | 35 061 000 | ||
| 1931 | 32 107 000 | 1988 | 37 879 000 | ||
| 1938 | 34 849 000 | 1990 | 38 183 000 | ||
| 1946 | 23 930 000 | 1995 | 38 610 000 | ||
| 1950 | 25 008 000 | 2000 | 38 654 000 | ||
| 2005 | 38 190 608 | ||||
| 2008 | 38 518 241 | ||||
|
|
|||||
| Liczba ludności Polski w latach 1961-2008 (w tysiącach) | |||||
W okresie kształtowania się państwowości Polska obejmowała swym zasięgiem ziemie o powierzchni ponad ćwierć miliona km² z przeszło milionem mieszkańców. Za czasów Kazimierza Wielkiego obszar państwa (około 270 tys. km²) zamieszkiwało ponad 2,5 miliona osób. Dopiero unia z Litwą przyniosła radykalny przyrost demograficzny i terytorialny. Za czasów Batorego obszar państwa zbliżył się do 1 miliona km², zaś ludność w końcu XVI wieku prawdopodobnie osiągnęła 9 milionów. W chwili utraty niepodległości wielonarodowościowe państwo liczyło co najmniej 13-14 milionów mieszkańców, przy czym przez cały okres wspólnej państwowości z Litwą znaczną część ludności stanowiły osoby posługujące się innym językiem niż polski (w końcu XVIII wieku było ich ok. 60%). Po odzyskaniu niepodległości w granicach Polski znalazło się kilka milionów osób o innej niż polska narodowości, tak więc Polska przed II wojną światową była krajem wielonarodowościowym, gdzie mniejszości stanowiły powyżej 1/3 ludności. W okresie między 1921 a wybuchem II wojny światowej liczba ludności wzrosła z 27,2 mln do 35,2 mln. Jednak zmiany granic Polski po wojnie oraz przesiedlenia sprawiły, że obecnie Polska jest krajem nieomalże jednolitym etnicznie. Wszystkie mniejszości narodowe łącznie nie przekraczają 3% ludności.
Po II wojnie światowej w Polsce zanotowano niespotykany nigdzie indziej (poza ZSRR) przyrost naturalny. W latach 50. XX wieku w Polsce przybywało ponad 500 tys. mieszkańców rocznie (tyle osób zamieszkiwało wówczas w Krakowie). Przyczyną tak dużego przyrostu naturalnego był ogromny ubytek ludności w czasie wojny (wg różnych źródeł od 6 do 10 milionów). Kolejny wyż demograficzny przyszedł z początkiem lat 70. oraz na początku lat 80. (zbliżenie się członków rodzin w czasie stanu wojennego). Od końca lat 80. przyrost naturalny drastycznie spadł, by na początku XXI wieku zejść poniżej zera. Obecnie znów notuje się nieznacznie większą liczbę urodzeń, gdyż w okres prokreacji wchodzi wyż demograficzny lat 70. Ponadto od kilku lat obserwuję się prorodzinną politykę państwa ("becikowe", ulgi podatkowe), a także dzieci rodzą kobiety, które odłożyły rodzicielstwo w latach 90. na rzecz kariery. Niemniej jednak z Polski do krajów UE wyemigrowało (wg różnych szacunków) od 500 tysięcy do ponad 2 milionów młodych ludzi, którzy pragną założyć rodziny w nowym miejscu zamieszkania. Według prognoz GUS, liczba ludności w Polsce w 2030 ma wynieść ok. 35,7 mln[22].
Przyrost naturalny jest zróżnicowany regionalnie. Przyczyniają się do tego konteksty historyczne i społeczne – np. na Górnym Śląsku występuje jedna z najwyższych w kraju dzietność na kobietę, a mimo to ludność tego województwa zmniejsza się. Spowodowane jest to znacznymi migracjami, głównie starszych osób, które w latach 70. przybyły tu do pracy w przemyśle, a teraz na emeryturze wracają w swoje rodzinne strony. Z kolei Warszawa jest najstarszym miastem w Polsce, o ujemnym przyroście naturalnym a mimo to z powodu migracji liczba ludności miasta rośnie.
Obszarami o najwyższym przyroście naturalnym pozostają Małopolska, województwa północne i wschodnie (wyjątkiem jest tutaj województwo podlaskie), a najniższy i ujemny przyrost naturalny odnotowuje się w województwach zachodnich (z wyjątkiem Wielkopolski i Pomorza Zachodniego gdzie przyrost jest dodatni) i centralnych, w szczególności w łódzkim.
Narodowości oraz grupy etniczne
| Według spisu ludności z 2002 roku struktura narodowości w Polski przedstawia się następująco: | ||
|---|---|---|
| narodowość/grupa etniczna | liczba | procentowo |
| Polacy | 36 658 166 | 95,63% |
| Ślązacy[23] | 173 200 | 0,45% |
| Niemcy | 152 900 | 0,40% |
| Białorusini | 48 700 | 0,13% |
| Ukraińcy | 31 000 | 0,08% |
| Romowie | 12 900 | 0,03% |
| Rosjanie | 6 100 | 0,01% |
| Łemkowie | 5 900 | 0,01% |
| Litwini | 5 800 | 0,01% |
| inna narodowość | 471 500 | 1,23% |
| nieokreślona | 774 900 | 2,03% |
Polacy posługują się językiem polskim zaliczanym do rodziny języków słowiańskich. Dla pewnej części Polaków językiem ojczystym jest blisko z nim spokrewniony język kaszubski. Język polski jest językiem urzędowym Rzeczypospolitej, jakkolwiek prawo gwarantuje mniejszościom narodowym używanie ich własnych języków, zwłaszcza na obszarach, gdzie występują ich większe skupiska. W piętnastu gminach jako pomocnicze języki urzędowe stosowane są język niemiecki, język kaszubski oraz język litewski.
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 r. ponad 96% ankietowanych zadeklarowało narodowość polską, 1,23% (471,5 tys. osób) zadeklarowało przynależność do innej narodowości, natomiast 2,03% ludności (774,9 tys. osób) nie określiło swej przynależności narodowościowej. Najbardziej liczne mniejszości narodowe i etniczne stanowią Ślązacy[23] (173,2 tys.) Niemcy (152,9 tys.), Białorusini (48,7 tys), Ukraińcy (31,0 tys), Romowie (12,9 tys), Rosjanie (6,1 tys.), Łemkowie (5,9 tys.) i Litwini (5,8 tys.).
W Polsce nie obserwuje się masowego napływu imigrantów jak w krajach zachodnich. Niemniej jednak coraz więcej firm sprowadza pracowników zza granicy, szczególnie z Ukrainy, Białorusi oraz Dalekiego Wschodu (Chiny, Wietnam). Zajmują oni lukę na rynku pracy powstałą z powodu nasilonej w ostatnich latach emigracji zarobkowej młodych Polaków. Źródła UE wskazują, że w ciągu najbliższych lat i do Polski ściągać będą imigranci, głównie ze wschodniej Europy. Pojawiają się też, wraz z zagranicznymi firmami otwierającymi fabryki w Polsce, zagraniczni pracownicy średniego i wyższego szczebla kierowniczego wraz z rodzinami, w tym oprócz pochodzących z Europy Zachodniej i Ameryki, także z Azji: Korei Południowej i Japonii.
Statystyki demograficzne
| (2008) | |
| Liczba ludności | 38 518 241 |
| Współczynnik urbanizacji | 61,3% (2006) |
| Ludność według wieku | |
|---|---|
| 0 – 14 lat | 15,5% (mężczyzn 3 070 176; kobiet 2 906 121) |
| 15 – 64 lat | 71,1% (mężczyzn 13 639 012; kobiet 13 761 154) |
| ponad 64 lata | 13,3% (mężczyzn 1 964 429; kobiet 3 177 137) |
| Średni wiek | |
| W całej populacji | 37,3 lat |
| Mężczyzn | 35,4 lat |
| Kobiet | 39,3 lat |
| Przyrost naturalny | 0% |
| Współczynnik urodzeń | 9,94 urodzeń/1000 mieszkańców |
| Współczynnik zgonów | 9,94 zgonów/1000 mieszkańców |
| Współczynnik migracji | -0,46 migrantów/1000 mieszkańców |
| Ludność według płci | |
| przy narodzeniu | 1,06 mężczyzn/kobiet |
| poniżej 15 lat | 1,05 mężczyzn/kobiet |
| 15 – 64 lat | 0,99 mężczyzn/kobiet |
| powyżej 64 lat | 0,62 mężczyzn/kobiet |
| w całej populacji | 0,94 mężczyzn/kobiet |
| Umieralność niemowląt | |
| W całej populacji | 7,07 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci męskiej | 7,8 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci żeńskiej | 6,3 śmiertelnych/1000 żywych |
| Oczekiwana długość życia | |
| W całej populacji | 75,19 lat |
| Mężczyzn | 71,18 lat |
| Kobiet | 79,44 lat |
| Rozrodczość | 1,26 urodzeń/kobietę |
| Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS | 0,03% (2008) |
| Liczba osób zakażonych HIV/AIDS | 11 901 (wrzesień 2008)[24] |
| Liczba zmarłych na HIV/AIDS | 940 (wrzesień 2008)[24] |
Według Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO), 2003:
- Oczekiwana długość życia w chwili urodzenia dla całej populacji: 75 lat, w tym: mężczyźni 71 lat, kobiety 80 lat[25]
- Pod względem oczekiwanej długości życia mężczyzn, Polska jest również na 28 miejscu w Europie[26].
- Śmiertelność chłopców poniżej 5 roku życia: 25 miejsce w Europie (9 na 1000; dziewcząt 7 na 1000)[27].
- Śmiertelność dorosłych mężczyzn (15-59 lat): 20 miejsce w Europie (202 na 1000; kobiety 81 na 1000). [28].
- Oczekiwane dalsze trwanie życia w zdrowiu osób w wieku 60 lat (2002): 28 miejsce w Europie. Mężczyźni: 17,3 lat, kobiety: 22,17 lat[29].
