Italijani su bili prisutni na Pristanu još od početka vijeka. Dobili su koncesije, radili pristanište, prugu Bar-Vir, sagradili zgradu Monopola duvana, a u reonu Pristana izdavali dozvole za gradnju. Zanimljivo je da su se dozvole odnosile samo na barake, ma šta da je građeno, jer su na taj način, ukoliko bi zbog eventualnih radova Italijana objekat morao biti srušen, oni isplaćivali samo vrijednost barake. Njima se plaćala i zemljarina.

Do 1930. godine u cijelom Pristanu bile su samo tri kuće na sprat, osim one u korijenu brda. Italijani su ih gradili preko puta zgrade Monopola, za službenike "Barskog društva". U hotelu "Marina" stanovali su italijanski rukovodioci, a između je bilo jugoslovensko Načelstvo sreza sa Komandom žandarmerije, kao državna zgrada. Na Pristanu je bila i Finansijska kontrola, kao i jedini zatvor u srezu sa 7-8 ćelija.

Nakon kratkotrajnog aprilskog rata i sloma Kraljevine Jugoslavije, sile osovine i njihovi trabanti okupirali su jugoslovensku teritoriju. Područje barskog sreza zauzele su jedinice italijanskog 14. korpusa 9. armije, a Ulcinj, Krajinu, Vladimir, Šestani i Pečurice su pripojeni tzv. Velikoj Albaniji. Divizija "Messina" ušla je u Bar 16. aprila 1941. i uspostavila garnizone u Baru i Virpazaru, a finansijsku stanicu u Mišićima.

Došli su bez otpora, najprije motociklisti, a onda i kopnene snage. Ulazak italijanske vojske je unio strah u narod, jer su starijima bila živa sjećanja od prije dvadesetak i više godina. Civilni komesar za Crnu Goru Macolini imenovao je 28. aprila za komesara u Baru Đovanija Miletu, predstavnika "Barskog društva" u Beo- gradu, čovjeka koji je imao zadatak da u Baru formira fašističku partiju. Početkom maja je formiran Mjesni privremeni crnogorski komitet i izabrana nova opštinska uprava. Za sreskog načelnika je postavljen Nikola Debelja, a za predsjednika Opštine Pero Jovović Ćeklić.

Vojne i civilne vlasti izdale su naređenje o ograničenju izdavanja namirnica od 9 do 11 sati, a naredbom civilnog komesara Macolinija, koji je početkom jula posjetio Bar, pod sekvestar su stavljeni Monopol duvana i Carinarnica. Izdata je i naredba o bezuslovnoj predaji oružja i municije. U smislu građanskih sloboda nije bilo represalija, sve do napada Njemačke na SSSR, 22. juna 1941. Tada su uhapšeni svi koji su označeni kao komunisti i prije rata.

Tokom rata je bio policijski čas - noćno kretanje bilo je zabranjeno, nije smjelo svjetlo u kući da se vidi, a ako bi noću bilo upaljeno, morale su biti potpuno navučene škure. Ovaj režim života je poslije ustanka, 13. jula 1941. godine, drastično pooštren. Sve do kraja mjeseca prolamala se barskom kotlinom pucnjava šenlučenja kroz noć, po čitavom obodu Polja na svakih 100-200 metara na višim kućama Italijani su raskrilili krov i postavljali mitraljeze, a ako kuća nije bilo - u krošnjama drveća su pravili čeke za lov i tamo postavljali oružje. Kretanje je bilo skoro potpuno zabranjeno.

Italijani su zalazili po seoskim kućama, odnosili kokoške, pršute, rakiju, a neki su mijenjali košulje, ćebad, oriz, paštu za proizvode barskog kraja. Često su tražili bazu u lokalnom stanovništvu, ali nijesu imali previše uspjeha. Tamo gdje su stekli pristalice, išli su gotovo redovno na izlete, zabave, slave i rođendane, miješajući se s narodom. Bilo je među njima i veoma humanih vojnika - dešavalo se da u logoru Italijan krišom donosi mlijeko, da daje gladnoj djeci hranu ili čokoladu.