Miasta Polski
|
|
| Mapa rozmieszczenia miast w Polsce |
|
|
| Warszawa |
|
|
| Kraków |
|
|
| Łódź |
|
|
| Wrocław |
|
|
| Poznań |
|
|
| Gdańsk |
|
|
| Szczecin |
|
|
| Bydgoszcz |
| Lublin |
|
|
| Katowice |
|
|
| Białystok |
Według danych GUS z 1 stycznia 2008, w Polsce są 892 miasta. Najmniejsze z nich (Wyśmierzyce) liczy 884 mieszkańców, największe zaś (Warszawa) jest niemal 2000 razy większe. Galerie miast po prawej stronie pokazują główne miasta Polski. Poniższa lista przedstawia największe miasta Polski (liczące ponad 100 tys. mieszkańców w 2007[19]):
| miasto | liczba mieszkańców (31.12.2007) | województwo | |
|---|---|---|---|
| 1 | 1 706 624 | mazowieckie | |
| 2 | 756 583 | małopolskie | |
| 3 | 753 192 | łódzkie | |
| 4 | 632 930 | dolnośląskie | |
| 5 | 560 932 | wielkopolskie | |
| 6 | 455 717 | pomorskie | |
| 7 | 407 811 | zachodniopomorskie | |
| 8 | 361 222 | kujawsko-pomorskie | |
| 9 | 351 806 | lubelskie | |
| 10 | 312 201 | śląskie | |
| 11 | 294 143 | podlaskie | |
| 12 | 250 242 | pomorskie | |
| 13 | 242 300 | śląskie | |
| 14 | 224 857 | mazowieckie | |
| 15 | 222 586 | śląskie | |
| 16 | 206 619 | kujawsko-pomorskie | |
| 17 | 205 902 | świętokrzyskie | |
| 18 | 197 393 | śląskie | |
| 19 | 189 062 | śląskie | |
| 20 | 184 765 | śląskie | |
| 21 | 175 710 | warmińsko-mazurskie | |
| 22 | 175 690 | śląskie | |
| 23 | 166 454 | podkarpackie | |
| 24 | 144 584 | śląskie | |
| 25 | 141 080 | śląskie | |
| 26 | 129 776 | śląskie | |
| 27 | 128 795 | śląskie | |
| 28 | 126 968 | mazowieckie | |
| 29 | 126 748 | opolskie | |
| 30 | 126 710 | warmińsko-mazurskie | |
| 31 | 125 411 | lubuskie | |
| 32 | 123 635 | dolnośląskie | |
| 33 | 118 432 | kujawsko-pomorskie | |
| 34 | 117 523 | lubuskie | |
| 35 | 116 118 | małopolskie | |
| 36 | 113 678 | śląskie | |
| 37 | 108 031 | wielkopolskie | |
| 38 | 107 376 | zachodniopomorskie | |
| 39 | 104 754 | dolnośląskie |
| rozpiętość populacji miast | liczba miast (2005) | |
|---|---|---|
| 1 | >1 000 000 | 1 |
| 2 | 500 000 – 1 000 000 | 4 |
| 3 | 250 000 – 500 000 | 8 |
| 4 | 100 000 – 250 000 | 26 |
| 5 | 50 000 – 100 000 | 54 |
| 6 | 20 000 – 50 000 | 138 |
| 7 | 10 000 – 20 000 | 177 |
| 8 | <10 000 | 445 |
| w sumie miast: 887 | ||
Aglomeracje/konurbacje liczące ponad 1 mln mieszkańców:
| aglomeracja/konurbacja | liczba mieszkańców (2006) | |
|---|---|---|
| 1 | GOP/Aglomeracja katowicka | 2 784 200 |
| 2 | Aglomeracja warszawska | 2 680 000 |
| 3 | Aglomeracja krakowska | 1 250 000 |
| 4 | Aglomeracja łódzka | 1 100 000 |
| 5 | Aglomeracja gdańska | 1 100 000 |
Religie, wyznania i światopoglądy
W Polsce praktykuje 44,2% wszystkich wierzących i jest to po Malcie najwyższy wskaźnik w Europie, przy czym w latach osiemdziesiątych praktykowało prawie 55%. Po kilkuletnim wzroście liczby praktukujących, w 2007 nastąpił spadek (z 45,8% w 2006 do 44,2%). Według Rocznika Statystycznego[30] największą wspólnotę religijną stanowi Kościół katolicki, do którego należy około 34,21 mln wiernych. W obrządku rzymskokatolickim ochrzczonych jest 34,158,305 obywateli RP, co stanowi około 89% populacji. Kościół Greckokatolicki liczy 53 tys. wiernych, Kościół Ormiański 5 tys., Kościół Neounicki 195 osób. Z tradycji katolickiej wywodzi się starokatolicyzm, do którego należy 45 tys. wiernych (Kościół Starokatolicki Mariawitów – 23 670 wiernych, Kościół Polskokatolicki – 19 137 wiernych, Kościół Katolicki Mariawitów – 2 230 wiernych).
Wspólnoty tradycji prawosławnej liczą ponad pół miliona wiernych (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – 506,8 tys., Wschodni Kościół Staroobrzędowców w RP – 440 osób).
Do protestantyzmu i tradycji protestanckiej przyznaje się prawie 150 tysięcy wiernych: Kościół Ewangelicko-Augsburski – 77,5 tys., Kościół Zielonoświątkowy – 20,890 tys., Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 9,488 tys., Wspólnota Kościołów Chrystusowych w RP – 5,527 tys., Kościół Nowoapostolski w Polsce – 5,076 tys., Kościół Chrześcijan Baptystów – 4,688 tys., Kościół Ewangelicko-Metodystyczny – 4,420 tys., Kościół Ewangelicko-Reformowany – 3,550 tys., Kościół Wolnych Chrześcijan – 2,987 tys., Kościół Chrystusowy – 2,952 tys., Kościół Boży w Chrystusie – 2,901 tys., Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego – 2,245 tys., Kościół Ewangelicznych Chrześcijan – 2,1 tys., Świecki Ruch Misyjny "Epifania" – 1682 wiernych, Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (Mormoni) – 1305 wiernych.
Inne grupy wyznaniowe liczą łącznie ok. 150 tysięcy członków, a największe z nich to Związek Wyznania Świadków Jehowy (127 377 wiernych), Muzułmański Związek Religijny – 5 tys. wiernych, Chrześcijański Kościół Głosicieli Dobrej Nowiny – 5 tys. wiernych. Kilka prawnie zarejestrowanych w MSWiA związków wyznaniowych (jak Rodzimy Kościół Polski lub Zrzeszenie Wiary Rodzimej) ma natomiast źródła w etnicznych, przedchrześcijańskich wierzeniach Słowian. Po 1989 na polskim gruncie pojawiły się także antropozofia, teozofia oraz religie wschodnie, jak buddyzm.
Największe w Polsce międzywyznaniowe organizacje chrześcijańskie to: Polska Rada Ekumeniczna zrzeszająca kościoły protestanckie, starokatolickie i prawosławne oraz Alians Ewangeliczny zrzeszający kościoły, zbory i organizacje związane z ewangelikalnym protestantyzmem.
Według badań CBOS z 2007, 55% Polaków w sprawach wiary stosuje się do zaleceń Kościoła, 39% wierzy na swój sposób, a 6% deklaruje się jako niewierzący, niezdecydowani lub obojętni religijnie[31]. Najbardziej zurbanizowane diecezje są najmniej religijne. W Warszawie, Szczecinie i Łodzi do kościoła chodzi regularnie niecałe 20% społeczeństwa; najmniej religijnymi diecezjami są diecezja łódzka (28,6%), diecezja szczecińsko-kamieńska (29,3%) i diecezja koszalińsko-kołobrzeska (30,5%), a najbardziej religijnymi są diecezje południowo-wschodnie: diecezja tarnowska (72%), diecezja rzeszowska (68,5%) i diecezja przemyska (64,2%)[32].
Za członków poszczególnych Kościołów i związków religijnych przyjmuje się zazwyczaj osoby, które w stosunek członkostwa weszły (np. poddane obrzędowi chrztu), nawet jeżeli w okresie późniejszym z niego wystąpiły. Wiarygodne dane statystyczne nie mogą więc zostać sporządzone wyłącznie na podstawie oficjalnej dokumentacji Kościoła. Sprawia to na przykład, że liczba Polaków bez wyznania może być zaniżona, a wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego – zawyżona.
Geografia
|
|
| Długości granic Polski z innymi krajami |
Długość granic Polski wynosi 3511 km, w tym 440 km przypada na granicę morską (linia wybrzeża Morza Bałtyckiego, która nie jest linią granicy państwa, wynosi 770 km). Graniczy z następującymi państwami[33]
- od zachodu z Niemcami (467 km),
- od południa z Czechami (796 km) i Słowacją (541 km),
- od wschodu z Ukrainą (535 km) i Białorusią (418 km),
- od północy z Litwą (104 km) i Rosją (obwód kaliningradzki, 210 km).
Polska zajmuje 9. miejsce w Europie pod względem powierzchni oraz 8. pod względem liczby ludności.
W wymiarze północ-południe Polska rozciąga się na długości 649 km, to jest 5° i 50'. Powoduje to różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski. Latem na północy dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu, zimą – odwrotnie. W wymiarze wschód-zachód rozpiętość Polski wynosi 689 km, co w mierze kątowej daje 10° 02'. Całkowita rozciągłość Polski (z zachodu na wschód i z południa na północ) wynosi 15°51'.
Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego, jest to czas słoneczny południka 15° przebiegającego m.in. na zachód od Jeleniej Góry, Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego oraz na wschód od Szczecina.
Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Polski:
- 49°00' szer. geogr. N – szczyt Opołonek,
- 54°50' szer. geogr. N – Jastrzębia Góra[34] w gminie Władysławowo,
- 14°07' dług. geogr. E – łuk Odry koło Osinowa Dolnego,
- 24°09' dług. geogr. E – kolano Bugu koło Zosina.
Geometryczny środek Polski znajduje się w Piątku koło Łęczycy. Najstarszy (1775) obliczony geometryczny środek Europy znajduje się w Suchowoli koło Sokółki, w województwie podlaskim. Natomiast inne podawane niekiedy lokalizacje tego punktu na terenie Polski (np. "koło Torunia", "w pobliżu Warszawy", "na wschód od Łodzi") nie mają żadnej podstawy naukowej. Przez Polskę przebiega również granica pomiędzy kontynentalnym blokiem Europy Wschodniej, a rozczłonkowaną przez morza wewnętrzne Europą Zachodnią.
|
|
|
| Mapa regionów fizycznogeograficznych Polski | Mapa hipsometryczna Polski |
Rzeki i jeziora
Najdłuższe rzeki w Polsce to:
| nazwa rzeki | długość (w km) | na terenie Polski | powierzchnia dorzecza (w km²) | na terenie Polski | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Wisła | 1047 | 1047 | 194 424 | 168 699 |
| 2 | Odra | 854 | 742 | 118 861 | 106 058 |
| 3 | Warta | 808 | 808 | 54 529 | 54 529 |
| 4 | Bug | 772 | 587 | 39 420 | 19 284 |
| 5 | Narew | 484 | 448 | 75 175 | 53 873 |
| 6 | San | 443 | 443 | 16 861 | 14 390 |
| 7 | Noteć | 388 | 388 | 17 330 | 17 330 |
| 8 | Pilica | 319 | 319 | 9 273 | 9 273 |
| 9 | Wieprz | 303 | 303 | 10 415 | 10 415 |
| 10 | Bóbr | 272 | 272 | 5 876 | 5 830 |
Największe jeziora w Polsce to:
| nazwa jeziora | powierzchnia (w km²) | głębokość maksymalna (w metrach) | typ jeziora | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Śniardwy | 113,8 | 23 | morenowe |
| 2 | Mamry | 104,4 | 44 | morenowe |
| 3 | Łebsko | 71,4 | 6,3 | przybrzeżne |
| 4 | Dąbie | 56,0 | 4,2 | deltowe |
| 5 | Miedwie | 35,3 | 43,8 | rynnowe |
| 6 | Jeziorak | 34,6 | 13 | rynnowe |
| 7 | Niegocin | 26,0 | 39,7 | morenowe |
| 8 | Gardno | 24,7 | 2,6 | przybrzeżne |
| 9 | Jamno | 22,4 | 3,9 | przybrzeżne |
| 10 | Wigry | 21,9 | 73 | rynnowe |
Najgłębszym polskim jeziorem jest jezioro Hańcza.