Za razliku od Albanije, koja je bila ogromno gradilište, na Pristanu skoro da ništa nije preduzimano na tom polju, ali je zato Barska luka bila i u toku rata ostala centralna žila kucavica prometa na južnom Jadranu. Preko nje je vršen transport materijala (mahom drvena građa, cement...) iz Italije u Albaniju, a put prema Skadru je bio toliko opterećen da nije mogao da izdrži teret. Valja istaći da to nije bio prisilni rad, već su Italijani plaćali u novcu i hrani. Barani su radili na istovaru i na održavanju puta sve do februara 1942. kada su taj posao preuzele mahom izbjeglice iz Kosova i Metohije.

Pored Italijana, u Baru je bila stacionirana i Prva autonomna četa separatističke Lovćenske brigade, jačine 100 vojnika. U Baru su u toku marta 1942. godine održana četiri Nacionalistička zbora, od čega dva na Pristanu. Na njima je govorio don Frano Čermak, sekretar Barske nadbiskupije, od čijeg se kolaboracionističkog rada ograđivao i sam nadbiskup Nikola Dobrečić. Čermaka 29. marta biraju za predsjednika Nacionalnog odbora Bar, a nekoliko mjeseci kasnije on traži od italijanske komande osnivanje "Narodne milicije" na vojničkoj osnovi, ili da odred od 50 četnika Baja Stanišića "zaštiti Bar od upada komunističkih trojki". Čermak je ubijen od strane partizanskih jedinica 4. novembra 1943.

Svaki otpor okupator je kažnjavao, te je u tu svrhu depadanse za poslugu i pomoćne barake hotela "Dekleva" (docnije "Rumija") pretvorio u improvizovani zatvor, začetak koncentracionog logora, odakle su zatočenici slati u Albaniju ili Italiju. Koncentracioni logor u Baru, formiran početkom septembra 1942. godine na livadama ispred današnjeg ulaza u Luku, bio je najveći u Crnoj Gori. Prije njegovog konačnog uspostavljanja, u barskoj kotlini bilo je barem još 7-8 zatvora: onaj stari na Volujici, zatim u Carinarnici, u kući Junkovića na raskrsnici, u Gimnaziji, u osnovnoj školi u Starom Baru, u kuli Tatarovica u starom gradu, u vojnim objektima na mjestu današnje pošte u Starom Baru... U hotelu "Dekleva" bila je smještena italijanska vojna bolnica, koja se neposredno po okupaciji nalazila u Dvorcu kralja Nikole.

Konclogor "Campo do concentramento internato, posta millitare 137 - Antivari" je imao dva dijela, za muškarce i žene, sa 28 podignutih drvenih baraka. U njega su dopremani rodoljubi iz svih krajeva Crne Gore, a unutar žica bio je i znatan broj Barana i žitelja okolnih sela. Italijani su pored baraka opasanih bodljikavom žicom podigli i prostorije u kojima su bez hrane i vode, smještani i mučeni internirci. U krugu logora bili su podignuti stubovi o koje su vješanjem mučeni aktivni logoraši. Ishrana u logoru je bila toliko loša, i po kvalitetu i po količini, da je podmirivala samo potrebe ljudskog organizma za pukim preživljavanjem. U logoru su umrla 34 internirca, među kojima i jedno dijete od nepune dvije godine. Od septembra 1942. do 20. oktobra 1943, kada je logor od strane Njemaca raspušten, kroz njega je prošlo preko 10.000 ljudi, među njima 1000 žena i nekoliko stotina staraca i djece. Italijani su 25. juna 1943. iz logora izveli i strijeljali 180 logoraša, u Andrijevici, Beranama, Danilovgradu, Nikšiću, Beranama, Cetinju, Podgorici i Baru.

Stanovnici Pristana, i Bara uopšte, aktivno su radili na prikupljanju i doturanju hrane, odjeće i obuće logorašima. Odziv za ovakvu aktivnost bio je velik, bez obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost i opšte siromaštvo. Barani su doturali pomoć i kada nikoga nijesu imali unutar žice i teško je bilo naći porodicu koja nije u nekom vidu pomogla logorašima. Barani su doturali hranu i u ime njihovih porodica, kad to one nijesu mogle ili smjele, a bili su i prenosioci vijesti i raznih obavještenja. Barski koncentracioni logor je rasformiran oktobra 1943. godine, dolaskom Njemaca, a nekoliko stotina zarobljenika internirano je u logore u Njemačkoj.