Budowa geologiczna
Na obszarze Polski stykają się 3 wielkie jednostki tektoniczne:
- platforma prekambryjska wschodniej Europy (wschodnia i północno-wschodnia Polska), a więc Niż Wschodnioeuropejski.
- platforma paleozoiczna środkowej i zachodniej Europy (Pozaalpejska Europa Środkowa). Spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części górotworów kaledońskich i hercyńskich (Sudety Zachodnie i Wschodnie, Góry Świętokrzyskie).
- alpidy (Karpaty z Podkarpaciem).
Ukształtowanie powierzchni
Przeważającą część obszaru kraju zajmują tereny nizinne wschodniej części Niżu Środkowoeuropejskiego, a średnie wzniesienie wynosi 173 m n.p.m.. Krainy geograficzne w Polsce ułożone są równoleżnikowo (pasowo) przechodząc od terenów nizinnych na północy i w Polsce centralnej do terenów wyżynnych i górskich na południu. Najwyższym punktem kraju są Rysy – szczyt w Tatrach (2499,1 m n.p.m.), najniżej położonym punktem jest depresja Raczki Elbląskie na Żuławach Wiślanych (–1,8 m n.p.m.)
Klimat
Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego.W wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje klimat górski. Latem średnia temperatura to od 17 na wybrzeżu do 18,3 na Dolnym Śląsku. Zimą od 0 w Świnoujściu do -7 stopni na Suwalszczyźnie.
Przyroda
Flora
W granicach Polski stwierdzono dotychczas występowanie blisko 3000 rodzimych i trwale zadomowionych taksonów w randze gatunku i podgatunku roślin okrytonasiennych (Magnoliophyta)[35]. Poza tym, występuje na jej obszarze 67 gatunków paprotników (Pteridophyta), 910 gatunków mszaków (Bryophyta), 2000 gatunków zielenic (Chlorophyta), 25 gatunków ramienic i 39 gatunków krasnorostów (Rhodophyta)[36].
Fauna
Fauna Polski należy do prowincji europejsko-zachodniosyberyjskiej, wchodzącej w skład Paleartyki. Należy ona do średnio zróżnicowanych pod względem gatunkowym i reprezentowana jest przez ok. 33 tys. gatunków zwierząt (są szacunki, które mówią, iż po dokładnej analizie będzie to liczba znacznie wyższa, dochodząca do 47 tys.). Znaczna część spośród tych gatunków występuje (lub występowała – jak żubr) nie tylko w Polsce, ale też innych obszarach Europy.
Na terenie kraju występuje ponad 90 gatunków ssaków[38], 444 gatunki ptaków (z czego ok. 220 gniazdowych), 9 gatunków gadów, 18 – płazów, 119 gatunków ryb (w tym 55 słodkowodnych), 5 gatunków bezżuchwowców, ok. 260 gatunków mięczaków, 25–30 tysięcy gatunków owadów, ok. 1400 gatunków pajęczaków, ok. 240 gatunków pierścienic, ok. 1,5 tys. gatunków robaków, 5 – jamochłonów, 8 – gąbek oraz ok. 4 tysięcy gatunków pierwotniaków.
Pod względem występowania gatunków zwierząt Polska dzieli się na 7 krain zoogeograficznych: południowobałtycką, śląską, opolską, kielecką, karpacko-sudecką, krainę Jury polskiej i podalpejską.
Skład gatunkowy polskiej fauny ukształtował się dopiero po ostatnim zlodowaceniu, kiedy to po ustąpieniu lodowców z terenów południowych napłynęły nowe gatunki zwierząt. Także w czasach historycznych zmieniała się lista zwierząt żyjących na terenie kraju: niektóre gatunki przestawały być obecne w faunie Polski (np. tury, tarpany, sobole), inne zaś dołączały do krajowych gatunków, czy to na drodze świadomej introdukcji (np. bażanty, muflony, daniele), czy to w wyniku przypadku (jenoty, piżmaki, ostatnio też szopy pracze, z owadów m.in. stonki).
Większość gatunków obecnie występujących w Polsce stanowią zwierzęta leśne strefy lasów liściastych (jak jelenie, sarny, dziki). W północno-wschodniej części Polski żyją też gatunki typowe dla strefy tajgi, a nawet tundry (np. puszczyki, łosie, zające bielaki), zaś w południowo-wschodniej także gatunki stepowe (susły, żołny i in.). Nieco odmienny od reszty kraju skład gatunkowy ma fauna obszarów górskich (Karpaty, Sudety). Poza gatunkami typowymi dla tego typu środowiska (jak kozica czy świstak) żyją tam też zwierzęta wytępione na pozostałym obszarze kraju (rysie, żbiki i niedźwiedzie). Niektóre z gatunków polskiej fauny są typowymi zwierzętami synantropicznymi (np. szczury i wróble).
Lista gatunków zwierząt występujących na terenie Polski znajduje się w artykułach:
Ochrona przyrody
W Polsce prowadzi się aktywne działania mające na celu ochronę przyrody. Chociaż pewne działania w zakresie ochrony przyrody można spotkać już w średniowieczu i wiekach późniejszych, to przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą skalę dopiero w 2. połowie XX wieku. W 2004 rozpoczęto wprowadzanie w Polsce europejskiej formy ochrony przyrody – obszarów Natura 2000, na których chroni się te elementy przyrody, które są zagrożone w skali Europy. Docelowo takie obszary obejmą prawdopodobnie ok. 15-20% powierzchni kraju.
Niezmiernie ważnym dopełnieniem w systemie ochrony przyrody jest gatunkowa ochrona zwierząt, grzybów i roślin.
Ważnymi osiągnięciami polskiego systemu ochrony przyrody są ochrona bobra, łabędzia, żubra czy też łosia.
Jednak rozwój gospodarczy kraju, a szczególnie ulepszenia jego infrastruktury, często stawały (i nadal stają) w konflikcie z ochroną przyrody. Obecnie, jedną z największych kontrowersji jest kwestia wytyczenia trasy nowej drogi przelotowej Via Baltica.
Gospodarka
Charakterystyka polskiej gospodarki
Polska jest siódmą gospodarką Unii Europejskiej i dwudziestą gospodarką świata (Hiszpania o podobnym potencjale ludnościowym zajmuje jedenastą pozycję).
Polska jest szybko rozwijającym się krajem w Europie, dochód na głowę mieszkańca wyniesie według przewidywań MFW w 2008 nominalnie 11693 dolarów, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 17815 dolarów. Polska jest przez ONZ uznawana za kraj wysoko rozwinięty ze względu na stosunkowo wysoki HDI – wskaźnik, który bierze pod uwagę takie czynniki, jak długość życia, poziom skolaryzacji, poziom alfabetyzacji dorosłych oraz PKB per capita po zmierzeniu parytetem siły nabywczej; wynosił on w 2007 0.870, dając Polsce 37. miejsce na świecie na 177 uwzględnionych państw; w 1997 roku był to wynik 0,801[39]. Pod względem wskaźnika zadowolenia z życia, w którym wzięto pod uwagę subiektywną ocenę służby zdrowia, edukacji itd., Polska znalazła się na 99. miejscu na 178 państw z 196 punktami, najniższy poziom zanotowano w Burundi (100), a najwyższy w Danii (273). Polska gospodarka jest gospodarką mieszaną. Sektor państwowy wytwarza obecnie około 25% PKB (w rękach państwowych pozostaje PKP, KGHM, część akcji PKN Orlen, PGNiG i wielu mniejszych przedsiębiorstw) i jest to poziom porównywalny do takich krajów, jak Francja czy Norwegia. Polska stała się atrakcyjnym miejscem do inwestycji dla firm z całego świata: jest to spowodowane dobrym położeniem geograficznym, wewnętrzną stabilizacją społeczno-ekonomiczną oraz wejściem do UE. Inwestycje zagraniczne w latach 1990-2006 wyniosły ponad 87 mld dolarów. Według Ministerstwa Gospodarki w 2006 była to kwota 10 mld dolarów. W ostatnim czasie powstały w Polsce fabryki monitorów i telewizorów ciekłokrystalicznych oraz komputerów (Sharp, LG, Toshiba, Dell, TPV); powstaje również wiele miejsc pracy w mniejszych ośrodkach wytwórczych zachodnich i krajowych firm. Polska wyprodukowała w 2007 869 536 samochodów, co oznaczało wzrost o 21% względem 2006.
Polska zadłużona jest na około 50% PKB: dla porównania jednak wiele wysoko rozwiniętych krajów ma zadłużenie i deficyt budżetowy o wiele wyższy. Średni dochód na głowę mieszkańca w Polsce po zmierzeniu parytetem siły nabywczej wynosi około 59% poziomu "starej" Unii (szacunek na rok 2007). Jeśli uda się utrzymać stały wysoki wzrost gospodarczy, Polska powinna osiągnąć obecny poziom najbiedniejszej spośród krajów "starej Unii" Portugalii za około 2-4 lata, zaś europejskiej czołówki w roku 2020; trudno jednak przewidzieć, na jakim poziomie będą znajdowały się wówczas te kraje. Wzrost PKB per capita w Polsce w latach 1992-2002 należał według OECD do najwyższych na świecie i wyniósł 216% z poziomu 4994 dolarów w 1992 do 10800 dolarów w 2002[40] według parytetu siły nabywczej.
Głównym partnerem handlowym Polski są kraje Unii Europejskiej i Rosja: na Niemcy przypada 30% polskiego eksportu i importu. Największym problemem polskiej gospodarki są niskie płace (przeciętne wynagrodzenie brutto wynosi 3092,01 zł) oraz emigracja zarobkowa powodująca braki wyspecjalizowanych kadr na rynku krajowym. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi dla Polski 36 (dla porównania kraje skandynawskie od 22 do 26, Niemcy 28, Szwajcaria 33, Brazylia 60). Podatki stanowią 34,5% polskiego PKB z uwzględnieniem ubezpieczeń społecznych (Szwecja 52%, Wielka Brytania 37%, Meksyk 19%); stawki podatku dochodowego od osób fizycznych to 19% (ok. 90% podatników płaci tę stawkę), 30% i 40%, od osób prawnych (firm) występuje jedna stawka 19%, podstawowa stawka podatku od towarów i usług wynosi 22% (na określone przez ustawy produkty i usługi obowiązują niższe stawki), mniej wpływów dla budżetu generują inne podatki. Pomiędzy regionami występuje bardzo duże zróżnicowanie. Województwo mazowieckie jest na podobnym poziomie co landy wschodnie Niemiec i południowe Włochy, chociaż nie jest nawet w połowie tak bogate jak najbogatszy region Włoch Trydent-Górna Adyga, i nieco niższym niż najbiedniejsze regiony Francji (81,2% średniej unijnej). Należy jednak pamiętać, że PKB tego województwa wytwarza głównie Warszawa, której PKB per capita po zmierzeniu parytetem siły nabywczej jest na poziomie 38000 dolarów, co przewyższa dochód w większości krajów UE, ale w porównaniu do innych stolic krajów UE jest sumą stosunkowo małą, a pozostałe regiony nie przekraczają nawet połowy średniej w UE. Województwo Śląskie pod względem PKB per capita po zmierzeniu parytetem siły nabywczej jest na równi z Portugalią oraz najbiedniejszymi regionami Hiszpanii i Grecji. Kolejne województwa osiągnęły około 50% unijnej średniej, a najbiedniejsze województwa ściany wschodniej mają PKB na mieszkańca porównywalny z Rumunią i Bułgarią.
Polskie przedsiębiorstwa
W 2008, cztery polskie przedsiębiorstwa zostały umieszczone na dorocznej liście dwóch tysięcy największych i najprężniejszych spółek giełdowych na świecie magazynu Forbes[41]. Większość polskiego PKB wytwarzają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa.
| Miejsce | Przedsiębiorstwo | Branża | Dochód | Zysk | Aktywa | Wartość rynkowa |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 671 | PKN Orlen | gaz i ropa naftowa | 18,17 mld. $ | 0,68 mld. $ | 15,56 mld. $ | 7,36 mld. $ |
| 735 | PKO Bank Polski | bankowość | 3,18 mld. $ | 0,74 mld. $ | 34,80 mld. $ | 18,12 mld. $ |
| 926 | Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo | gaz i ropa naftowa | 5,22 mld. $ | 0,45 mld. $ | 10,42 mld. $ | 11,20 mld. $ |
| 1035 | KGHM Polska Miedź | miedź i srebro | 4,42 mld. $ | 1,21 mld. $ | 4,41 mld. $ | 9,40 mld. $ |
Problemy społeczne
W Polsce poniżej granicy ubóstwa żyje 17% ludności[42] i 29% dzieci[potrzebne źródło]. W większości państw europejskich liczba ta oscyluje około 10%[potrzebne źródło]. Innym problemem jest wysoki stopień funkcjonalnego analfabetyzmu, gdyż prawie połowa Polaków ma problemy z czytaniem ze zrozumieniem. Jednak również we Włoszech i Hiszpanii takie problemy ma ok. 45% ludności. Innym problemem jest sytuacja mieszkaniowa, gdyż 70% Polaków od 18. do 30. roku życia mieszka z rodzicami[43], podczas gdy średnia unijna wynosi 29%, oraz liczba mieszkań na 1000 mieszkanców, która wynosi 338, podczas gdy w wielu krajach wysokorozwiniętych przekracza 500[44].
Zatrudnienie
Struktura zatrudnienia w polskiej gospodarce także odbiega od europejskich standardów, gdyż aż 16,1% ludności pracuje w rolnictwie, podczas gdy w sąsiednich Niemczech jest to ok. 2-3% ludności, w sektorze usług pracuje 54,9% ludności, podczas gdy w najlepiej rozwiniętych krajach UE jest to ponad 70%, w przemyśle pracuje 29% ludności, co nie odbiega od europejskich standardów. W Polsce 58% społeczeństwa w wieku produkcyjnym jest zatrudniona: dla porównania w krajach skandynawskich i Wielkiej Brytanii jest to około 70%. Według OECD, Polacy są drugim na świecie najwięcej pracującym narodem po Koreańczykach. W związku z lepszym uzbrojeniem pracy gwałtownie wzrasta także wydajność pracy w Polsce[45]. Polska ma także jeden z najniższych w Europie współczynników przynależności do związków zawodowych, wynoszący 14% z przewagą w sektorze państwowym[46], w Irlandii wynosi on 45%[47], a w Szwecji 80%. Bezrobocie wynosi według Eurostat 6,4%, a według GUS 8,8%.
Innowacyjność polskiej gospodarki
Udział inwestycji badawczo-rozwojowych, uważanych za główny miernik innowacyjności danej gospodarki, wynosił w Polsce w 2004 0,58% PKB, podczas gdy średnia unijna wynosiła 1,9%[48]. Chociaż obecnie 2/3 tych wydatków stanowią wydatki państwowe, co jest przeciwieństwem sytuacji w innych krajach wysoko rozwiniętych, to należy zauważyć, że w 1997 roku Polska zajmowała dopiero 18. miejsce na świecie w rankingu krajów redystrybuujących najwięcej procentowo PKB na badania poprzez budżet, a od tamtej pory nawet minimalnie zmniejszono wydatki budżetowe względem PKB. W liczbach bezwzględnych polska gospodarka jest 21. na świecie pod względem finansowania badań. Wynik ten świadczy przede wszystkim o niskiej innowacyjności polskich przedsiębiorstw, gdyż w rankingu przedsiębiorstw wydających najwięcej na świecie na badania zostały uzwzględnione tylko dwa polskie przedsiębiorstwa: Telekomunikacja Polska (488. pozycja) oraz KGHM Polska Miedź (864. pozycja}, podczas gdy w pierwszej pięćdziesiątce jest osiemnaście firm z UE[49]. Firma Google poinformowała, że zamierza otworzyć we Wrocławiu i w Krakowie centrum badawczo-rozwojowe, będzie to jedna z dziesięciu tego typu placówek tej firmy.
Jednostka monetarna: 1 złoty = 100 groszy.
| Dane statystyczne za lata 2002-2007 | |
| struktura zatrudnienia: | – rolnictwo 16,1% – przemysł 29% – usługi 54,9% |
| Produkt krajowy brutto ważony parytetem siły nabywczej (PKB): | 631,82 mld USD |
| wzrost PKB: | 6,5% |
| PKB na jednego mieszkańca: | 30 445 zł (12 427 USD) |
| PKB na jednego mieszkańca według PPP: | 46 550 zł (19 000 USD) |
| udział w strukturze PKB: | – rolnictwo 2,8% – przemysł 31,7% – usługi 65,5% |
| budżet: | – dochody: ok. 112 mld USD – wydatki: ok. 123 mld USD |
| inflacja: | 2,6% |
| dług publiczny: | 49% PKB |
| dług zewnętrzny: | 127,71 mld euro |
| rezerwy złota i dewizy: | 49,69 mld USD |
| siła robocza: | 18,3 miliona ludzi |
| ludność żyjąca poniżej progu ubóstwa: | 15,0% |
| bezrobocie: | 6,4% Eurostat[50] |
| wynagrodzenie brutto: | 3092,01 zł. |
| minimalne wynagrodzenie brutto: | 1126 zł. |
| inwestycje: | 18,5% PKB |
| elektryczność: | – produkcja: 162,0 mld kWh – konsumpcja: 121,3 mld kWh |
| ropa naftowa: | – produkcja: 24 530 bar/d – konsumpcja: 476 200 bar/d |
| gaz ziemny: | – produkcja: 2,1 mld m³ – konsumpcja: 11,5 mld m³ |
| import: | 95,67 mld USD |
| eksport: | 92,72 mld USD |
| eksport (najważniejsi partnerzy): | Niemcy: 30% Włochy: 6,1% Francja: 6% W. Brytania: 5,4% Czechy: 4,3% Holandia: 4,3% |
| import (najważniejsi partnerzy): | Niemcy: 24,4% Włochy: 7,9% Rosja: 7,3% Francja: 6,7% Chiny: 4,6% |
| struktura użytkowania ziemi: | – grunty orne: 50,9% – łąki i pastwiska: 25,2% – sady: 0,2% – lasy i grunty leśne: 5,3% – pozostałe: 18,4% |
Wzrost PKB
| Rok | Wzrost PKB | Rok | Wzrost PKB | ||
|---|---|---|---|---|---|
| 1992 | 1,5% | 2001 | 1,0% | ||
| 1993 | 3,8% | 2002 | 1,4% | ||
| 1994 | 5,2% | 2003 | 3,8% | ||
| 1995 | 7,0% | 2004 | 5,3% | ||
| 1996 | 6,0% | 2005 | 3,5% | ||
| 1997 | 6,8% | 2006 | 6,2% | ||
| 1998 | 4,8% | 2007 | 6,5% | ||
| 1999 | 4,1% | 2008 | 5,4%* | ||
| 2000 | 4,0% | *prognoza | |||
Polska w rankingach
- Wskaźnik Rozwoju Społecznego 2007 (Human Development Index, HDI) – wskaźnik stosowany przez Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych: Polska zajęła 37. miejsce na 177 państw, plasując się w grupie krajów wysoko rozwiniętych. Lokaty państw sąsiadujących: Szwecja 6., Niemcy 22., Czechy 32., Słowacja 42., Litwa 43., Białoruś 64., Rosja 67., Ukraina – 76 miejsce.
- Wskaźnik Jakości Życia 2007 (Quality of Life Index): 43 miejsce na 195 razem z Kostaryką, za Litwą i Islandią, tuż przed RPA i Rumunią[51].
- Wskaźnik Wolności Gospodarczej 2008 (Index of Economic Freedom, Heritage Foundation i "The Wall Street Journal"): Polska została zakwalifikowana do grupy państw o "w zasadzie bez wolności gospodarczej" i zajęła 83. miejsce na 157 państw[52].
- Wskaźnik Konkurencyjności Gospodarki
-
- 51. miejsce w rankingu 117 państw. Światowe Forum Ekonomiczne: Wzrost o 9 pozycji w stosunku do 2004.
- 58. miejsce w rankingu 60 gospodarek (państw i regionów). IMD International:[53].
- Wskaźnik Percepcji Korupcji 2006 (Corruption Perceptions Index 2006, Transparency International): 61 miejsce razem z Jamajką na 163 krajów. Był to wzrost o 9 pozycji w stosunku do roku poprzedniego 2005[54].
- Wskaźnik Zaufania Inwestorów Zagranicznych 2005 (Foreign Direct Investment Confidence Index wg firmy konsultingowej A.T. Kearney): 5. miejsce[55].
- Wskaźnik Globalizacji, obrazujący stopień integracji państw i społeczeństw ze światem (Globalization Index 2005, A.T. Kearney i Foreign Policy Magazine): 31 miejsce na 62[56].
- Światowy Wskaźnik Rozwoju Handlu Detalicznego, określający perspektywy rozwoju handlu (Global Retail Development Index, A.T. Kearney), Polska zajmuje 27. miejsce na świecie, za Meksykiem, tuż przed Indonezją[57].
-
- Pod względem wielkości PKB Polska jest 23. gospodarką świata [58] (2007) tuż za Holandią i tuż przed Arabią Saudyjską,
- PKB na 1 mieszkańca (przy zachowaniu parytetu siły nabywczej) wynosi:
-
- 16,200 USD [59] (2007); 70 miejsce na świecie wśród niepodległych państw;
-
- W strukturze PKB (2006) udział rolnictwa wynosi 4.1%, przemysłu 31.9%, usług 64% [60].
- Przeciętne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw w październiku 2008 wyniosło 3241,81 zł [61].
- Minimalne wynagrodzenie brutto w 2008 roku: 1126 zł.
- Bezrobocie (w 2008) luty: 11,5%; marzec: 11,1%; kwiecień: 10,5%; maj: 10,0%; czerwiec: 9,6%; lipiec: 9,4%; sierpień: 9,3%; wrzesień: 8,9%; październik: 8,8% [63]. Według Eurostatu wskaźnik ten jest niższy i wynosi 6,4%[50].
- Ludność poniżej ustawowej granicy ubóstwa (2006): 15,0% [64] (zobacz też: zasięg ubóstwa w Polsce).