U Baru je od januara 1942. postojao i izbjeglički logor. Čitave porodice, njih 320, pobjegle su sa Kosova i Metohije pred najezdom albanskih pljačkaša još proljeća 1941. godine. Tada su se vratili uglavnom u krajeve odakle su rodom, na pustoš, i pravili od kartona i od dasaka savijuše. Međutim, tamo su predstavljali smetnju okupatora, pa su ih iz Andrijevice, Kolašina i Podgorice deportovali u Bar, samo sa onim što su mogli "staviti u faculet". Kad su došli (prvo porodica Stanka Bojovića, a zatim učitelja Blagoja Markovića), smještaj za njih još nije bio gotov, pa su nakratko boravili u barakama kod hotela "Dekleva". Nakon dva mjeseca prešli su na obod Pristana, mjesto koje se danas zove Stara ambulanta. Na brzinu sklepane barake bile su podignute na močvamom zemljištu, bez patosa i plafona, bez vrata i prozora, sa neoblanjanim daskama koje su se od sjevera sasušile, pa se mogla raka provući između njih. Svaka porodica je dobila po sobu, a porodice sa po 8 i više članova dva sobička. Prvih mjeseci je izbjeglice pokosila zima i nemaština, dok su se počeli snalaziti i zalaziti po selima da rade. Umrlo je oko 120 izbjeglica.

U Bara se odjednom našlo oko 400 porodica izbjeglih sa Kosova i Metohije jer je, pored ovih prvodovedenih, jedan broj sam direktno došao u Bar. Poznat je primjer Marka Kuča Radosavljevića koji je stigao sa petoro djece, u Volujici iskopao rupu, našao dva bureta od benzina, rastavio ih, pleh pribio pri rapi, doveo kravu i od toga živio. Bar je prihvatio i oko 200 izbjeglih porodica smještenih po privatnim kućama, a među njima od početka 1944. godine i tridesetak porodica iz Ulcinja sklonjenih od terora kolaboracioniste Hasana Jusufa. Za razliku od koncentracionog, izbjeglički logor nije imao status zatvoreničkog logora. U slučaju izbjeglica Barani su svoju ljudskost pokazali tako što su im, koliko god su mogli, pružali mogućnost da nešto kod njih rade, često i onda kad stvarnog posla nije bilo. Žene su išle po selima i za hranu mijenjale krpe izvezene od konaca, da se ne kaže da prose, a narod je pomagao, iako je i sam bio gladan. Barani su ih održavali, naročito kad su počele murve, a one koji su napuštali logor primali su pod svoj krov i dijelili s njima što su imali. Vremenom su izbjeglice krpile svoje 23 barake, radeći na makadamskoj cesti do Skadra. Radila su i djeca od po 13 go- dina, i starci do 70, jer su Italijani davali sitne pare i hranu.

Pristanjani nijesu mogli puno da pomognu izbjeglicama, jer su naročito od 1942. godine bili u sličnoj materijalnoj situaciji. Ništa nijesu sadili, privreda nije funkcionisala, nije bilo dozvoljeno da se lovi riba i izlazi na more. Žene i djevojčice su se mogle vidjeti upućene ka okolnim selima sa stvarima iz kuće, koje su mijenjale za žito i ulje da bi preživjeli. Srećom, bile su rodne godine, a nije bilo parčeta neobrađenog zemljišta. Izbjeglički logor je funkcionisao do kapitulacije Italije, kada se veliki broj prognanika vratio u rodne krajeve, a jedan broj otišao u partizane.