- Handel zagraniczny
-
- Eksport w 2007 szacowany na 144,6 mld $[65] dał 29. miejsce w świecie za Tajlandią i przed Australią. W 2003 Polska była w pierwszej dziesiątce eksporterów[66] takich towarów jak: skóry, futra, soki, przetwory owocowe, owoce mrożone (16,3% światowego eksportu), wyposażenie dystrybucji elektryczności, meble, wyroby drewniane, węgiel drzewny i kamienny, koks (13,5%), złom, silniki spalinowe (10%), żelazne materiały kolejowe, wyposażenie pojazdów szynowych, ceramika, wyroby hutnicze, statki (14,4%), kotły, turbiny, siarka, zużyta odzież.
- Pod względem wartości w 2003[67] najwięcej wyeksportowano takich towarów jak: samochody, statki, części samochodowe, silniki spalinowe, meble, kable, odbiorniki telewizyjne, węgiel kamienny, hutnicze wyroby konstrukcyjne, opony.
- W 2004 eksportowano głównie maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy – 38,4%, towary przemysłowe (surowcowe) – 23,7%, różne wyroby przemysłowe – 15,2%, żywność i zwierzęta żywe 7,6%, w tym miód – II największy światowy producent oraz I producent pyłku pszczelego;
-
- Import w 2007 szacowany na 160,2 mld $[68] dał 24. miejsce na świecie za Austria i przed Szwajcarią. Importuje się maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 38,7%, towary przemysłowe (surowcowe) 21%, chemikalia 14%, paliwa mineralne, smary i materiały pochodne 9,1%, różne wyroby przemysłowe 8,3% (2004). Pod względem wartości w 2003 najwięcej importowano w kolejności takich towarów jak: ropa naftowa, samochody, lekarstwa, gaz ziemny, statki, części samochodowe, maszyny cyfrowe oraz czytniki optyczne itp., kamery telewizyjne z transmiterami radio-telefonicznymi, części do silników samochodowych, inne towary naftowe.
Infrastruktura
Telekomunikacja
- Liczba aktywnych telefonów komórkowych: 38,6 mln (GUS, lipiec 2007)
- Liczba telefonów stacjonarnych: 12,3 mln (GUS styczeń 2006)
Transport
Transport kolejowy
Największą firmą zajmującą się przewozami kolejowymi jest grupa PKP S.A., w skład której wchodzi wiele spółek m.in.:
- PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. – odpowiedzialne za infrastrukturę,
- PKP Przewozy Regionalne Sp. z o.o. – obsługujące pasażerski ruch regionalny,
- PKP Cargo S.A. – odpowiedzialne za przewóz towarów,
- PKP Intercity Sp. z o.o. – obsługujące połączenia "kwalifikowane", tj. pociągi EC, IC, Ex oraz TLK oraz pasażerski ruch międzyregionalny (międzywojewódzkie pociągi pospieszne)[69].
W województwie mazowieckim pasażerski ruch regionalny realizują Koleje Mazowieckie, Warszawska Kolej Dojazdowa i Warszawska Szybka Kolej Miejska. W przeciwieństwie do spółek PKP, są one własnością samorządów.
W Trójmieście i Warszawie istnieją koleje aglomeracyjne poruszające się po torach PLK (SKM).
Istnieje także wielu przewoźników[70] nie powiązanych z PKP, obsługujących głównie transport towarowy.
Kilku przewoźników posiada także licencje na przewozy osób, jednak z firm spoza PKP S.A. takie usługi są świadczone tylko przez operatorów działających na liniach wąskotorowych. Największym operatorem kolei wąskotorowych w Polsce jest Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych z siedzibą w Kaliszu.
- całkowita długość linii kolejowych: 23 852 km (2004)
Zdecydowana większość infrastruktury kolejowej znajduje się pod zarządem PLK S.A. Za dostęp do niej pobierane są od poszczególnych przewoźników opłaty.
Najważniejsze linie kolejowe to m.in.:
- E30: granica z Niemcami – Legnica – Wrocław – Katowice – Kraków – granica z Ukrainą;
- E20: granica z Niemcami – Poznań – Warszawa – granica z Białorusią;
- E65: granica z Czechami – Katowice – Warszawa – Gdynia.
Transport samochodowy
Na koniec 2005 w Polsce było zarejestrowanych 16 mln pojazdów samochodowych; w tym liczba samochodów osobowych wynosiła 12 mln. W ostatnich latach istnieje coraz większy import tanich używanych samochodów z Europy Zachodniej, co powoduje spadek sprzedaży samochodów nowych (z 632 tys. w 1999 do 235 tys. w 2005) oraz podniesienie wieku samochodów jeżdżących po polskich drogach. 80% transportu po polskich drogach wykonywane jest za pomocą samochodów mających ponad 5 lat[71].
Do 2006 w Polsce było 381 tys. km dróg, w tym 253 tys. km dróg o nawierzchni twardej i 127 tys. km o nawierzchni gruntowej. Do stycznia 2007 oddano do użytku 756 km autostrad w Polsce. Wg stanu na grudzień 2005 jest 257 km funkcjonujących dróg oznaczonych jako polskie drogi ekspresowe.
Według raportu NIK 161/2005 z kontroli funkcjonowania transportu drogowego i kolejowego w latach 1990-2004[72].
- tylko 8% dróg krajowych spełnia wymogi UE dotyczące standardów naciskowych (115 kN/oś),
- 16,1% dróg posiada pęknięcia nawierzchni,
- 15,8% dróg posiada nierówną nawierzchnię,
- 36,8% dróg posiada koleiny,
- 21,5% dróg ma złe właściwości przeciwpoślizgowe,
- na 100 wypadków w Polsce przypada 11 zabitych (dla porównania w UE na 100 wypadków jest 3 zabitych).
- Polska mimo ogromnych zapóźnień w sferze dróg przeznacza tylko 0,3% PKB (czyli ok. 3 mld zł) na ten cel (dla porównania w innych krajach od 0,5% do 1,5% PKB). W związku z powierzeniem Polsce organizacji Mistrzostw Europy, ma powstać 960 km autostrad i 2,7 tys. km dróg ekspresowych.
| Wyszczególnienie | 1990 | 1995 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Drogi publiczne o twardej nawierzchni (w tys. km): | 218,4 | 237,1 | 249,8 | 248,3 | 250,3 | 248,8 | 252,3 | 253,7 |
| Autostrady (w km): | 212 | 246 | 358 | 337 | 405 | 405 | 552 | 552 |
| Liczba zarejestrowanych samochodów (tys. szt.): | 9041 | 11186 | 14106 | 14724 | 15525 | 15899 | 16701 | 16815 |
| – samochodów ciężarowych (tys. szt.): | 1045 | 1354 | 1879 | 1979 | 2163 | 2313 | 2392 | 2304 |
Najważniejsze drogi prowadzą:
- z Jakuszyc na granicy polsko-czeskiej przez Zieloną Górę, Gorzów Wielkopolski i Szczecin na przeprawę promową ze Świnoujścia do Ystad w Szwecji (E65 – DK3/S3)
- z granicy polsko-niemieckiej w Świecku przez Poznań i Warszawę do granicy z Białorusią w Terespolu i dalej do Mińska i Moskwy (E30 – DK2/A2)
- z granicy polsko-niemieckiej w Zgorzelcu przez Wrocław, Opole, Gliwice, Katowice, Kraków, Tarnów i Rzeszów do granicy ukraińskiej w Medyce i dalej do Kijowa (E40 – DK4/A4).
Ponadto, na terenie Polski budowane są odcinki następujących dróg międzyeuropejskich:
- trasa E75 z granicy polsko-czeskiej w Cieszynie przez Bielsko-Białą, Katowice, Toruń i Łódź na przeprawę promową z Gdańska do Helsinek, czyli budowana autostrada A1 oraz
- E67 (DK8/S8) przebiegająca przez całą Polskę – od granicy z Litwą w Budzisku do granicy czeskiej w Kudowie-Zdroju. Ta 790-kilometrowa (polski odcinek) trasa ma się stać częścią tzw. arterii "Via Baltica" łączącej Finlandię, Estonię, Łotwę i Litwę z Europą Południową i Zachodnią.
Drogi odgrywają duże znaczenie, ponieważ ponad 85% ładunków jest przewożonych ciężarówkami. Oprócz tego przez Polskę porusza się wiele jadących po towary do Europy Zachodniej ciężarówek z krajów wschodniej części kontynentu – Estonii, Białorusi, Litwy, Łotwy, Rosji, Ukrainy, Kazachstanu, Azerbejdżanu, Kirgistanu i innych państw.
Komunikacja lotnicza
Polskie linie lotnicze to: PLL LOT, Centralwings, EuroLOT, Jet Air i White Eagle Aviation. Na polskich lotniskach lądują również samoloty linii zagranicznych, m.in.: Aer Lingus, Aerofłot, Aerosvit, Air France, Alitalia, Austrian Airlines, Belavia, Blue1, bmibaby, British Airways, Brussels Airlines, Czech Airlines, easyJet, El Al, Finnair, Germanwings, Iberia, Jet2.com, KLM, Lufthansa, Malév, Norwegian, Ryanair, Scandinavian Airlines System, Swiss International Air Lines, Transavia, Turkish Airlines, Wizz Air i szereg mniejszych. Główne lotniska pasażerskie, według ilości operacji lotniczych, to: Warszawa (Okęcie), Kraków (Balice), Wrocław (Strachowice), Katowice (Pyrzowice), Gdańsk (Rębiechowo), Poznań (Ławica), Łódź (im. Władysława Reymonta), Rzeszów (Jasionka), Szczecin (Goleniów), Bydgoszcz (Szwederowo) i Zielona Góra (Babimost). Sieć połączeń lotniczych w Polsce nie jest rozbudowana; większość połączeń nadal odbywa się za pośrednictwem portu Okęcie, jednak, od 2007, już większość pasażerów przewożą porty regionalne. Polskie linie lotnicze posiadają samoloty: British Aerospace Jetstream 32, Saab 340, ATR (42 i 72), Embraer (145, 170, 175) oraz Boeing (737 i 767; PLL LOT złożył zamówienie na 787 Dreamliner).
Komunikacja miejska
W Polsce komunikacja miejska składa się głównie z autobusów i tramwajów. W 2008 istniała jedna linia metra – w Warszawie. Szybki tramwaj funkcjonuje w Poznaniu (Poznański Szybki Tramwaj, tzw. "pestka"); podobne torowiska są w budowie w Krakowie (Krakowski Szybki Tramwaj), w Szczecinie (Szczeciński Szybki Tramwaj), we Wrocławiu (Wrocławski Tramwaj Plus bądź Wrocławski Szybki Tramwaj) druga nitka w Poznaniu z Rataj do centrum, tzw. (Ratajski Szybki Tramwaj) oraz w Łodzi wzdłuż osi Pn-Pd (Łódzki Tramwaj Regionalny – część najdłuższej w Europie linii tramwajowej). Ponadto, w Lublinie, Gdyni i Tychach jeżdżą trolejbusy.
|
Cityrunner na trasie W-Z w Łodzi |
krakowski autobus |
Edukacja i nauka
Edukacja w szkołach publicznych w Polsce jest bezpłatna. Płatne są jedynie studia wyższe niestacjonarne. W Polsce powstała jedna z najstarszych uczelni w Europie, Akademia Krakowska. Po kilku wojnach w XVII w. i na początku XVIII, polska nauka znajdowała się w stagnacji, do czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powołano wówczas Komisję Edukacji Narodowej, pierwsze ministerstwo edukacji na świecie. W tym czasie odradzało się także polskie piśmiennictwo, przemysł i handel. Dalszy rozwój został stłumiony przez państwa ościenne.