Pad Italije, ljeta 1943, njihovi su vojnici dočekali kao bez glave. Jedan broj fašista se priključio Njemcima, a glavnina italijanske vojske je pobjegla. Djelovi njemačke 118. divizije su 12. septembra ušli u Bar. Njemci su došli bez pompe, nečujno, strogi, zvanični, bez velike priče i pokušavanja uspostavljanja prisnosti sa stanovništvom, za razliku od Italijana. Koliko im je naš grad bio bitan govori i podatak da su, odmah po dolasku, formirali vojni obavještajni centar, koji je obuhvatao područje Dubrovnika, Crnogorsko primorje i Albaniju. Po selima nijesu zalazili i slabo su napuštali položaje, vršeći hapšenja uglavnom preko četnika. Za barskim Jevrejima su sami tragali, te tako uhapsili i internirali dr. de Benedetija, ljekara "Barskog društva". U Livarima su uhvatili i Rihtera, suvlasnika uljare "Marić", koji se sklonio kod katoličkog popa, don Jakova Rendića. Nijesu sprovodili promet preko Luke, pa su malo pristanište, tzv. Staru obalu, srušili u proljeće 1944. i onesposobili ga za prihvat i otpremu brodova.

Krajem oktobra 1943. u reonu Bara se nalazio jedan bataljon 334. puka 181. njemačke divizije, jedan vod 222. protivavionskog lovačkog bataljona, jedan divizion 222. artiljerijskog puka i neke momačke jedinice, a u samom gradu bio je i bataljon od oko 400 fašista. Iznad Pristana bila je jedna baterija topova, a draga blizu Topolice. Januara 1944. godine u gradu i okolini je bilo 2300 Njemaca, a četiri mjeseca kasnije pristupilo se formiranju bataljona milicije, sa komandantom Pavlom Đurišićem na čelu.

Barska luka u Drugom svjetskom ratu nije imala veći strategijski značaj. Ipak, često su u nju navraćali ratni brodovi, podmornice i hidroavioni. Neprijateljske magacine i druge objekte u gradu mnogo su puta bombardovali saveznički avioni, a narod se sklanjao u pećine unutar Volujice. Savezničke podmornice takođe su nekoliko puta raketirale Bar u to vrijeme, uz "kolateralnu štetu" u vidu smrti mještana.

U toku noći 23/24. novembra Njemci su se izvukli iz Pristana i cjelokupne barske regije, rušeći Velji most na Rikavcu, odlazeći "bez puške i metka", u odstupanju prema Skadru. Dva dana prije toga, sa Pristana su za Brindizi pošla dva broda sa oko 200 njemačkih i italijanskih porodica iz Albanije. Sa njima je pošlo četrdesetak četnika iz Crne Gore i Srbije, a među njima i dvojica Barana. U vojskom prazni Pristan su 24. novembra ušle jedinice Prve bokeljske brigade koja je došla primorjem, jer izuzev kod Ledenica blizu Novog nije bilo otpora.

Otpor okupatoru na Pristanu za vrijeme rata bio je skromnih razmjera, iako organizovani rad NOV u barskoj kotlini nije prestajao. Otpor je bio individualno sprovođen, bez formalne organizacije, a mahom se ogledao u podizanju morala stanovništva. Prvog maja i 13. jula 1944. godine omladina Bara je izlijepila letke i ispisala brojne parole na zgradama u Starom i Novom Baru, kao i po okolnim selima, pa čak i na zgradi četničke komande u Popovićima.

Iako na samom Pristanu nije bilo oružanih akcija tokom Drugog svjetskog rata, Pristanjani su aktivno učestvovali u partizanskom pokretu. Svoje živote su u borbi protiv okupatora izgubili Vuksan Bulatović, Vojin Bojović, supružnici Ernesto i Milica de Benedeti, Jovan Iličković, Dušan Kavaja, Milorad Lekić - komandant Beogradskog bataljona Prve proleterske, zatim Jovan Milović, Dušan Mijović, Danilo Plamenac, Anka Rajković, te braća Marko i Vaso Andrić, i Gojko i Branko Lakčević. Pristan je dao i dva nosioca Spomenice 1941 - Branka Jelenića i Vlada Sekulića. U oktobru 1943. godine formirana je u Mikulićima Komanda mjesta, čiji je prvi komandant bio Marko Sekulić, a komesar Iliја Vučković, ujedno i sekretar Opštinskog komiteta KP. Komanda mjesta je obavljala sve mobilizacijske i poslove oko raspoređivanja i slanja ljudstva u vojsku i njenog snabdijevanja. Imala je sva obilježja vojno-pozadinske teritorijalne vlasti. Nakon oslobođenja prešli su na Pristan i nastavili rad.