W rankingach PISA polscy uczniowie w 2003 zajęli 24. miejsce w matematyce (na 40), 16. miejsce w czytaniu ze zrozumieniem, 19. miejsce w naukach przyrodniczych i 25. miejsce w rozwiązywaniu problemów[73]. Wyniki te porównywalne są do niemieckich, są nieco gorsze od francuskich i brytyjskich, a we wszystkich dziedzinach nieco lepsze od amerykańskich i znacznie lepsze na przykład od rosyjskich, greckich, włoskich, hiszpańskich i portugalskich; zdecydowanie najgorzej wypadli Brazylijczycy, Turcy i Meksykanie. Polskie wyniki są jednak punktowo znacznie gorsze od najlepszych wyników Finów, Koreańczyków i Holendrów, a w matematyce od wyniku Japończyków, chociaż w czytaniu ze zrozumieniem Polacy uzyskali zbliżone do nich oceny. Obecnie Polska przeznacza 6% swojego PKB na edukację, co nie odbiega od europejskich standardów i jest na równi ze średnią OECD[74].
Opieka zdrowotna
Zgodnie z artykułem 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, każdy obywatel Polski ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa.
Kultura, sztuka i środki masowego przekazu
Muzyka
Najczęściej wymieniani polscy kompozytorzy muzyki poważnej to[75]: Fryderyk Chopin, Karol Szymanowski, Krzysztof Penderecki, Zbigniew Preisner, Wojciech Kilar, Ignacy Jan Paderewski, Henryk Wieniawski, Krzysztof Komeda, Andrzej Panufnik, Stanisław Moniuszko, Jan A. P. Kaczmarek, Witold Lutosławski.
Literatura
Początki literatury polskiej w średniowieczu
Literatura średniowieczna w Polsce powstawała pod wpływem krajów zachodnich i chrześcijaństwa. W pierwszym okresie jej rozwoju (do końca XII wieku) na terenie kraju literatura rozwijała się wyłącznie w języku łacińskim, była też zazwyczaj anonimowa. Na prozę składały się utwory hagiograficzne (np. żywot św. Wojciecha Brunona z Kwerfurtu), epistolograficzne, modlitewne i dziejopisarskie (Kronika Galla Anonima, Chronica Polonorum Kadłubka). Poezja miała charakter okolicznościowy, panegiryczny, liturgiczny (sekwencje i tropy) i żałobny. W okresie drugim (XII-XIV w.) w piśmiennictwie rozwijały się kazania (Kazania świętokrzyskie). Pojawiły się pierwsze utwory w języku narodowym (Psałterz floriański, Bogurodzica), język polski wykorzystywany był również w twórczości ustnej. Równouprawnienie zyskał dopiero w okresie trzecim (XIV-XVI w.), w którym powstały takie utwory jak tzw. Lament świętokrzyski i Rozmyślanie przemyskie. Tworzono również polskie przekłady Biblii[76].
Renesans
Początkowo literatura renesansowa powstawała w Polsce po łacinie za sprawą zarówno obcokrajowców (Filip Kallimach, Konrad Celtis) jak i Polaków (Mikołaj Hussowczyk, Andrzej Krzycki). Utwory literackie pisane po polsku pojawiały się coraz częściej od około 1543 roku, kiedy to większe uznanie zaczęli zdobywać tacy pisarze jak: Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz. W tym okresie wzrosła również popularność literatury o tematyce obywatelskiej. Apogeum rozwoju literatury renesansowej przypadało na lata 1565–1590. Najważniejszymi pisarzami byli wtedy: Łukasz Górnicki, A.P. Nidecki i Jan Kochanowski. Ten ostatni, tworząc pieśni, fraszki i tragedie stał się ojcem polskiego języka literackiego. Od 1590 do początków XVII w. nastąpił zmierzch renesansu w literaturze polskiej[77].
Barok
Na polską literaturę barokową (XVII w.) składa się kilka nurtów, m.in. nurt religijny, rozwijający się pod wpływem kontrreformacji – dominowały w nim utwory mistyczne, zawarte w takich formach, jak elegia, emblemat (Z. Morsztyn), kazanie, pieśń, utwór hagiograficzny. Parafrazowano księgi biblijne. Utwory tego nurtu miały często charakter indywidualny i medytacyjny (Sęp Szarzyński, Grabowiecki). Drugim nurtem literatury baroku była twórczość Jezuitów, głównie łacińska (epigramaty, ody, pieśni), ale także powstająca w języku polskim: przekład Biblii Jakuba Wujka (1599), traktaty religijne i polityczne (Skarga), modlitewniki, dzieła hagiograficzne, teksty dramaturgiczne dla szkół. Powstawała także twórczość sarmacka, w której dominowały formy tradycyjne, nawiązujące do średniowiecza, rozwijała się także poezja ziemiańska, rycerska, piśmiennictwo polityczne i erotyki. Charakterystyczną cechą tego nurtu jest rękopiśmienność utworów. Popularne były sylwy domowe i pamiętniki. Poezja wyrażała poczucie marności dóbr doczesnych oraz przemijania miłości i szczęścia (Roksolanki Zimorowica). Mimo to pisano erotyki, głoszące idee hedonistyczne i libertyńskie (J. A. Morsztyn). W literaturze baroku wyodrębnia się także twórczość sowizdrzalską (głównie anonimową) – powstającą poza głównym nurtem literackim, prezentującą "świat na opak". Dominowała w niej parodia, satyra, groteska i nonsens. U schyłku XVII wieku nasilały się nastroje pesymistyczne; Kochowski w Psalmodii polskiej po raz pierwszy podjął próbę określenia mesjanizmu polskiego[78].
Oświecenie
Epoka Oświecenia w Polsce rozpoczęła się w pierwszej połowie XVIII w. i związana była z kryzysem demokracji szlacheckiej i zagrożeniem niezależnego bytu państwowego, stąd duża część literatury zajmowała się sprawami obywatelskimi i politycznymi. Twórczość taką uprawiali m.in. Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz. Pisarze ci (podobnie jak Franciszek Bohomolec, Julian Ursyn Niemcewicz i Franciszek Zabłocki) związani byli z klasycyzmem, nawiązującym do twórczości antycznej. Nurt ten stanowił ówcześnie oficjalny i popierany przez króla program literacki Polski. Obok niego funkcjonował nurt sentymentalny, propagowany przez ośrodek Czartoryskich w Puławach. W ramach tego nurtu tworzyli m.in. Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin. Najpopularniejszymi gatunkami epoki były: oda, sielanka, bajka i satyra. Tworzono również poematy heroikomiczne oraz pierwsze polskie powieści[79].
Romantyzm
Pierwszym polskim romantykiem był Antoni Malczewski, autor wzorowanej na dziełach Byrona Marii. Romantyk Adam Mickiewicz był twórcą najważniejszej polskiej epopei narodowej Pana Tadeusza, dramatu Dziady, a także licznych liryków i sonetów. Dramatopisarz Juliusz Słowacki uważany jest przez wielu historyków literatury za jednego z najwybitniejszych twórców w historii teatru. Tworzył wtedy także dramatopisarz Zygmunt Krasiński i wybitny poeta Cyprian Kamil Norwid.
Pozytywizm
Pozytywizm zapoczątkował proces przeobrażenia literatury pięknej w literaturę tendencyjną, która miała zapoznać Polaków z nowym programem i ukształtować nowe postawy społeczne. Powstały różne ważne i wielkie dzieła jak: Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, Lalka i Faraon Bolesława Prusa czy eseistyki Aleksandra Świętochowskiego. Bardzo ważnym pisarzem był także Józef Ignacy Kraszewski, zwany "pisarzem-instytucją".
Pozytywizm jest uważany za epokę, w której nastał regres poetycki, jednak na uwagę zasługuje twórczość Marii Konopnickiej oraz Adama Asnyka. Konopnicka tworzyła lirykę zaangażowania społecznego, wcielając w życie elementy poglądu pozytywistycznego sięgając do ludowej poezji chłopskiej. Ważną częścią jej twórczości są bajki dla dzieci, wiersze patriotyczne a także Rota, która pełniła funkcję hymnu narodowego. Adam Asnyk to autor licznych wierszy miłosnych, które są powszechne w czasach współczesnych. Są też śpiewane przez muzyków i wykorzystywane przez liryków opisujących przyrodę, głównie tatrzańską.
Młoda Polska
Młoda Polska jest samookreśleniem grupy artystów z lat 1890-1918 i pochodzi z manifestu programowego Artura Górskiego, w którym skrytykował on pozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. W programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty, podniesiono go do rangi wieszcza, zwykłego człowieka zaś nazwano "filistrem", czyli osobą ograniczoną. Żądano wolności oraz oddzielenia sztuki od dziedzictwa kulturowego. Powstaje hasło "sztuka dla sztuki" oznaczające rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położenie nacisku na indywidualizm i jednostkowe przeżycie. Jednocześnie niektórzy twórcy kontynuowali problematykę wyzwoleńczą. Wtedy tworzyli Jan Kasprowicz, Tadeusz Miciński, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski. Ważną postacią okresu Młodej Polski był Stanisław Przybyszewski, z którego dorobku na uwagę zasługują powieść Il Regno Doloroso oraz autobiografia Moi współcześni.
XX wiek
Polska miała w XX wieku czterech noblistów w dziedzinie literatury: Henryka Sienkiewicza, Władysława Reymonta, Czesława Miłosza i Wisławę Szymborską. Inni ważni pisarze to Witkacy, Bruno Schulz i Witold Gombrowicz, których zalicza się do awangardy; twórca fantastyki naukowej Stanisław Lem, który przewidział w swoich dziełach ogromną liczbę odkryć naukowych, które stały się faktem: biotechnologia, sieć, rzeczywistość wirtualna; reportażysta Ryszard Kapuściński, którego portrety innych kultur i nacji są szeroko cenione i przekładane na inne języki. Inni ważni pisarze to: Zbigniew Herbert, Sławomir Mrożek, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Tyrmand, Stefan Chwin, Jerzy Prokopiuk, Robert Stiller, Andrzej Waligórski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Julian Tuwim, Ferdynand Goetel, Piotr Kuncewicz, Paweł Jasienica, Stanisław Jerzy Lec, Tadeusz Boy-Żeleński, Tadeusz Różewicz, Józef Mackiewicz, Andrzej Bobkowski, Zofia Nałkowska, Krzysztof Kamil Baczyński, Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Tadeusz Konwicki, Stefan Wiechecki, Marcin Świetlicki, Andrzej Stasiuk, Eustachy Rylski i Jerzy Sosnowski.
Film
Reżyserzy polscy, których filmy zgłoszone zostały do rywalizacji o Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego: Jerzy Antczak, Sławomir Fabicki, Feliks Falk (2 razy), Robert Gliński, Jerzy Hoffman, Andrzej Jakimowski, Jerzy Kawalerowicz (3 razy), Dorota Kędzierzawska, Krzysztof Kieślowski (3 razy), Jan Jakub Kolski, Andrzej Kotkowski, Kazimierz Kutz (2 razy), Witold Leszczyński, Juliusz Machulski, Czesław Petelski, Magdalena Piekorz, Radosław Piwowarski, Roman Polański, Jerzy Stuhr, Piotr Trzaskalski, Andrzej Wajda (7 razy), Leszek Wosiewicz, Krzysztof Zanussi (4 razy)
Filozofia
Pierwszym znanym filozofem polskim był Witelon, właściwy rozwój filozofii polskiej wiąże sie jednak dopiero z założeniem Akademii Krakowskiej - jak inne uniwersytety środokowoeuropejskie, uczelnia ta powstała w czasach stopniowego zmierzchu myśli scholastycznej. Najszerszej znani polscy filozofowie średniowieczni uprawiali przede wszystkim filozofię praktyczną, zwłaszcza powiązaną z koncyliaryzmem myśl społeczną i polityczno-religijną: czynił tak już Mateusz z Krakowa, do innych kluczowych reprezentantów tego nurtu należeli Paweł Włodkowic, Jan z Ludziska i Jan Ostroróg. Na gruncie filozofii spekulatywnej rozwijały się wszystkie główne kierunki filozoficzne późnej scholastyki, tj. tomizm, albertyzm i szkotyzm (via antiqua; główni reprezentanci: Jan z Głogowa, Jakub z Gostynina, Jan ze Stobnicy) i nominalizm (via moderna, głóni reprezentanci: Jan z Paradyża, Benedykt Hesse). Najwybitniejszym reprezentantem humanizmu był natomiast w XV w. Grzegorz z Sanoka, do wczesnej recepcji humanizmu w Polsce przyczynił się także Włoch Filip Kallimach. Głównymi reprezentantami myśli humanistycznej, często o raczej publicystyczno-politycznym niż czysto filozoficznym charakterze, byli w Polsce Sebastian Petrycy, Adam Burski, Stanisław Orzechowski, Łukasz Górnicki, Andrzej Frycz Modrzewski. Szeroko znana była myśl ariańska (Faustyn Socyn, Szymon Budny). Znaczące elementy filozoficzne, zwłaszcza w dziedzinie metodologii nauki przyrodniczych, zawierają także dzieła ikołaja Kopernika. Na uniwersytetach konynuowano w XVI wieku filozofię szkolną, która wraz z przybyciem do polski jezuitów odrodziła się. Głównym ośrodekiem filozofii jezuickiej była Akademia Wileńska - wielką popularność w Europie zyskał podręcznik logiki Marcina Śmigleckiego, a także dzieło Jana Szydłowskiego. Rozwijała się w XVII-wiecznej Polsce także filozofia innowiercza, w tym zwłaszcza ariańska: największe znaczenie mają tu krytyk Kartezjusza Jan Ludwik Wolzogen, Samuel Przypkowski, Andrzej Wiszowaty. Od XVII w. docierały do Polski nowe, antyscholastyczne idee filozoficzne (nazywane philosophia recentiorum), a w czasach saskich pierwsze idee oświeceniowe (Mitzler von Kolof, Kazimierz Narbutt, Antoni Wiśniewski). W czasach stanisławowskich upowszechniła się kultura oświeceniowa na wzór francuski - wśród filozofów najwybitniejszymi byli Jan Śniadecki, Jędrzej Śniadecki, Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Filozofia typu oświeceniowego roziwjała się nadal w pierwszych dekadach wieku XIX, zwłaszcza w Wilnie. Do recepcji kantyzmu przyczynił się natomiast zwłaszcza Józef Kalasanty Szaniawski. Filozofia pierwszej połowy XIX wieku rozwijała się pod przemożnym wpływem idealizmu niemieckiego: głównymi reprezentantami idealizmu w Polsce byli Józef Hoene-Wroński, Bronisław Trentowski, August Cieszkowski i Karol Libelt. Istotne elementy filozoficzne zawierają także utwory Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza. Główną ideą filozofii polskiej tego okresu był tzw. mesjanizm polski. Druga połowa XIX w. ma mniejsze znaczenie filozoficzne: tendencje pozytywistyczne reprezentowali Aleksander Świętochowski i Julian Ochorowicz, ważnym myślicielem socjalistycznym był Edward Abramowski. Przełom XIX i XX w. to recepcja filozofii życia (Nietzschego i Schopenhauera) - reprezentantem aktywizmu i ważnym teoretykiem kultury był w tym okresie Stanisław Brzozowski.
Wiek XX to okres największego rozkwitu filozofii polskiej, w tym szczególnie logiki. Wiązało się to z działalnością szkoły lwowsko-warszawskiej, kórej założycielem był Kazimierz Twardowski, a najwybitniejszymi reprezentantami Alfred Tarski, Stanisław Leśniewski, Jan Łukasiewicz, Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Leon Chwistek, Tadeusz Czeżowski, Izydora Dąmbska. Tarski należy do najwybitniejszych logików współczesnych, do jego najwazniejszych osiągnięć należą definicja prawdy, pojęcie definiowalności, konsekwencji i ω-zupełności. Do głónych osiągnięć Leśniewskiego należą tzw. systemy Leśniewskiego, Łukasiewicza - logiki wielowartościowe, Ajdukiewicza - teoria kategorii semantycznych i inne badania semantyczne, Kotarbińskiego - koncepcja reizmu i rozwój prakseologii. Bliscy szkole lwosko-warszawskiej byli także socjolog Stanisław Ossowski, współtwórca psychologii polskiej Władysław Witwicki, historyk filozofii i estetyk Władysław Tatarkiewicz, etyk Maria Ossowska. Głównym reprezentantem fenomenologii w Polsce był Roman Ingarden. Ważnymi filozofami kultury byli Henryk Elzenberg i Marian Zdziechowski. Tomizm i osiągnięcia logiki współczesnej łączyło Koło Krakowskie (Jan Salamucha, Józef Maria Bocheński). Po wojnie, mimo trudności politycznych związanych z dominacją filozofii marksistowskiej, filozofia polska nadal się rozwijała, kontyynuowali działalność Kotarbiński, Ajdukiewicz, Ingarden i Ossowscy. Do tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej nawiązują filozofowie analityczni (Bogusław Wolniewicz, Jan Woleński, Wacław Mejbaum, logik Roman Suszko), rozwija się filozofia katolicka, w tym zwłaszcza neotomizm i personalizm (Mieczysław Krąpiec, Mieczysław Gogacz, Karol Wojtyła, Józef Tischner) oraz wszystkie nurty filozofii XX-wiecznej (Ija Lazari-Pawłowska, Tadeusz Kroński, Leszek Kołakowski, Bronisław Baczko, Marek Siemek, Leszek Nowak, Adam Schaff, Zygmunt Bauman, historyk filozofii Adam Krokiewicz).
Środki masowego przekazu
W Polsce działa dziewięć kanałów publicznej Telewizji Polskiej: TVP 1, TVP 2, TVP Info, TV Polonia, TVP Kultura, TVP Historia, TVP Sport, Белсат TV i TVP HD.
Działa także telewizja prywatna: Polsat, Polsat 2, TVN, TVN 24, TVN 7, TV 4, TV Puls, Canal+, Polsat News, Tele 5, TV Biznes, 2 kanały Polsat Sport, Superstacja, nsport, TVN Turbo. Poprzez odbiorniki satelitarne dostępnych jest szereg innych polskojęzycznych kanałów, głównie przez telewizję kablową i platformy cyfrowe: Cyfrowy Polsat, n i Cyfra+.
W domenie przekazu radiowego, działa publiczne Polskie Radio: Jedynka, Dwójka, Trójka, Polskie Radio Euro. Poza publicznym Polskim Radiem, działa radio prywatne: Radio Zet, RMF FM, Radio Maryja, Radio Eska, Planeta FM, RMF MAXXX i inne a także wiele stacji lokalnych i internetowych.
Według danych Związku Kontroli Dystrybucji Prasy, największy nakład wśród dzienników, które poddały się kontroli nakładu, mają (w kolejności od największego): Fakt, Gazeta Wyborcza, Metro, Super Express, Echo Miasta, Dziennik Polska-Europa-Świat, Rzeczpospolita, Gazeta Prawna, Przegląd Sportowy, Dziennik Zachodni, Gazeta Pomorska, Głos Wielkopolski, Dziennik Polski, Gazeta Podatkowa, Express Ilustrowany, Dziennik Łódzki, Dziennik Bałtycki, Gazeta Lubuska, Głos - Dziennik Pomorza, Gazeta Wrocławska, Echo Dnia[80]
Największe opiniotwórcze czasopisma kraju to[80] Polityka, Newsweek Polska i Wprost.
Kuchnia
W odróżnieniu od wielu innych kuchni narodowych, trudno jest w polskiej tradycji znaleźć rzeczywiście "oryginalne" – "czysto polskie" potrawy. Na kształtowanie się kulinarnej świadomości smakoszy zamieszkujących Polskę miały wpływ przemiany historyczne, na przestrzeni dziejów ulegała ona wielu wpływom i zmianom. Znane są wpływy niemieckie, francuskie, orientalne, włoskie czy żydowskie.
Siły zbrojne
Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej to główne określenie wojska polskiego, dzielącego się na: Wojska Lądowe, Siły Powietrzne, Wojska Specjalne oraz Marynarkę Wojenną. Ich głównym zadaniem jest obrona granic Polski przed atakami z zewnątrz, oraz współpraca z NATO. Polskie SZ liczyły 1 stycznia 2006 137 200 żołnierzy i poborowych w służbie czynnej.
Głównym zadaniem Sił Powietrznych jest prowadzenie operacji mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych Rodzajów Sił Zbrojnych. Składają się z Wojsk Lotniczych, Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Wojsk Radiotechnicznych. Ich prekursorem były siły powietrzne Błękitnej Armii podczas I wojny światowej. Do 2004 nosiły nazwę: Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej.
Marynarka Wojenna odpowiada za obronę wybrzeża i wód terytorialnych. Pod względem organizacyjnym jest związkiem operacyjnym – flotą. Początek wojenno-morskiej obecności Polski na Bałtyku datuje się na XV wiek, natomiast współczesne polskie siły morskie powstały w 1918 po odzyskaniu niepodległości.
Sport
Najpopularniejszym sportem w Polsce jest piłka nożna. 18 kwietnia 2007 prezydent UEFA Michel Platini ogłosił, że Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku odbędą się w Polsce i na Ukrainie. Polskie miasta-gospodarze meczów tej imprezy to Warszawa, Poznań, Gdańsk, Wrocław, Chorzów (miasto rezerwowe) oraz Kraków (miasto rezerwowe). Obecnym mistrzem Polski w piłce nożnej jest Wisła Kraków.
Dużym zainteresowaniem cieszy się również żużel; w tej dyscyplinie m.in. Tomasz Gollob, Jarosław Hampel, Janusz Kołodziej i Wiesław Jaguś odnoszą sukcesy na arenie międzynarodowej. Najbardziej utytułowane kluby żużlowe w polsce to Unia Leszno, Stal Gorzów, RKM Rybnik, Polonia Bydgoszcz. Popularna jest także siatkówka, po zdobyciu mistrzostwa Europy w 2003 i 2005 przez reprezentację narodową kobiet, tzw. "Złotka", oraz wicemistrzostwa świata w 2006 przez reprezentację narodową mężczyzn, i koszykówka, choć polskie ligi i reprezentacje nie stoją na wysokim poziomie. W ostatnim okresie na znaczeniu zyskały skoki narciarskie dzięki sukcesom Adama Małysza i Formuła 1 za sprawą Roberta Kubicy, a także pływanie dzięki sukcesom m.in. Otylii Jędrzejczak.