Nedjelju dana po oslobođenju, održan je veliki narodni zbor na kome je izabran Sreski odbor Narodno-oslobodilačkog fronta. O impozantnosti skupa "Pobjeda" je pisala: "Nikada ranije Bar nije doživio toliku mani-festaciju narodne svijesti kao 1. decembra 1944. godine, kada se ogromna masa svijeta od preko 5000 ljudi slegla u Bar. U dugim povorkama sa jugoslovenskim i crnogorskim zastavama pristizali su stari i mladi, pjevajući pjesme i kličući novoj Jugoslaviji, NO vojsci i prvom maršalu Jugoslavije - Titu". Tomo Popović je bio predsjednik odbora, Dušan Đurović, Hasan Šlaković i Krstinja Vuksanović potpredsjednici, sekretar Božo Mitrović, a izabrano je još 40 članova iz svih opština barskog sreza.

Na Pristanu je bilo sjedište novouspostavljenih institucija - Sreskog narodno- oslobodilačkog odbora, Sreskog komiteta KP, Sreskog SKOJa, Sreskog Narodno- oslobodilačkog fronta, Sreskog AFŽ... Polovinom 1945. došlo je do spajanja više seoskih odbora u mjesne, na Pristanu se formirao Gradski narodni odbor, a svi odbori prestali da nose naziv "oslobodilački".

Na žalost, događaj iz 1945. bacio je ljagu na partizanski pokret i Bar u cjelini, jer je ostao upamćen kao najveća egzekucija na ovim prostorima. U martu 1945. godine uhvaćeno je na Kosovu i Metohiji nekoliko hiljada Albanaca koji su se po oslobođenim planinama skrivali od mobilizacije u partizansku vojsku. Okupljeni su u Prizrenu i u tri ešalona upućeni na popunu četvrte armije, koja se borila kod Trsta. Do Bara su dovođeni pješice preko planinskih vijenaca Kosova i Crne Gore, gdje ih je čekao brod za Dalmaciju, odakle su išli na kratku obuku, pa na front. Prvi ešalon od oko 2500 ljudi prošao je normalno, isto kao i treći. U drugom je bilo 2472 osobe. Kolona se razvukla par kilometara kroz Barsko polje, ljudi su bili izmoreni i izmučeni, očevici se sjećaju da se stotinama metara od njih širio nesnosan miris. Glavnina kolone bila je pristigla u zgradu Monopola, na Pristanu, kad je negdje u Polju jedan od Albanaca ubio sprovodnika Boža Dabanovića. Nedugo nakon toga, neko od sprovođenih je bacio sa prozora zgrade Monopola prokrijumčarenu bombu na komandanta brigade.

Nastala je opšta panika. Prvo su stražari pucali u vis, a kad je gomila krenula, po inerciji, u strahu - i u meso. Kad je kolona Albanaca čula paljbu, krenula je da bježi prema planinama. Prva bokeljska brigada nije bila tada u Baru - bila je Deseta crnogorska, situirana u obliku potkovice duž cijele barske kotline, kao i štab Brigade na Pristanu sa manjom prištevskom jedinicom. Bilo je i oko stotinjak boraca Komande mjesta, djelovi Narodne odbrane, dio komore Bokeljske brigade, a u Baru je svako bio naoružan ko je htio, od ranjenika, preko izbjeglica, do mještana. Počela je potjera za odbjeglima, i trenutna egzekucija. Nije bilo telefonskih, ni bilo kakvih drugih veza da se naredi obustava paljbe.

Nikada nije tačno utvrđeno koliko je Albanaca ubijeno toga dana, a brojke variraju od 400 (hroničari partizanskog pokreta) do 1500 (albanski istoričari), u zavisnosti od izvora. Sahranjivani su nedostojno ljudima. Bilo je Barana koji su aktivno učestvovali u pokolju, a bilo je i onih koji su nesrećne ljude skrivali u kući i u stogovima sijena. Takvima su porodice spasenih dolazile na svečanosti i čestitku decenijama unazad. Dan kasnije, smijenjen je i degradiran cio Komandni štab, na čelu sa Gašom Markovićem.

(Poglavlje napisano uglavnom na osnovu podataka koje je pružio Nikola Masoničić, predsjednik SUBNOR-a Bar)