Przypisy
- ↑ Dodatkowo za języki pomocnicze oficjalne uznane zostały: białoruski w 1 gminie, kaszubski w 2 gminach, litewski w 1 gminie i niemiecki w 16 gminach
- ↑ Jest to powierzchnia całkowitego terytorium Polski. Powierzchnia obszaru lądowego (łącznie z wodami śródlądowymi) – 311 888 km², powierzchnia obszaru morskich wód wewnętrznych – 2005 km², oraz morza terytorialnego – 8682 km². Powierzchnia administracyjna Polski – 312 679 km², która jest często podawana, to powierzchnia w granicach administracyjnych województw i poza obszarem lądowym obejmuje część morskich wód wewnętrznych (Zalew Wiślany, Zalew Szczeciński, obszary wód portów) [źródło: GUS].
- ↑ Dane szacunkowe GUS na wrzesień roku 2008: Biuletyn Statystyczny nr 10/2008.. Według szacunków ONZ w roku 2007 Polska liczyła ok. 38 082 000: World Population Prospects The 2006 Revision. [dostęp 3 grudnia 2008].
- ↑ Wyniki spisu z 2002 roku wskazują, że w ogólnej liczbie ludności Polski wynoszącej wówczas 38 230,1 tys. – 36 983,7 tys., czyli 96,74% osób zadeklarowało swoją narodowość jako polską. Źródło: Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002.
- ↑ 5,0 5,1 Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2008:Report for Selected Countries and Subjects – Poland. [dostęp 3 grudnia 2008].
- ↑ 6,0 6,1 Krystyna Długosz-Kurczabowa: Jaka jest etymologia słowa Polska (nazwa kraju)?. [dostęp 6 grudnia 2008].
- ↑ Przemysław Urbańczyk. Nie było żadnych Polan. Gazeta Wyborcza (2008-05-24).; podobny pogląd wyraziła np. Zofia Kurnatowska w pracy zbiorowej U źródeł Polski - do roku 1038. Wydawnictwo Dolnośląskie, 2002, ss. 141 i 146.
- ↑ Katarzyna Wyrwas: Jaka jest etymologia słowa Polska?. [dostęp 6 grudnia 2008].
- ↑ Michał Wójcik, Przemysław Urbańczyk: Początki Polski do poprawki.
- ↑ Jan Miodek: Słownik ojczyzny polszczyzny. Wrocław: Wydawnictwo EUROPA, 2002. ISBN 83-87977-92-6.
- ↑ Treść umowy podano w Dz. U. 52.11.63, Tekst umowy o zmianie granic z 1951
- ↑ Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1945-1980. Warszawa: Świat Książki, 2003, ss. 634-648. ISBN 83-7311-992-2.
- ↑ Groningen Growth and Development Centre and the Conference Board, Total Economy Database. [dostęp wrzesień 2006].
- ↑ Spain GDP (official exchange rate). [dostęp 6 grudnia 2008].; Poland GDP (official exchange rate). [dostęp 6 grudnia 2008].
- ↑ Kuźniar, Szczepanik: Polityka zagraniczna RP 1989-2005.
- ↑ Exposé ministra Bronisława Geremka z maja 2000 r., według Główne założenia polskiej polityki zagranicznej po 1989 r.. [dostęp 7 grudnia 2008].
- ↑ Exposé minister spraw zagranicznych Anny Fotygi w dniu 11 maja 2007 r.. [dostęp 7 grudnia 2008].
- ↑ Polska/ Expose Sikorskiego nt. polskiej polityki zagranicznej. [dostęp 7 grudnia 2008].
- ↑ 19,0 19,1 19,2 Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2007 (GUS).
- ↑ 20,0 20,1 Siedziba wojewody
- ↑ 21,0 21,1 Siedziba sejmiku wojewódzkiego
- ↑ Prognoza ludności na lata 2003-2030. [dostęp 5 grudnia 2008].
- ↑ 23,0 23,1 rzeczywisty status grupy etnicznej, określanej mianem "Ślązacy" jest dyskutowany; nie wszyscy uznają ją za mniejszość narodową
- ↑ 24,0 24,1 Państwowy Zakład Higieny. [dostęp 3 grudnia 2008].
- ↑ Dane WHO.
- ↑ Dane WHO.
- ↑ Dane WHO.
- ↑ Dane WHO.
- ↑ Dane WHO.
- ↑ Główny Urząd Statystyczny. Mały Rocznik Statystyczny Polski. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.
- ↑ CBOS: Polacy wobec Kościoła oraz nauczania papieża Benedykta XVI (pl). [dostęp 2008-11-10].
- ↑ Statystyki Kościoła Katolickiego: Ks. Paweł Rozpiątkowski: Dominicantes i Communicantes.
- ↑ źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS
- ↑ Najbardziej na północ wysuniętą latarnią morską w Polsce jest latarnia na przylądku Rozewie, położona niedaleko Władysławowa i czasem to Rozewiu przypisuje się – błędnie – skrajnie północne położenie w Polsce; jest ona jednak o kilkaset metrów mniej wysunięta w morze, niż plaże Jastrzębiej Góry.
- ↑ Z. Mirek, H. Piekos-Mirkowa, A i M. Zając: Flowering plants and Pteridophytes of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Kraków: IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ Polskie studium różnorodności biologicznej. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 1992. ISBN 83-85908-01-3.
- ↑ "Ostoja bocianów" w serwisie Polska.pl.
- ↑ W różnych źródłach podawane są odmienne liczby gatunków ssaków żyjących na terenie Polski: od 89 do 107.
- ↑ Metodologia wyznaczania Wskaźnika Rozwoju Społecznego HDI.
- ↑ Alicja Sobczak: 3.1. Produkt Krajowy Brutto. [dostęp 3 grudnia 2008].
- ↑ Forbes Global 2000: Poland (en). [dostęp 12 czerwca 2008].
- ↑ index mundi: Poland-Population below poverty line. [dostęp 2008-12-05].
- ↑ Beata Kalinowska: Wolimy mieszkać z rodzicami do trzydziestki niż coś wynająć. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Bartosz Machalica: Mieszkaniowy bum to niewypał. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Aneta Borowiec, Marek Ratajczak: Dlaczego Polacy pracują wydajniej niż Niemcy?. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Adam Mrozowski: Dlaczego robotnicy nie protestują?. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Bartosz Machalica: Czego liberałowie nie mówią o Irlandii. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Rząd myśli, jak zwiększyć wpływ badań naukowych na innowacyjność gospodarki. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Konrad Niklewicz: Firmy w UE wreszcie innowacyjne. A polskie?. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ 50,0 50,1 Gazeta Prawna: Bezrobocie w Polsce znowu niższe niż w całej UE.
- ↑ 2007 Quality of Life Index. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Index of Economic Freedom. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ The World Competitiveness Scoreboard 2006. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ CPI Table.
- ↑ 2005 Foreign Direct Investment Confidence Index. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Measuring Globalization. [dostęp 4 grudnia 2008]. str. 4
- ↑ The 2004 Global Retail Development Index. [dostęp 4 grudnia 2008]. str. 2
- ↑ CIA The World Factbook, Rank Order - GDP (purchasing power parity). [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ CIA The World Factbook, Rank Order - GDP - per capita (PPP). [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ CIA The World Factbook, Poland. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ GUS: Przeciętne zatrudnienie i wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw w październiku 2008 r.. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ GUS: Roczne wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1950-2007. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów (stan w końcu października 2008 r.). [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Dane GUS.
- ↑ CIA – The World Factbook. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ NationMaster – Economy Statistics za International Trade Statistics. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ International Trade Centre, Export Impact for Good, Poland. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ CIA – The World Factbook. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Do 1 grudnia 2008 międzywojewódzkie pociągi pospieszne obsługiwane były przez PKP Przewozy Regionalne (por. http://www.pr.pkp.pl/aktualnosci,s,0,194.html)
- ↑ Pełna lista licencjonowanych przewoźników kolejowych na www.utk.gov.pl. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ 71,0 71,1 Raport: Transport – Wyniki działalności w 2007 r.. 2007.
- ↑ 72,0 72,1 Najwyższa Izba Kontroli (NIK), "Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania transportu drogowego i kolejowego w latach 1990-2004". 2005.
- ↑ Wyniki polskich uczniów.
- ↑ Nakłady na edukację w różnych państwach względem PKB.
- ↑ Lista polskich kompozytorów najczęściej wymienianych w internecie. [dostęp 3 grudnia 2008].
- ↑ Teresa Michałowska Średniowiecze. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej : średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 2002, ss. 954–957. ISBN 83-04-04621-0.
- ↑ Janusz Pelc Renesans. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej : średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 2002, ss. 800-810. ISBN 83-04-04621-0.
- ↑ Jadwiga Sokołowska, Alina Nowicka-Jeżowa Barok. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej : średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 2002, ss. 95-99. ISBN 83-04-04621-0.
- ↑ Teresa Kostkiewiczowa, Alina Aleksandrowicz-Ulrich: Słownik literatury polskiego oświecenia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 2002, ss. rozdział= Janusz Maciejewski Oświecenie. ISBN 83-04-04620-2.
- ↑ 80,0 80,1 Dane Związku Kontroli Dystrybucji Prasy.. Dane za wrzesień 2008. Ogólnodostępne wyłącznie do celów dydaktycznych i naukowych.
Zobacz też
Bibliografia
- Praca zbiorowa: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008. [dostęp 3 grudnia 2008]. GUS. ISSN 1640-3630.
- Praca zbiorowa: Literatura polska. Encyklopedia PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15130-0.
- Norman Davies: Boże Igrzysko. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006. ISBN 83-240-0654-0.
- Marian Eckert: Historia Polski 1914-1939. Warszawa: 1990. ISBN 83-02-04044-4.
- Leszek Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Wyd. 11. Warszawa: Liber, 2007. ISBN 978-83-7206-142-3.
- Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski: Dzieje Polski Średniowiecznej. T. 1. Kraków: Platan, 1995 (wyd. pierwsze 1926). ISBN 83-7052-230-0.
- Krzysztof Groniowski, Jerzy Skowronek: Historia Polski 1795-1914. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1977.
- Janusz Kaliński, Zbigniew Landau: Gospodarka Polski w XX wieku. Wyd. 2 zmienione. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. ISBN 83-208-1428-6.
- Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2002. ISBN 83-01-13897-1.
- Jerzy Kondracki: Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne. 1994.
- Wiesław Skrzydło: Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r.. Warszawa: 2008. ISBN 978-83-7526-573-6.
- Stanisław Szczur: Historia Polski – Średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002. ISBN 83-08-03272-9.
Linki zewnętrzne
Urzędy centralne:
- Prezydent RP
- Kancelaria Prezesa Rady Ministrów
- Rzecznik Praw Obywatelskich
- Sejm RP
- Senat RP
- Najwyższa Izba Kontroli
- Sąd Najwyższy
- Trybunał Konstytucyjny
- Główny Urząd Statystyczny
Inne
|
|||||||
|
|||||||
|
|||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
|
|||||||
|
|||||||||||||
|
|||||||
|
||||||||||||||||
|
||||||||
|
|||||||
|
||||||||||